Urzędy senatorskie

Plan izby senatorskiej z zaznaczonymi miejscami zasiadania senatorów i ministrów, ilustracja z La Pologne historique, littéraire, monumentale et illustrée Leonarda Chodźki z 1839 roku

Urzędy senatorskie I Rzeczypospolitej.

Ostateczny skład senatu I Rzeczypospolitej ukształtował się w czasie panowania Zygmunta I Starego. W skład senatu wchodzili wówczas z urzędu: arcybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie (konarscy z województw kujawskich) i niektórzy ministrowie. Na początku XVI w. senat liczył 87 osób, a po przyłączeniu Mazowsza – 94 osoby. W 1569 roku w związku z unią lubelską i wprowadzeniem do senatu urzędników litewskich rozszerzył się do 136 osób. Kolejne rozszerzenie miało miejsce w 1598.

Porządek zasiadania w senacie (starszeństwo) ustalił pod koniec panowania Zygmunt I Stary. Zmienił się on w 1569 roku, a ponownie dopiero w 1768, kiedy to utworzono województwo gnieźnieńskie.

Senatorowie duchowni

Pierwszym senatorem był interrex, prymas, arcybiskup gnieźnieński.

Zgodnie z Porządkiem Rady Koronney, Polskiey y Litewskiey, iako iuż iedney Rzpltey, postanowionym przez Krola I. M. y Radę Koronną, w Lublinie, na Seymie Walnym spolnym roku P. 1569[1], szli za nim senatorowie duchowni: arcybiskup lwowski, biskup krakowski, biskup kujawski, biskup wileński[2], na zmianę z biskupem poznańskim, biskup płocki[3] na zmianę z biskupem warmińskim[4], biskup łucki[4], biskup przemyski, biskup miednicki (żmudzki), biskup chełmiński[4], biskup chełmski, biskup kijowski[4], biskup kamieniecki, biskup smoleński[5]. W 1593 włączono biskupa wendeńskiego[4].

Senatorowie świeccy

Wojewodowie[6]

Najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich miał kasztelan krakowski.

Po nim następowali wojewodowie i wyróżnieni kasztelanowie (wileński, trocki): wojewoda krakowski na zmianę z wojewodą poznańskim, wojewoda wileński, wojewoda sandomierski, kasztelan wileński, wojewoda sieradzki, wojewoda trocki, wojewoda kaliski, kasztelan trocki, wojewoda łęczycki, starosta generalny żmudzki, wojewoda brzeski (kujawski), wojewoda kijowski, wojewoda inowrocławski, wojewoda ruski, wojewoda wołyński, wojewoda podolski, wojewoda smoleński, wojewoda lubelski, wojewoda połocki, wojewoda bełski, wojewoda nowogrodzki, wojewoda płocki, wojewoda witebski, wojewoda mazowiecki, wojewoda podlaski, wojewoda rawski, wojewoda brzeski litewski, wojewoda chełmiński, wojewoda mścisławski, wojewoda malborski, wojewoda bracławski, wojewoda pomorski i wojewoda miński. Od 1598 doszły 3 nowe województwa: wojewoda wendeński, wojewoda parnawski i wojewoda dorpacki (także znany jako wojewoda derpski). W 1635 utworzono województwo czernihowskie, od 1667 już tylko tytularne, a wojewoda czernihowski zasiadał w senacie jako ostatni z wojewodów.

Kasztelanowie więksi

Dalej trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych): kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzeskokujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki, kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzeskolitewski, brześciański), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański, kasztelan miński, kasztelan mazowiecki[7].

Kasztelanowie mniejsi

Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to: kasztelan inflancki; kasztelan czernihowski; kasztelan sandecki (sądecki); kasztelan międzyrzecki; kasztelan wiślicki; kasztelan biecki; kasztelan rogoziński; kasztelan radomski; kasztelan zawichostski (zawichojski); kasztelan lendzki (lądzki); kasztelan szremski (śremski); kasztelan żarnowski; kasztelan małogoski; kasztelan wieluński; kasztelan przemyski; kasztelan halicki; kasztelan sanocki; kasztelan chełmski; kasztelan dobrzyński; kasztelan połaniecki; kasztelan przementski (przemęcki); kasztelan krzywiński ; kasztelan czchowski (czechowski); kasztelan nakielski; kasztelan rozprzański (rozpierski); kasztelan biechowski; kasztelan bydgoski; kasztelan brzeziński; kasztelan kruświcki (kruszwicki); kasztelan oświęcimski; kasztelan kamiński (kamieński); kasztelan spycimirski (spicymierski); kasztelan inowłodzki; kasztelan kowalski; kasztelan santocki; kasztelan sochaczewski; kasztelan warszawski; kasztelan goślicki (gostyniński); kasztelan wiski; kasztelan raciąski; kasztelan sierpecki (sierpski); kasztelan wyszogrodzki; kasztelan rypiński; kasztelan zakroczymski; kasztelan ciechanowski; kasztelan liwski, kasztelan słoński; kasztelan lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy kasztelana wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.

Kasztelanowie konarscy

Na końcu senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowrocławski.

Ministrowie

Formalnie ostatni w hierarchii (choć w rzeczywistości ich znaczenie było pierwszoplanowe) znajdowali się ministrowie. Od 1569 w senacie było ich dziesięciu, w następującej kolejności: marszałek wielki koronny, marszałek wielki litewski, kanclerz wielki koronny, kanclerz wielki litewski, podkanclerzy koronny, podkanclerzy litewski, podskarbi wielki koronny, podskarbi wielki litewski, marszałek nadworny koronny, marszałek nadworny litewski. Teoretycznie odpowiedni ministrowie koronni i litewscy byli sobie równi, ale w praktyce pierwszeństwo brali dygnitarze koronni, gdyż król częściej przebywał w Koronie. Ze znaczniejszych dygnitarzy w senacie nie zasiadali hetmani ponieważ urząd ten uformował się w XVI wieku, kiedy skład senatu był już sformalizowany (po Unii Lubelskiej). Jednak hetmani bardzo często zasiadali w senacie z racji posiadania też innych godności (wojewodzińskich bądź kasztelańskich).

Dopiero w 1768 do senatu z urzędu zaliczeni zostali obaj hetmani wielcy, a w 1775 podskarbi nadworni.

Hierarchia senatorów odpowiadała starszeństwu diecezji, województw i ziem. Miała znaczenie nie tylko podczas obrad senatu, ale i ustalała szczeble kariery urzędniczej, a w zasadzie godności honorowych jakimi były zasadniczo senatorskie urzędy świeckie z wyjątkiem ministerialnych.

Mianowanie urzędników senatorskich leżało w kompetencji króla. Prawo to było ograniczone dożywotnością urzędów. Tu z pomocą władcom przyszła niska teoretycznie ranga urzędników ministerialnych. Niewygodnego ministra można było się pozbyć awansując go na godniejsze, ale praktycznie mało znaczące stanowisko kasztelana czy wojewody. Innym powodem utraty urzędu było skazanie przez sąd sejmowy.

Lista urzędów senatorskich

Poniżej przedstawiona została lista urzędów senatorskich w poszczególnych województwach I Rzeczypospolitej[8].

Ministerstwo koronne

Ministerstwo litewskie

Województwo bełskie

Województwo brzeskokujawskie

Województwo brzeskolitewskie

Województwo bracławskie

Województwo chełmińskie

Województwo czernihowskie

Województwo inflanckie

Województwo inowrocławskie

Województwo kaliskie

Województwo kijowskie

Województwo krakowskie

Województwo łęczyckie

  • wojewoda łęczycki
  • kasztelan łęczycki
  • kasztelan brzeziński
  • kasztelan inowłodzki
  • kasztelan konarski łęczycki

Województwo lubelskie

Województwo malborskie

Województwo mazowieckie

Województwo mińskie

Województwo mścisławskie

Województwo nowogrodzkie

Województwo parnawskie

Województwo podlaskie

Województwo podolskie

Województwo płockie

Województwo połockie

Województwo pomorskie

Województwo poznańskie

Województwo rawskie

  • wojewoda rawski
  • kasztelan rawski
  • kasztelan sochaczewski
  • kasztelan gostyniński

Województwo ruskie

Województwo sandomierskie

Województwo sieradzkie

Województwo smoleńskie

Województwo trockie

Województwo wendeńskie

Województwo wileńskie

Województwo witebskie

Województwo wołyńskie

Księstwo warmińskie

Księstwo Żmudzkie

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Volumina legum, t. II, s. 94.
  2. ↑ Wchodził w skład Senatu od 1569 roku, Edward Opaliński, Sejm srebrnego wieku, 1587-1652, Warszawa 2001, s. 25.
  3. ↑ Wchodził w skład Senatu od 1495 roku, Ibidem.
  4. ↑ a b c d e Wchodził w skład Senatu od 1569 roku, Ibidem.
  5. ↑ Formalnie włączony w skład Senatu w 1638 roku, Ibidem.
  6. ↑ Kasztelan krakowski, wileński, trocki oraz starosta generalny żmudzki zaliczany był do wojewodów.
  7. ↑ Kasztelanowie więksi w 1768 roku, zajmowali 70 miejsce w Senacie, Złota Księga szlachty polskiej r. XVI, Poznań 1894, s. 221.
  8. ↑ Marek Minakowski, Senat I RP, Wielka Genealogia Minakowskiego, Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-01-18].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie