Uzus językowy

Uzus językowy (od łac. usus „zwyczaj, praktyka”[1][2]) – rzeczywisty stan funkcjonowania systemu językowego, pewna forma jego realizacji lub pewien styl utarty w określonej wspólnocie językowej (rodzina, zespół pracowniczy, wydawnictwo itp.), według niektórych ujęć również zachowania językowe pojedynczej osoby (idiolekt)[3]. Uzus obejmuje środki językowe, które rzeczywiście istnieją w obiegu, a także przyjęte wzorce komunikacji językowej, niezależnie od teoretycznej oceny normatywnej poszczególnych elementów. Uzus tworzy nie tylko oparcie dla normy językowej, ale stanowi również samodzielny przedmiot badań w językoznawstwie korpusowym[4]. Może mieć charakter społeczny lub jednostkowy[5].

Termin „uzus” odegrał istotną rolę w teoriach Ottona Jespersena i Louisa Hjelmsleva[6].

Definicja i podział uzusu

Szczegóły definicji uzusu różnią się w zależności od ujęcia przyjętego przez autora. Szerzej pojmowany uzus można utożsamiać z pojęciem praktyki językowej[7], czyli faktycznym sposobem realizacji języka, obejmującym wszystkie (doraźne, nieregularne itp.) odchylenia i omyłki. Węziej rozumiany uzus obejmuje takie środki językowe, które są aprobowane na mocy zwyczaju społecznego, tj. objęte pewnym stopniem akceptacji wśród użytkowników języka[8]. Uzus zawiera zatem rozmaite elementy funkcjonujące w języku, bez względu na ich zgodność ze skodyfikowanymi wzorcami języka standardowego[9].

Badacze Rudolf Krajčovič i Pavol Žigo wyróżniają uzusy: indywidualny, grupowy, regionalny i ogólnonarodowy[10] (na podstawie zasięgu), a także literacki i nieliteracki (na podstawie zgodności normatywnej)[10]. Uzus literacki charakteryzuje przestrzeganie normy i kodyfikacji języka literackiego, uzus nieliteracki zaś konstytuuje się na gruncie nieliterackich form języka (gwar i slangów)[10]. Aleksander Wilkoń wyróżnia uzus jednostkowy oraz uzus społeczny, będący przedmiotem zainteresowania socjolingwistyki. Samo pojęcie uzusu definiuje w sposób ogólny jako: „użycie i funkcjonowanie danej formy w danym zespole tekstów i w danym środowisku”[5].

Uzus a norma

Uzus można traktować jako praktyczną formę realizacji normy językowej, w różnym stopniu odzwierciedlającą jej kształt[3][11]. Zadomowienie pewnych elementów w uzusie prowadzi ostatecznie do włączenia ich w ramy normy językowej[11]. Przykładowo istniejące w języku polskim wyrazy i wyrażenia „lata pięćdziesiąte”, „listonosz” i „wywiad z kimś” utrwaliły się jako formy literackie, mimo początkowej krytyki poprawnościowej[12].

W polskiej tradycji normatywistycznej uzus rozpatrywany jest jako jedno z kryteriów tzw. poprawności językowej[13] (niekiedy mowa o praktyce wykształconych użytkowników języka[14]). Stanowi on podstawę dla kodyfikacji języka ogólnopolskiego – jeśli pewne elementy językowe, początkowo pozanormatywne, staną się szeroko rozpowszechnione (przez dłuższy okres, w różnych środowiskach, w mowie i piśmie), a tym samym zaczną należeć do powszechnej praktyki językowej, to zyskają one sankcję normatywną w obrębie normy użytkowej (uzualnej), skąd po jakimś czasie mogą przejść do warstwy wzorcowej.

Uzus nie jest w pełni równoznaczny z normą uzualną, która z zasady obejmuje węższy zakres środków językowych[15][9], choć część badaczy traktuje te pojęcia jako tożsame[16].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Władysław Kopaliński: usus; usus tyrannus; usus excultus modernus et approbatus; ususfructus. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [dostęp 2012-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].
  2. ↑ Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś, Słownik Encyklopedyczny – Język polski, Wydawnictwo Europa, 1999, ISBN 83-87977-20-9.
  3. ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 468.
  4. ↑ Iva Nebeská, ÚZUS, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  5. ↑ a b Aleksander Wilkoń, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1987, s. 107.
  6. ↑ Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 191, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.).
  7. ↑ Markéta Pravdová, Ivana Svobodová (red.), Akademická příručka českého jazyka, Praga: Academia, 2014, ISBN 978-80-200-2327-8 (cz.).
  8. ↑ 1) Bohumil Kvasil, Malá československá encyklopedie, Praga: Academia, 1984, OCLC 12762571 (cz.).
    2) Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 21, ISBN 83-01-14526-9.
    3) Mistrík 1993 ↓, s. 468
    4) Iva Nebeská, ÚZUS, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
    5) Ivan Paulička, Všeobecný encyklopedický slovník, wyd. 1, Praga: Ottovo nakladatelství – Cesty, 2002, s. 711, ISBN 80-7181-708-2, OCLC 51189343 (słow.).
    6) Margarita Nikołajewna Kożyna (red.), Стилистический энциклопедический словарь русского языка, Moskwa: „Flinta”, 2003, ISBN 5-89349-342-7, OCLC 55586466 (ros.).
    7) Gabdołła Kalijew, Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, Ałmaty: Сөздік-Словарь, 2005, s. 370, ISBN 9965-409-88-9 (kaz.).
  9. ↑ a b Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 21, ISBN 83-01-14526-9.
  10. ↑ a b c Rudolf Krajčovič, Pavol Žigo, Dejiny spisovnej slovenčiny: študijná príručka a texty, Univerzita Komenského, 1994, s. 82, ISBN 978-80-223-0849-6 (słow.).
  11. ↑ a b Juraj Dolník, Základy lingvistiky, wyd. 1, Bratysława: Stimul, 1999, s. 214, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637 (słow.).
  12. ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 84, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
  13. ↑ Markowski 2010 ↓.
  14. ↑ błąd, Dobryslownik.pl [dostęp 2019-02-10].
  15. ↑ Joanna Ginter, Rola internetowych poradni językowych w procesie normalizacji pisowni polskiej, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016, s. 20, ISBN 978-83-7865-454-4.
  16. ↑ Barbara Oczkowa, Obecność normy w świadomości użytkowników języka, czyli jak mówią Chorwaci, [w:] Maria Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Wydawnictwo UJ, 2005, s. 85–86, ISBN 978-83-233-2010-4.

Bibliografia