Volkslista

(c) Bundesarchiv, Bild 137-056310 / CC-BY-SA 3.0

Rok 1940. Wartownik stojący przed Biurem VoMi na Adolf-Hitler-Straße w okupowanej Łodzi

Volkslista (niem. Deutsche Volksliste DVL, pol. folkslista^[a]) – niemiecka lista narodowościowa wprowadzona 2 września 1940 na podstawie reskryptu Heinricha Himmlera jako komisarza Rzeszy do spraw wzmacniania niemczyzny. Na terenach Rzeczypospolitej Polskiej anektowanych przez III Rzeszę w czasie II wojny światowej volkslistę wprowadzono zarządzeniem z 4 marca 1941.

Historia

Tak zwane „podpisanie volkslisty” wiązało się z wypełnieniem szczegółowej ankiety, która zawierała pytania o przynależność wyznaniową, od kiedy rodzina mieszkała w danym rejonie, jakie kończono szkoły, o krewnych w Niemczech itd. Ankieta była wysyłana do domu. Po jej odebraniu, decyzją urzędnika, przydzielano ankietowane osoby do jednej z czterech grup volkslisty^[1].

Odznaka noszona przez Volksdeutschów

Kategorie volksdeutschów

Volksdeutschów dzielono na cztery kategorie DVL:

Kategoria 1 – Volksdeutscher – osoby narodowości niemieckiej, aktywne politycznie, działające na rzecz III Rzeszy w okresie międzywojennym (tzw. Reichslista).

Kategoria 2 – Deutschstämmige – osoby przyznające się do narodowości niemieckiej, posługujące się na co dzień językiem niemieckim, kultywujące kulturę niemiecką, zachowujące się biernie.

Kategoria 3 – Eingedeutschte – osoby autochtoniczne, uważane przez Niemców za częściowo spolonizowane (Górnoślązacy, Kaszubi, Mazurzy) oraz Polacy niemieckiego pochodzenia (osoby pozostające w związkach małżeńskich z Niemcami).

Kategoria 4 – Rückgedeutschte – osoby pochodzenia niemieckiego, które się spolonizowały i czynnie współpracowały w okresie międzywojennym z władzami polskimi, bądź działały w polskich organizacjach społeczno-politycznych (popularnie zwane przez Niemców renegatami)^[2] oraz także Polacy, którzy po pomiarach czaszki i innych badaniach uznani zostali za wartościowych rasowo^[3].

Znane są także przypadki zostania Volksdeutschem z powodu kolaboracji z nazistami (np. Henryk Szatkowski czy Mieczysław Kosmowski).

Zaliczeni do I i II grupy otrzymywali automatycznie obywatelstwo Rzeszy, zaliczeni do III grupy otrzymywali to obywatelstwo na 10 lat, zaś wpisani do IV grupy otrzymywali obywatelstwo na zasadzie wyjątku. Odmowa wypełnienia ankiety, na podstawie której urzędnik decydował o przyznaniu kategorii DVL, mogła zakończyć się wysłaniem całej rodziny do obozu koncentracyjnego lub przesiedleńczego.

W zależności od otrzymanej grupy otrzymywało się dowody osobiste (Ausweis) o różnych kolorach: grupa I i II niebieskie, III zielona, a IV czerwone.

Liczba osób wpisanych na volkslistę (stan z końca 1942)^[4]:

Obszar	DVL razem	DVL 1	DVL 2	DVL 3	DVL 4
Prusy Wschodnie	45 000	8 500	21 500	13 500	1 500
Gdańsk-Prusy Zachodnie	1 153 000	150 000	125 000	870 000	8 000
Kraj Warty	476 000	209 000	191 000	56 000	20 000
Górny Śląsk	1 450 000	120 000	250 000	1 020 000	60 000
Razem	3 124 000	487 500	587 500	1 959 500	89 500

Volkslista na Górnym Śląsku

Wszystkie osoby mieszkające na Górnym Śląsku były zobowiązane do wypełnienia kwestionariuszy. Osoby, które nie chciały określić się jako pochodzenia niemieckiego, musiały uzasadnić swój wybór – specjalne komisje analizowały wpisy na listę. Do komisji zgłaszały się rodziny z dziećmi, przyjmowano w kolejności według ulic. Komisja sprawdzała, czy dana osoba jest pochodzenia aryjskiego, oraz przepytywano dzieci w jakim języku mówi się w ich domu. Poza DVL mieli znaleźć się Polacy, którzy nie zostali obywatelami III Rzeszy. 16 lutego 1942 wydano zarządzenie, przedstawione prezydentom rejencji. Zarządzono obowiązek wskazania policji osób, które nie podały narodowości niemieckiej. Miejscowa policja miała przekazać tym osobom, że na złożenie wniosku o wpisanie na DVL mają 8 dni. Jeśli po tym czasie osoby nie potrafiłyby przedstawić dowodu złożenia takiego wniosku, miały zostać aresztowane, a następnie skierowane do obozów koncentracyjnych. W drugiej połowie 1944 dla osób, które odmówiły wpisania na DVL wprowadzono karę śmierci. Otrzymanie 3 kategorii DVL (1,02 mln osób) było dla Ślązaków ochroną przed więzieniem lub obozem koncentracyjnym.

Według zachowanych, niepełnych danych dla powiatów rejencji katowickiej (jednostka administracyjna utworzona przez Niemców) do poszczególnych grup volkslisty wpisano około 90% mieszkańców. Na Górnym Śląsku wpisano na DVL 1,45 mln osób, w tym zakwalifikowano do I grupy 8,3%, do II grupy 17,2%, do III grupy 70,3% i do IV grupy 4,2% (stan z końca 1942).

Ze względów humanitarnych oraz zagrożenia życia ludności na Śląsku w wypadku odmowy wpisania na volklistę Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie poparł stanowisko tych, którzy jednak zdecydowali się złożyć wnioski o niemieckim pochodzeniu. Generał Władysław Sikorski ogłosił nawet na ten temat specjalną dyrektywę ogłaszaną drogą radiową. Stanowisko to podzielały polskie organizacje niepodległościowe oraz Kościół katolicki na Śląsku w osobie biskupa diecezjalnego katowickiego Stanisława Adamskiego^[5][6]. Odmienne stanowisko przyjęli członkowie ruchu komunistycznego na terenie okupowanej Polski, którzy uznawali przyjęcie volklisty jako jednoznaczny akt zdrady.

Służba wojskowa

Wcielony siłą do Wehrmachtu Polak rozmawia w 1944 roku w Normandii z żołnierzami 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka^[7]

Wszyscy wpisani na niemiecką listę narodowościową podlegali prawu niemieckiemu. Oznaczało to, że byli oni powoływani do służby we wszystkich formacjach wojska niemieckiego. Odmowa służby była jednoznaczna z wyrokiem śmierci za zdradę i represjami wymierzonymi w rodzinę. Osoby z III i IV grupy mogły być kierowane na roboty do Niemiec (w tym dzieci po ukończeniu 15 roku życia), gdzie jednak pracowały na zasadach wolnościowych – to znaczy, że nie były skoszarowane i miały ograniczone prawo do poruszania się w miejscu zamieszkania.

Dowódcy oddziałów Wehrmachtu, do których trafiali byli obywatele polscy z III i IV grupy volkslisty nauczeni doświadczeniem, dobrze wiedzieli, że większość z nich ma niewiele zapału, aby umrzeć za III Rzeszę i podczas walki na froncie zdezerteruje przy pierwszej okazji. W celu zapobieżenia takim przypadkom w oddziałach niemieckich wyznaczano im pewnych ideowo i rasowo „opiekunów”, którzy nawet w czasie walki mieli nie spuszczać ich z oka oraz stosowano odpowiedzialność zbiorową wobec całego oddziału w przypadku ucieczki. Dezercja z niemieckich oddziałów wojskowych była więc bardzo trudna. Niemniej jednak po roku 1942 i utworzeniu Armii Andersa, podstawowym jeżeli nie jedynym źródłem uzupełnień dla Polskich Sił Zbrojnych (na Zachodzie) stanowili dezerterzy i jeńcy wojenni najpierw z Afryka Korps, potem z wojsk niemieckich we Włoszech i następnie z zachodniej Europy. Wprowadzono kompleksowe rozwiązania rekrutacyjne i weryfikacyjne dla jeńców wojennych, polegające na dyskretnym rozpytaniu o pochodzeniu, izolacji od jeńców niemieckich i nadaniu fikcyjnej tożsamości po weryfikacji lojalności i wobec Polski. Rekrutacja rozpoczynała się od sprawdzenia miejsca urodzenia - dzienniki bojowe 1 Dywizji Pancernej skrupulatnie odnotowują dzienne ilości jeńców polskiego pochodzenia podczas walk w Normandii. W wyniku takiej rekrutacji, liczebność 1 Dywizji Pancernej na koniec wojny była większa niż na początku kampanii w Normandii. Ślązacy byli szczególni cenieni w polskich i niemieckich jednostkach pancernych jako domniemanych znawców sprzętu motorniczego^{[8][9][10][11][12]}.

Patrz - Polacy w Wehrmachcie

Stosunek władz PKWN do volksdeutschów

Po objęciu władzy w Polsce przez komunistów w życie wszedł dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 4 listopada 1944, który zarządzał przymusowe internowanie wszystkich, którzy określili się jako volksdeutsche:

Taka polityka – polegająca na przymusowej pracy Niemców oraz volksdeutschów – cieszyła się powszechną akceptacją w społeczeństwie, które miało w żywej pamięci tragiczne doświadczenia okresu okupacji.

Dekretem z 28 lutego 1945 wykluczono ze społeczeństwa polskiego wrogie elementy, a ustawą z 6 maja 1945 dopuszczono rehabilitację przed sądem grodzkim osób, które zostały wpisane na niemiecką listę narodowościową II, III i IV kategorii. Osoby, które zostały wciągnięte na listę I kategorii, nie podlegały rehabilitacji. Na terenie Górnego Śląska już 9 lutego 1945 pełniący w tym czasie obowiązki wojewody śląskiego Jerzy Ziętek nakazał rejestrację ludności niemieckiej, do której zaliczył osoby posiadające I lub II grupę volkslisty. Dodatkowo zarządzeniem z 2 lipca 1945 wojewody Aleksandra Zawadzkiego (a więc na miesiąc przed podpisaniem aktu konferencji poczdamskiej sankcjonującej wysiedlenie Niemców z terenów Polski) zakazano osobom narodowości niemieckiej przebywania na terenie ówczesnego województwa śląsko-dąbrowskiego. Dodatkowo wprowadził on zasadę podpisywania tak zwanej deklaracji wierności.

Piętnowanie osób, które podpisały volklistę jako zdrajców narodu polskiego rozpoczęła propaganda PRL. Dopiero ustawą z 20 lipca 1950 ówczesne władze PRL zrehabilitowały polskich obywateli, którzy w czasie wojny zgłosili narodowość niemiecką lub niemieckie pochodzenie, a nie zostali zrehabilitowani w inny sposób.

Tematyka związana z kwestią Volksdeutschów oraz przyjmowania volkslisty była jednak w PRL cały czas przedmiotem zainteresowania cenzury komunistycznej. Peerelowska cenzura dbała o to aby w ocenie tej tematyki monopol informacyjny miała komunistyczna partia rządząca Polską. W pierwszej kolejności cenzurowała informacje dotyczące okupacyjnego stanowiska Polskiego Rządu na uchodźstwie, a w drugiej komunistycznych, powojennych represji osób, które ją podpisały. W 1975 roku Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk ocenzurował artykuł „50 lat diecezji katowickiej” autorstwa J. Pluty zamieszczonego w 50 numerze czasopisma „Gość Niedzielny”. Usunięty fragment przytacza w swojej książce o cenzurze w PRL Tomasz Strzyżewski: „Aby ratować element polski od całkowitego zniszczenia, biskup Adamski w myśl dyrektyw gen. Sikorskiego, poparł przyjęcie przez Ślązaków niemieckiej „Volkliste”. Decyzja ta uratowała wielu ludziom życie, nie uchroniło to jednak biskupa od późniejszych ataków, właśnie ze strony ludzi, którzy zupełnie nie orientowali się w stosunkach okupowanego Śląska”^[5].

Zobacz też

• Volkswagendeutsche
• Polacy w Wehrmachcie

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Ryszard Kaczmarek, Niemiecka polityka narodowościowa na Górnym Śląsku (1939–1945), 2004.
• Robert B. Koehl, RKFDV: German Resettlement and Population Policy, 1939–1945, Cambridge 1957.
• NUERNBERG MILITARY TRIBUNAL – The Testimony of Prosecution Witness Kuno Wirsich Volume IV.
• Records of the United States Nuremberg War Crimes Trials United States of America v. Ulrich Greifelt et al.(CASE VIII) October 10, 1947 – March 10, 1948. National Archives and Records General Services Administration Washington, 1973.
• TomaszT. Strzyżewski TomaszT., Wielka księga cenzury PRL w dokumentach, Warszawa: Prohibita, 2015, s. 91, ISBN 978-83-61344-70-4 .
• Biskup Adamski a Volklista, [w:] RomualdR. Rak RomualdR., Śląskie Studia Historyczno=Teologiczne XVIII, Katowice 1985, s. 263–267 .