Via Maris

Prawdopodobny przebieg Via Maris
(kolor granatowy)

Via Maris (hebr. דרך הים [1], tłum. na język polski jako Droga Nadmorska[2] lub Droga Morska[3]) – ważny strategicznie starożytny szlak handlowy, który łączył Afrykę Północną z krajami Lewantu na północy i był jednym z głównych traktów w starożytnej Palestynie[4]. Nazwa Via Maris była używana od czasów rzymskich[1], lecz w źródłach nie występowała łącznie z opisami przebiegu trasy[5]. Szlak został powiązany z nazwą Via Maris dopiero w początku XX wieku[6][7][5]. W czasach antycznych trasa bywała także określana jako droga nadbrzeżna lub droga Filistynów[4]. Współczesna identyfikacja szlaku i jego dokładnego przebiegu jest trudna.

Nazwa

Termin דרך הים („Derech HaYam” [dérek hayyām]) pojawia się w Tanach, w Księdze Izajasza (8,23)[4][8]. Łacińska nazwa Via Maris jest bezpośrednim przeniesieniem hebrajskiego terminu[1]. Wulgata (Iz 9,1) zawiera tłumaczenie: Primo tempore adleviata est terra Zabulon et terra Nepthalim et novissimo adgravata est via maris trans Iordanem Galileae gentium[9]. Biblia Tysiąclecia podaje to zdanie jako werset 23b rozdziału 8: W dawniejszych czasach upokorzył [Pan] krainę Zabulona i krainę Neftalego, za to w przyszłości chwałą okryje drogę do morza, wiodącą przez Jordan, krainę pogańską[10][4]. Termin pojawia się także w Ewangelii Mateusza jako „droga morska”[11][4]. Odnotowany jest także w Księdze Ezechiela 41,12[8], lecz jako oznaczenie nie szlaku, ale kierunku (zachodniego)[1]. Komentatorzy wiążą frazeologizm z „zachodnią stroną”, „drogą wiodącą do morza Śródziemnego” lub – najczęściej – z „drogą wiodącą do morza Galilejskiego”[5][1]. Trasa bywała także określana jako droga nadbrzeżna lub droga Filistynów[4].

Zdaniem Barry’ego J. Beitzela, amerykańskiego biblisty, kartografa biblijnego i geografa biblijnego nazwa szlaku Via Maris najprawdopodobniej odnosiła się do „morza” Galilejskiego. Trasa wiodła zachodnim wybrzeżem jeziora[5]. Nazwa Via Maris była używana od czasów rzymskich[1].

Johanan Aharoni, archeolog, autor licznych publikacji z zakresu archeologii Bliskiego Wschodu, wskazywał, że w egipskim „Papyrus Anastasi I” trakt był nazywany „drogami Horusa”. Określenie „drogi Horusa” pojawia się w „Opowieści Sinuheta” z czasów XII dynastii (epoka Średniego Państwa)[12].

Via Maris w źródłach

Źródła egipskie pozwalają na ustalenie, że szlak rozpoczynał się w Egipcie, w Tell Abu Seifeh położonym 2 mile na wschód od Al-Kantara. Egipska część szlaku była pilnie strzeżona i mocno ufortyfikowana. Johanan Aharoni spekulował, że być może ze względu na silnie strzeżone tereny wzdłuż szlaku Izraelici podczas ucieczki z Egiptu nie szli „...drogą prowadzącą do ziemi filistyńskiej, chociaż była najkrótsza” (Wj 13,17)[12].

Różni autorzy wskazują, że poszczególne miejscowości skomunikowane ze sobą tym szlakiem istniały już co najmniej od epoki brązu[13][14][15][16][17].

Zachowane holenderskie, hiszpańskie, niemieckie, włoskie portugalskie, francuskie i brytyjskie mapy, które powstały w okresie 1474–1800 pokazywały znaczący szlak wiodący do Damaszku przez Gazę, Megiddo, Kuneitrę oraz Chasor. Używały dla niej innej nazwy lub nazw, lecz nigdy nazwy Via Maris[5]. Francesco Quaresmi włoski franciszkanin, kapłan katolicki, palestynolog, teolog i kustosz Ziemi Świętej, opublikował w pierwszej połowie XVII wieku kilka książek na temat Palestyny i stwierdzał, że Via Maris to szlak łączący Syrię z morzem Śródziemnym, przecinający Jordan i przez Dolną Galileę zmierzający do Acre (Akka). Zarówno Quaresmi, jak i Burchard z góry Syjon – średniowieczny dominikanin niemieckiego pochodzenia, który w XIII wieku podróżował po Palestynie i spisał swe wrażenia w „Descriptio Terrae Sanctae” – nie wspominali, by we współczesnych im realiach nazywano szlak Via Maris, lecz wiązali identyfikację z łacińskim tekstem biblijnym[8].

Dopiero na początku XX wieku Richard Hartmann[6][7][5] i George Adam Smith[18] opisali szlak wiodący przez Gazę, Megiddo, Kuneitrę oraz Chasor i zidentyfikowali go jako starożytną drogę określaną jako Via Maris[6][7][5], lecz krytycy wskazują na brak pisanych źródeł potwierdzających postawioną tezę[5].

Przebieg szlaku

Dolina Jezreel: współczesna szosa biegnąca wzdłuż historycznej Via Maris
Kafarnaum: pozostałości rzymskiego kamienia milowego odkrytego kilkaset metrów na północ od miasta w kierunku Damaszku

Trakt rozpoczynający swój bieg w egipskim Tell Abu Seifeh wiódł przez Gazę[3][5], Aszkelon, Jawne[3], Jafę[12], Cezareę Nadmorską[3], a na równinie przybrzeżnej Izraela droga się rozwidlała[4]. Jeden szlak wiódł przez Ptolemaidę wzdłuż wybrzeża na północ[3] przez Tel Afek[16]. Natomiast druga odnoga na terenie równiny Szaron skręcała do doliny Jezreel ku Megiddo[4][12] i – jak twierdzi część źródeł – ponownie się rozwidlała. Trakt wiodący na wschód kierował się ku Bet Sze’an (dawne Scytopolis), czyli do wiodącej doliną Jordanu Drogi Królewskiej[12], natomiast główny szlak przecinał Galileę i wiódł wzdłuż zachodniego brzegu Jeziora Galilejskiego[2] przez Kuneitrę[5], Chinnereth[12], Kafarnaum[19], Betsaidę[20], Dan[4], Chasor[5] i dalej do Damaszku i Mezopotamii[4][5].

Włoski benedyktyn, biblista i archeolog Bargil Pixner uważał, że od wybrzeża Morza Śródziemnego szlak wiódł do Bet Sze’an, gdzie miał się rozwidlać i wieźć do Damaszku dwiema trasami: jedna droga miała prowadzić ku Jezioru Tyberiadzkiemu i jego zachodnim wybrzeżem przez Tyberiadę, Taricheę (Magdala), Kafarnaum, przez Betsaidę Julias, gdzie przekraczała Jordan i dalej przez Golan do Damaszku. Pixner powołując się na żydowskiego historyka Józefa Flawiusza (Życie, 71)[21] wskazuje, że w Betsaidzie Julias należący do imperium szlak przekraczał Jordan przez most. Druga odnoga trasy miała od Bet Sze’an prowadzić przez południowo-wschodni fragment wybrzeża jeziora, wspinać się na Wzgórza Golan mijać Hippos i przez Baszan także docierać do Damaszku[22]. Brak jednoznacznego określenia przebiegu szlaku.

Niektóre punkty szlaku znajdują pośrednie potwierdzenie w odkrytych artefaktach i źródłach[12][5]. W odległości około 500 m na północny wschód od centrum Kafarnaum archeolodzy odkryli rzymski kamień milowy z łacińskim napisem Imp(erator)/Caesar Divi/ [Traia]ni Par(thici)/F(ilius) [Divi Nervae N]ep(os) Trai[anus/Ha]drianus Aug(ustus)[23], który pośrednio potwierdza, że w okresie panowania cesarza Hadriana (lata 117–138) wiódł tędy znaczący szlak[22]. Jerome Murphy-O’Connor, irlandzki dominikanin, biblista, teolog katolicki, profesor Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej w Jerozolimie zwracał uwagę, że w czasach opisywanych przez Ewangelie w Kafarnaum ulokowany był urząd celny (Ewangelie wskazują, że celnikiem był Mateusz) oraz niewielki garnizon rzymski, co potwierdza że przebiegał tamtędy szlak handlowy i – co ma potwierdzać fakt wymieniania imienia cesarza w mianowniku – był to szlak imperium rzymskiego[19]. W bezpośrednim sąsiedztwie Kafarnaum archeolodzy odkryli mauzoleum usytuowane (podobnie jak przy Via Appia) przy dawnej rzymskiej drodze. Zawierało pięć dużych sarkofagów. Data powstania tego mauzoleum została oszacowana na I–II wiek[22].

Funkcje

O kontrolę nad Via Maris i biegnącą po wschodniej stronie Jordanu Drogą Królewską toczyła się rywalizacja między Egiptem a ówczesnymi potęgami położonymi na północy. Próby zachowania kontroli na tymi traktami skutkowały licznymi wojnami i bitwami[24]. W północnej części półwyspu Synaj szlaki handlowe powstawały już mniej więcej 3000 lat p.n.e. Egipcjanie poszukiwali wówczas wyrobów metalowych w południowej części Palestyny[25]. Starali się zachować kontrolę nad szlakiem pomiędzy Egiptem a Gazą. W 1973 roku odkryto ruiny pochodzącego z XIV wieku p.n.e. fortu w Bir al-Abd w północnej części Synaju. Był utrzymywany dla zabezpieczenia interesów Egiptu wzdłuż szlaku na pograniczu egipskim i w pasie wybrzeża filistyńskiego[26].

Według Waltera Dietricha toczące się w X w. p.n.e. konflikty Izraelitów z Filistynami mogły mieć związek z dążeniem do opanowania Via Maris[27]. Król Dawid zapewnił Izraelowi panowanie nad szlakiem, a także (m.in. dzięki kampanii przeciwko Ammonitom) nad położoną na wschodzie Drogą Królewską. Przyczyniło się to do wzrostu znaczenia i bogactwa Izraela w okresie panowania króla Salomona[28].

Nadmorskim odcinkiem Via Maris, którą wówczas nazywano „starą drogą fenicką” (Polibiusz, Dzieje XII, 20), rozpoczął w listopadzie 333 roku p.n.e. (po bitwie pod Issos) marsz na południe – przez Sydon, Tyr i Gazę ku Egiptowi – Aleksander Macedoński[29].

W trzecim wieku p.n.e. praktyczny monopol na handel na południowym krańcu Via Maris zachowywali Nabatejczycy. Handlowali winem, tekstyliami, przyprawami, wyrobami metalowymi i haszyszem[25].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Z. Meshel. Was There a „Via Maris”?. „Israel Exploration Journal”. 23 (3), s. 162-166, 1973. Israel Exploration Society. (ang.). 
  2. ↑ a b Mirosław Łanoszka, Światło dla Galilei i świata (Iz 8,23-9,1), „Studium Biblijne”, studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl, 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-03-07] (pol.).
  3. ↑ a b c d e Jan Gać: Ziemia Święta. Kulturowy przewodnik śladami Jezusa. Kraków: WAM, 2011, s. 290. ISBN 978-83-7505-128-5.
  4. ↑ a b c d e f g h i j Ancient Jewish History: Via Maris, Jewish Virtual Library [dostęp 2015-07-26] (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m Barry J. Beitzel. The Via Maris in Literary and Cartographic Sources. „The Biblical Archaeologist”. 54 (2), s. 64-75, 1991. The American Schools of Oriental Research. DOI: 10.2307/3210215. (ang.). 
  6. ↑ a b c Richard Hartmann. Die Strasse von Damaskus nach Kairo. „Zeitschrift der Deutschen Morgenldndischen Gesellschaft”. 64, s. 665-702, 1910. (niem.). 
  7. ↑ a b c Richard Hartmann. Zur Geschichte der Via maris. „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins”. 41, s. 53-56, 1918. Deutscher Verein zur Erforschung Palästinas. (niem.). 
  8. ↑ a b c Harry M. Orlinsky: Israel Exploration Journal Reader. KTAV Publishing House, Inc., 1981, s. 1464, seria: Library of Biblical Studies. ISBN 978-0-87068-267-4.
  9. ↑ Isaias - Chapter 9. [w:] The Latin Vulgate Old Testament Bible [on-line]. vulgate.org. [dostęp 2015-07-27].
  10. ↑ Księga Izajasza 8,23b, [w: Biblia Tysiąclecia]. Poznań.
  11. ↑ Ewangelia Mateusza 4,15, [w: Biblia Tysiąclecia]. Poznań.
  12. ↑ a b c d e f g Johanan Aharoni: The Land of the Bible: A Historical Geography. Westminster John Knox Press, 1979, s. 481. ISBN 978-0-664-24266-4.
  13. ↑ Mitchell Allen. Ashqelon, Regional Survey. „Hadashot Arkheologiyot: Excavations and Surveys in Israel / חדשות ארכיאולוגיות: חפירות וסקרים בישראל”. 113 (Ashqelon, Regional Survey), s. 110-111, 2001. Israel Antiquities Authority. (ang.). 
  14. ↑ Orly Goldwasser. On the Date of Seth from Qubeibeh. „Israel Exploration Journal”. 42 (1/2), s. 47-51, 1992. Israel Exploration Society. (ang.). 
  15. ↑ Jennifer Westpfahl. The Megiddo Expedition: Archaeology and the Bible. „Journal of Undergraduate Research”. VIII, 2005. (ang.). 
  16. ↑ a b Iris Accos. Tel Afek (Hadashot Arkheologiyot: - Excavations and Surveys in Israel). „Hadashot Arkheologiyot: - Excavations and Surveys in Israel”, s. 55-56, 2000. 112. Israel Antiquities Authority. (ang.). 
  17. ↑ Mario A.S. Martin. Egyptian-type Eighteenth Dynasty Pots at Megiddo. „Ägypten und Levante / Egypt and the Levant”. 19, s. 211-218, 2009. Austrian Academy of Sciences Press. (ang.). 
  18. ↑ George Adam Smith: The Historical Geography of the Holy Land. Londyn: 1901, s. 428.
  19. ↑ a b Jerome Murphy-O’Connor: Przewodnik po Ziemi Świętej (tłum. Marek Burdajewicz). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2001, s. 408. ISBN 978-83-7492-107-7.
  20. ↑ Wykład 25: Postać św. Jana Ewangelisty. Biblicum Śląskie, 2015. [dostęp 2015-07-26]. (pol.).
  21. ↑ Josephus Flavius: The Life of Flavius Josephus. Project Gutenberg, 2008.
  22. ↑ a b c Bargil Pixner: Paths of the Messiah and Sites of the Early Church from Galilee to Jerusalem: Jesus and Jewish Christianity in Light of Archaeological Discoveries. Ignatius Press, 2010, s. 502. ISBN 978-0-89870-865-3.
  23. ↑ Stefano De Luca: „Capernaum” w : The Oxford Encyclopedia of the Bible and Archaeology, vol 1. Nowy Jork: Oxford University Press, 2013, s. 168-180. ISBN 978-0199846535.
  24. ↑ Adam Linsenbarth, Geoprzestrzeń wydarzeń biblijnych, „Roczniki geomatyki”, 8, V, Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej, 2007, s. 57-66, ISSN 1731-5522 (pol.).
  25. ↑ a b Science News. Ancient city found in Sinai. „Science News”. 108 (21), s. 326, 1975. Society for Science & the Public. (ang.). 
  26. ↑ Edwin M. Yamauchi. A Decade and a Half of Archaeology in Israel and in Jordan. „Journal of the American Academy of Religion”. 42 (4), s. 710-726, 1974. American Academy of Religion. (ang.). 
  27. ↑ Walter Dietrich: The Early Monarchy in Israel: The Tenth Century B.C.E.. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2007, s. 138, seria: Biblical Encyclopedia. ISBN 978-1-58983-263-3.
  28. ↑ Walter Dietrich: The Early Monarchy in Israel: The Tenth Century B.C.E.. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2007, s. 219–220, seria: Biblical Encyclopedia. ISBN 978-1-58983-263-3.
  29. ↑ Peter Green: Aleksander Wielki. Warszawa: PIW, 1978, s. 220.

Media użyte na tej stronie

Capernaum milestone(2010).jpg
Autor: Seetheholyland.net, Licencja: CC BY-SA 3.0
Rzymski, cesarski kamień milowy w Kafarnaum nad jeziorem Genezaret, Izrael
Via Maris 0672 (520285798).jpg
Autor: James Emery from Douglasville, United States, Licencja: CC BY 2.0
Road that is running along the old Via Maris