Ventôse (1907)

Ventôse (Q52)

„Ventôse” i „Germinal” w Calais w 1910 roku
Klasa	okręt podwodny
Typ	Pluviôse
Historia
Stocznia	Arsenal de Cherbourg, Cherbourg
Położenie stępki	1906
Wodowanie	15 września 1907
Marine nationale
Wejście do służby	5 października 1908
Wycofanie ze służby	1 grudnia 1919
Los okrętu	sprzedany w 1921, złomowany
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność • na powierzchni • w zanurzeniu	404 tony 553 tony
Długość	51,12 metra
Szerokość	4,955 metra
Zanurzenie	3,045 metra
Zanurzenie testowe	40 metrów
Rodzaj kadłuba	dwukadłubowy
Materiał kadłuba	stal
Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania 2 kotły, łączna moc 700 KM 2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM 2 śruby
Prędkość • na powierzchni • w zanurzeniu	12 węzłów 8 węzłów
Zasięg	powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów
Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe	7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)
Załoga	25

Ventôse (Q52) – francuski oceaniczny dwukadłubowy okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Ventôse” został zwodowany 15 września 1907 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 5 października 1908 roku. Uczestniczył w działaniach wojennych, operując na wodach kanału La Manche i Morzu Śródziemnym. Jednostka została skreślona z listy floty 1 grudnia 1919 roku i sprzedana w celu złomowania w sierpniu 1921 roku.

Projekt i budowa

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych^[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej^[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)^[2]. Pojawienie się zdolnych do montażu na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette^[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek^[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)^[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech^[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi^[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą ilość niezawodnych silników Diesla^[5]. Okręty podwodne z napędem parowym oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów^[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego typu, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable^[6].

„Ventôse” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu, wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q18)^[7][8]. Stępkę okrętu położono w 1906 roku^[8][9], a zwodowany został 15 września 1907 roku^[9][10][b]. Nazwa nawiązywała do szóstego miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym^[7][11]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q52 i kod identyfikacyjny VE^[8][12]. W grudniu 1907 roku na okręcie nastąpiła eksplozja akumulatorów, w wyniku zniszczonych zostało 120 ogniw, a rany odniosło kilku marynarzy; straty materialne oszacowano na kwotę 150 000 franków^[13][14].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Ventôse” był średniej wielkości dwukadłubowym, oceanicznym okrętem podwodnym^[9][15]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)^[9][16]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm^[16]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą^[17][18]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²^[19]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką^[19]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę^[7][20]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez kingstony, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)^[20]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)^[21]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów^[20]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton^[20]. Dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 2200 litrów znajdowały się poza kadłubem sztywnym, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów, a kompensacyjny zbiornik pierścieniowego luku wyrzutni torpedowej mieścił 390 litrów^[22].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski^[16]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół^[23]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy^[17].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony^[17][c]. Zapas pływalności wynosił 27%^[17].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego^[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²^[17]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego^[20]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów^[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut^[25].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy^[26][e].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis^[20]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm^[20]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²^[20]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²^[22]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości^[22]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu^[27]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo^[28].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²^[27]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia^[27].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy^[29]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)^[29]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo^[29]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową^[29]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM^[9][15][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Tudor po 124 ogniwa^[22].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów^[9][30]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą^[9][10].

Uzbrojenie

Okręt wyposażony był w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę, dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)^[29][24]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg^[31].

Wyposażenie

Okręt wyposażony był w dwa peryskopy – dzienny i nocny^[32]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s^[33]. Binokularowy i dwuobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 140 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu^[34].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba^[34]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym^[35]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal^[35]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym^[36]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V^[23].

Służba

„Thermidor”, „Floréal” i „Ventôse” w Hawrze w 1913 roku

„Ventôse” został wcielony do służby w Marine nationale 5 października 1908 roku^[12][37]. W dniach 6–9 października „Ventôse”, „Pluviôse” i „Germinal” wzięły udział w 730-milowym rejsie wzdłuż wybrzeża Normandii na trasie Cherbourg – Brest – Dunkierka – Cherbourg, którą pokonały w czasie 82 godzin ze średnią prędkością 9 węzłów^[38]. Między 6 maja a 11 czerwca 1908 roku „Ventôse”, „Pluviôse”, „Émeraude” i „Opale” wzięły udział w ćwiczeniach z Eskadrą Północną, przeprowadzając wspólnie 12 ataków na okręty nawodne i przebywając w morzu 10 dób i pokonując dystans 1000 Mm bez uzupełniania zapasów^[38]. Od 6 do 11 maja 1909 roku „Ventôse” w towarzystwie „Pluviôse” w ciągu sześciu dni przepłynął dystans 1000 Mm bez uzupełniania zapasów^[39]. W 1910 roku „Ventôse” był jednym z trzech okrętów podwodnych stacjonujących w Calais (wraz z „Pluviôse” i „Germinal”)^[39]. 9 kwietnia 1910 roku nieopodal Cherbourga okręt zszedł na rekordową głębokość 35 metrów, utrzymując ją przez 24 minuty^[40]. 26 maja 1910 roku „Ventôse” wraz „Pluviôse” wyszły z Calais na ćwiczenia, podczas których „Pluviôse” został staranowany i zatopiony z całą załogą przez bocznokołowy statek pasażersko-towarowy „Pas-de-Calais”^[39][41].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty^[42]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)^[43]. W sierpniu „Ventôse”, „Pluviôse”, „Germinal” i „Thermidor” wzięły udział w ćwiczeniach z eskadrą pancerników, przeprowadzając mimo złej pogody skuteczne ataki torpedowe na okręty i otrzymując pochwałę od dowódcy eskadry^[44].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Ventôse”, „Pluviôse”, „Prairial”, „Floréal”, „Germinal”, „Fructidor”, „Watt”, „Giffard” i „Berthelot”)^[45][46]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Ventôse”, „Germinal” i „Fructidor”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Sabre”^[45].

I wojna światowa

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2. Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy^[45]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli^[47]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche^[47]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche^[47]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Ventôse”, „Watt”, „Prairial”, „Fructidor”, „Floréal” i „Germinal” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth^[48]. 23 września „Ventôse” i „Germinal” wyszły z Portsmouth, udając się do Cherbourga na remont (zluzowane poprzedniego dnia przez „Berthelota”)^[49].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry^[50]. Przez 1915 i 1916 rok okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału^[39][50]. 22 grudnia 1916 roku nieopodal Calais „Ventôse” zderzył się z uzbrojonym trawlerem „Capricorne”^[39]. Okręt trafił na remont do Brestu, a po jego zakończeniu 12 października 1917 roku wypłynął w rejs na Morze Śródziemne, docierając do Mudros via Bizerta i Korfu^[39][g]. Przeplatając służbę patrolową na Morzu Egejskim remontami okręt, dowodzony przez kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Vena, nie zanotował do końca wojny żadnych osiągnięć bojowych; w drugiej połowie 1918 roku prowadził służbę dozorową stacjonując w Salonikach^[39][51]. Okręt znajdował się wówczas w złym stanie technicznym (m.in. przeciekały zbiorniki paliwa), a czas zanurzenia dochodził do 10 minut^[39]. Mimo to wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny^[52].

Koniec służby

16 października 1919 roku jednostka została zakonserwowana w Bizercie^[12][39]. „Ventôse” został skreślony z listy floty 1 grudnia 1919 roku^[12][37]. 1 sierpnia 1921 roku został sprzedany w celu złomowania panu Ralfonowi Vita z Tunisu za sumę 33 000 franków, po czym rozebrany w Bizercie^[12][39].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
• Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2021-07-17]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
• L'ACCIDENT DU «VENTOSE». „La Liberté”. Nr 15206. 42, 1907-12-30. Paris. 
• Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
• LES NOMS DE NOS BÂTIMENTS LES FRÉGATES DE SURVEILLANCE TYPE Floréal. „Marine: organe de liaison de l'Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer”. Nr 10 (153), 1991. G. Debeury. Paris: Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer. ISSN 1151-1397. 
• Nos sous-marins LE RECORD DE PLONGÉE EST ETABLI PAR LE «VENTOSE». „Le Grand écho du Nord de la France”. Nr 102. 92, 1910-04-11. Lille. 
• Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage. [dostęp 2021-07-17]. (ang.).
• The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
• Une attaque de sous-marins. „L'Écho charentais: paraît à Barbezieux tous les dimanches”. Nr 887, 1912-08-18. Barbezieux. 
• Violente explosion. „La Dépêche bretonne: Courrier d'Ille-et-Vilaine”. Nr 1, 1908-01-05. Rennes.