Viola da gamba
 | |
| Klasyfikacja naukowa | |
| Chordofon złożony | |
| Klasyfikacja popularna | |
| instrument smyczkowy | |
| Podobne instrumenty | |
Viola da gamba [ˈvjɔːla da ˈɡamba] – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych, popularny w renesansie i baroku; używany do gry solowej i zespołowej (zazwyczaj do realizowania basso continuo).
Pierwsze viole pojawiły się już pod koniec XV wieku. Ich typowe formy ukształtowały się na przełomie XV i XVI w., dając początek m.in. rodzinie viol da gamba, z wieloma odmianami o różnej wielkości i stroju[1][2][3]. Już w XVI w. znane były gamby dyszkantowe, altowe, tenorowe, basowe małe i wielkie oraz subbasowe (kontrabasowe)[4].
Etymologia
Określenie da gamba (wł. gamba „noga”) wskazuje na sposób trzymania instrumentu podczas gry, czyli w pozycji pionowej, na nodze lub między kolanami. W XVII w. mniejsze gamby dyszkantowe trzymano czasem poziomo na przedramieniu[1][3].
Budowa
Pudło rezonansowe violi da gamba było kształtem zbliżone do korpusu skrzypiec[1]. Typowe cechy jej budowy to: płaska płyta spodnia nachylna ku szyjce (tzw. daszek), wysokie boczki, górne boczki spadziste w stosunku do szyjki, krawędzie płyt nie wystające poza boczki, wewnętrzne poprzeczki wzmacniające, otwory rezonansowe w kształcie litery C lub płomieniste[3][4][5]. Miała od 5 do 7 cienkich strun strojonych w kwartach i tercjach oraz 7 progów jelitowych na chwytniku zawiązywanych wokół szyjki i podstrunnicy[1][4][5][6].
Smyczek był nieco krótszy od używanego współcześnie. Trzymano go dłonią odwróconą wierzchem do dołu, tzw. podchwytem, z kciukiem i palcem wskazującym spoczywających od góry na pręcie i środkowym palcem na włosiu. Smyczkowano ruchem popychającym, od końca smyczka ku żabce, a nie ruchem pociągającym, stosowanym współcześnie[3].
Brzmienie gamb było łagodne, ciemne i ciche[3][4]. Niski wolumen dźwięku był jedną z przyczyn zastąpienia gamb przez mocniejsze brzmieniowo skrzypce[4]. W połowie XX w. viole da gamba znów zyskały na popularności z powodu zainteresowania dawnymi technikami wykonawczymi. Jednym z najbardziej znanych współczesnych gambistów jest Jordi Savall.
Główne odmiany gamb
Odmiana tenorowa
Odmiana podstawowa, powszechnie utożsamiana z violą da gamba. Instrument sześciostrunowy, długości od 50 do 58 cm[3], z kwartowo-tercjowym strojem (G c f a d¹ g¹)[6] lub (A d g h e¹ a¹)[3]. Od połowy XVII w. chętnie wykorzystywana przez kompozytorów barokowych[7], np. Sonaty gambowe Johanna Sebastiana Bacha (3 sonaty na violę da gamba/ wiolonczelę i b.c., BWV 1027–1029). Istniała też jej pięciostrunowa wersja altowa, bez najniższej struny (c f a d¹ g¹)[6].
Odmiana dyszkantowa
Zwana też dessus de viole[4]. Gamba sześciostrunowa, długości od 32 do 45 cm[3], ze strojem kwartowo-tercjowym (d g c¹ e¹ a¹ d²)[3][6]. We Francji była też w użyciu dyszkantowa pardessus de viole, z najwyższą struną g²[4].
Odmiana barytonowa
Baryton, viola di bardone.
Odmiana kontrabasowa
Kontrabasowa viola da gamba, zwana też contrabasso[6], stała się prototypem dzisiejszego kontrabasu[1][5]. Sześciostrunowa, o długości od 61 do 76 cm[3], ze strojem kwartowo-tercjowym (D1 G1 С E A d)[3][6]. Była instrumentem zespołowym, zazwyczaj realizującym basso continuo[3]. W XVII w. zrezygnowano z progów na jej podstrunnicy, a w XVIII w. zmniejszono liczbę strun do czterech[1]. Znana jest też violone da gamba, o wyższym stroju (G1 С F A d g)[6].
Carl Friedrich Abel (1723–1787) – Allegro, WKO 205 wyk. Phillip W. Serna, viola da gamba |
| Problem z odtwarzaniem pliku? Zobacz Pomoc. |
Elway Bevin (ca.1554-1638) - Browning à3 (ca.1570) |
| Problem z odtwarzaniem pliku? Zobacz Pomoc. |
John Dowland (1563-1626) - M. George Whitehead His Almand, Lachrimae, No.21 (1604) |
| Problem z odtwarzaniem pliku? Zobacz Pomoc. |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b c d e f Andrzej Chodkowski (red.), Encyklopedia muzyki, Warszawa: PWN, 1995, s. 461, 934-935, ISBN 83-01-11390-1.
- ↑ viol, [w:] Gordon Campbell, The Oxford Dictionary of the Renaissance, Oxford University Press, 2006, ISBN 978-0-19-172779-5, via Oxford Reference [dostęp 2020-11-24] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Curt Sachs, Historia instrumentów muzycznych, Kraków: PWM, 1989, s. 324-328, ISBN 83-224-0324-0 (pol.).
- ↑ a b c d e f g Ulrich Michels, Atlas muzyki, t. I, Warszawa: Pruszyński i S-ka, 2002, s. 38-39, ISBN 83-7255-085-9 (pol.).
- ↑ a b c Mieczysław Drobner, Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków: PWM, 1986, s. 44-46, ISBN 83-224-0259-7 (pol.).
- ↑ a b c d e f g Dorothea Baumann, Streichinstrumente des Mittelalters und der Renaissance: Bautechnische, dokumentarische und musikalische Hinweise zur Spieltechnik, „Music in Art”, Vol. 24, 1999, s. 35-36, ISSN 1522-7464, via Jstor [dostęp 2020-11-26] (niem.).
- ↑ Ian Woodfield, Viola da gamba., [w:] Stanley Sadie (red.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, t. vol. V, Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-517067-2 (ang.).
Media użyte na tej stronie
Autor: HaCeMei, Licencja: CC BY-SA 3.0
Bassviol (Viola da Gamba), 7 strings, Uilderks
Autor: Phillip W. Serna, Licencja: CC BY-SA 3.0
Performed by Dr. Phillip W. Serna on August 16, 2010, in Duesenberg Recital Hall, Valparaiso University Center for the Arts, Valparaiso, IN. Recorded, remixed & remastered August, 2019 at Dwarf Star Audio, Plainfield, IL. Based in the Chicago area, Dr. Serna works to bring the early western string instrument family known as the viola da gamba into many area schools – demonstrating solo literature from the Renaissance, Baroque and early Classical periods for treble viol, tenor viol, bass viol & violone. For more information, visit http://www.thegambacast.org/ & http://www.violsinourschools.org/.
Autor: Phillipwserna, Licencja: CC BY-SA 4.0
"M. George Whitehead His Almand", Lachrimae, No. 21 for Treble, Tenor & Bass Viols with Great Bass Violone in G 1604
Autor: DasBee ± 00:57, 9. Sep. 2007 (CEST), Licencja: CC BY-SA 2.0 de
Bogengriffe der Viola da gamba
Autor: Phillipwserna, Licencja: CC BY-SA 4.0
Elway Bevin (ca.1554-1638) - Browning à3 from the Baldwin Partbooks, Christ Church Ms. 979-83 (1570s)