Upiór. Historia naturalna

Upiór. Historia naturalna – książka Łukasza Kozaka wydana w 2020 roku w Warszawie przez Fundację Evviva L’arte. W 2021 otrzymała nagrodę „Nowej Fantastyki” w kategorii Polska Książka Roku^[1][2][3][4], a w 2022 Nagrodę Specjalną Identitas^[5]. Jest to publikacja naukowa i interdyscyplinarna, korzystająca z tradycji badawczych mikrohistorii, antropologii oraz etnografii^[6]. Recenzentami „Upiora” są Piotr Grochowski i Wojciech Kruszewski. Książka jest bogato ilustrowana obrazami Aleksandry Waliszewskiej.

„Upiór” omawia wierzenia i praktyki związane z upiorami, wampirami, strzygoniami, strzygami czy wieszczymi, funkcjonujące na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, państw zaborczych i państw sukcesorskich Rzeczypospolitej od XVI do XX wieku^[6].

Podejście badawcze, metodologia i źródła etnograficzne

Autor wyraźnie zaznacza, że książka „Upiór. Historia naturalna” jest antydemonologią i antymitologią^[6]. Uważa, że upiory należą do ludowej antropologii, a nie demonologii^[7]. Kozak we wstępie książki podkreśla, że nie istnieje coś takiego jak mitologia słowiańska, będąc w rzeczywistości historiograficznym mitem i konstruktem^[8]. Na przykładzie postaci upiora pokazuje, że prędzej mieliśmy do czynienia z animizmem niż religią politeistyczną^[7].

Kozak w swojej książce wychodzi z założeń mikrohistorii, w której nie rozważa się czy badane zjawiska są prawdziwe, a więc czy upiory rzeczywiście chodzą po świecie^[9]. Jak mówi w rozmowie dla Wprost z Przemysławem Bociągą: „Ludzie rzeczywiście widzieli upiory, bez wątpienia wykopywali je z grobów, obcinali im głowy, pili krew trupów. To jest w materiałach sądowych czy policyjnych”^[9]. Na łamach kwartalnika Przekrój dowodzi:

Dzięki dokumentacji sądowej czy policyjnej oraz prasie wiemy, że na Kaszubach upiory – czyli ludzie uznawani za wieszczych i łopich – jak najbardziej istniały. Co więcej, dzięki badaniom Jana L. Perkowskiego, wiemy, że wierzenia te przetrwały wśród kaszubskich osadników w Kanadzie aż do drugiej połowy XX w. To właśnie na Pomorzu odnotowano najwięcej przypadków rozkopywania grobów i dekapitacji trupów, a także działań apotropaicznych czy to wobec podejrzanych zmarłych, czy w stosunku do noworodków urodzonych z zębami lub w czepku. Nie była to więc kwestia legend lub podań, a rzeczywistość^[7].

Autor wybrał i uporządkował różnorodne teksty z okresu rozciągającego się między XVI a XX wiekiem (fragmenty dzieł historycznych, poezji barokowej, oświeceniowej publicystyki, prace klasyków XIX-wiecznej polskiej etnologii takich jak Oskar Kolberg, Stanisław Ciszewski, Seweryn Udziela, którzy spisywali relacje ludu). Dodatkowo przeprowadził zakrojoną na szeroką skalę kwerendę wśród źródeł historyczno-etnograficznych. Obszerną część materiałów prezentowanych w książce stanowią nieznane wcześniej materiały etnograficzne, w tym protokoły sądowe, dokumentacja policyjna i listy, a także doniesienia prasowe na temat rzeczywistych przypadków „polowań na upiory” w XIX i XX wieku^[10]. Książka Kozaka stanowi opracowanie nie legend lub podań, a rzeczywistych źródeł historycznych zawierających rodzinne historie^[7].

Nagrody i recepcja

Książka w 2021 roku otrzymała literacką nagrodę „Nowej Fantastyki” w kategorii Polska Książka Roku^[1][2][3][4]. W grudniu 2021 roku została nominowana do Nagrody Literackiej i Historycznej Identitas^[11], w marcu 2022 otrzymała Nagrodę Specjalną Identitas^[5].

Adam Strug docenił wartość „Upiora”, pisząc, że jest to książka niezwykle potrzebna, cenna i bezprecedensowa, a trud podjęty przez autora „budzi duży podziw”^[10].

„Upiór” stał się inspiracją dla wystaw i działań artystycznych, rolę książki lub bezpośrednią inspirację wskazywano w przypadku wystawy Aleksandry Waliszewskiej „Opowieści Okrutne” w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie w 2022^[12][13]. W oparciu o ustalenia Kozaka powstał krótkometrażowy film „Upiór” towarzyszący wystawie Mikołaja Sobczaka „Niebieskie Zboże” w Galerii BWA w Bielsku-Białej (2022)^[14][15]. Książka była bezpośrednią inspiracją dla wideoinstalacji Kingi Michalskiej Vampires, It’s Nothing To Laugh at (Montreal 2022), której centralną częścią był krytyczny materiał dokumentalny na temat badania upiorycznych wątków w folklorze kanadyjskich Kaszubów^[16]. Praca Michalskiej po premierze w Kanadzie, była pokazywana w Narodowej Galerii Sztuki Zachęta^[17][18][19]. Upiór stanowił również podstawę wystawy Upiorek, prezentowanej w ramach Krakers Cracow Art Week 2022^[20] oraz cyklu obrazów Ryszard oswojony i opłakiwany malarki Hanny Krzysztofiak^[21]. Andrzej Bartnikowski zrealizował w październiku 2022 roku w Olsztyńskim Teatrze Lalek inscenizację „Upiory i cudy” podkreślając, że „impuls do realizacji spektaklu przyniosła lektura książki Łukasza Kozaka”^[22][23].

Zobacz też

• religia Słowian
• demony słowiańskie

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strzygoń i jak sobie z nim radzić – krótkometrażowa animacja. Reżyseria, dźwięk i montaż Kajetana Obarskiego, scenariusz i wybór tekstów – Łukasz Kozak, narracja – Adam Strug
• Projekt: Upiór realizowany przez Łukasza Kozaka w Instytucie Adama Mickiewicza
• Upiór / Spotkanie z Łukaszem Kozakiem #ONLINE
• Upiór też człowiek | Maciej Płaza i Łukasz Kozak | prowadzenie: Eliza Kącka
• Upiór – Szczepan Twardoch i Łukasz Kozak
• Upiór straszy Europę. Rozmowa Łukasza Kozaka i Łukasza Molla

• Wikiprojekt:ProjektUpiór