Wójtostwo (historia)

Kazimierz III Wielki, król polski, pozwala sprzedać wójtostwo w Kaliszu (1360 r.)

Wójtostwo (łac. advocatia) – uposażenie ziemskie, początkowo należące do wójta, powstałe w wyniku lokacji osady (miasta lub wsi) na prawie niemieckim.

Historia

Wójtostwo na ziemiach polskich zaczęło się pojawiać wraz z upowszechnieniem lokacji miast i wsi na prawie niemieckim. Było to uposażenie ziemskie nadawane w dziedziczną dzierżawę wójtowi (jako reprezentantowi pana feudalnego), położone na terytorium nowo lokowanej osady (częściej miasta, niż wsi, chociaż nie było tutaj ścisłej reguły)^[1]. Wójtostwo, jako uposażenie gruntowe, należało do grupy bezpośrednich uprawnień wójta (obok uprawnień wodnych, leśnych i przemysłowych) – w odróżnieniu od grupy uprawnień pośrednich (jako świadczeń przysługujących wójtowi od podległej mu ludności)^[2]. Wielkość (powierzchnię) wójtostw określano w łanach (1 łan ziemi uprawnej, w zależności od przyjętej odmiany prawa niemieckiego, wynosił od 16 do 25 współczesnych hektarów). Wielkość ustanawianych wójtostw najczęściej wahała się pomiędzy liczbą 1 a 10. Na Mazowszu np. miejskie wójtostwa 1-łanowe funkcjonowały w Garwolinie oraz w Nowym Mieście, natomiast 10-łanowe: w Ostrowi i w Piasecznie^[3].

Od początku swojego istnienia wójtostwa były przedmiotem handlu, a zakup wójtostwa, za zgodą panującego – księcia lub króla, oznaczał równocześnie przyjęcie przez daną osobę urzędu wójta. Jeśli natomiast wójtostwo przypadło więcej niż jednej osobie, wówczas także urząd i inne przynależne mu dobra były odpowiednio dzielone^[4]. W takiej, pierwotnej formule, wójtostwa funkcjonowały najdłużej na Mazowszu (do połowy XVI wieku), natomiast w Koronie już od statutu warckiego (1423 r.) rozpoczął się proces skupowania wójtostw przez władzę królewską, zakończony w 1563 r., kiedy to wszystkie wójtostwa uznano za będące na skupie bez podawania jakichkolwiek przyczyn^[5]. Odtąd wójtostwa w dobrach królewskich stały się dzierżawą dożywotnią, a ich nadawanie szlachcie (najczęściej za zasługi) należało do prerogatyw króla. Z kolei w dobrach prywatnych skup wójtostw oznaczał ich likwidację i połączenie z dobrami pana. Niektóre zamożniejsze miasta zabezpieczały się przed przejęciem wójtostw przez szlachtę poprzez samodzielny ich wykup (np. Stara Warszawa w 1609 r.)^[6]. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej w wyniku rozbiorów wójtostwa królewskie stały się własnością państw zaborczych, a wkrótce potem częścią majątku miejskiego lub wiejskiego. W XIX wieku zaczęły stopniowo zanikać (także jako nazwy geograficzne), stapiając się z własnością państwową, samorządową lub prywatną.

Siemowit III, ks. mazowiecki, sprzedaje wójtostwo w mieście Bielsku Andrzejowi i przenosi je na prawo chełmińskie (1373 r.)

Lokalizacja w terenie

Pozostałości dawnych wójtostw funkcjonują obecnie w nazwach niektórych wsi w Polsce lub części miast albo wsi. W niektórych miastach istnieją także ulice o takiej nazwie (np. w Mławie), często w miejscu gdzie rzeczywiście dane grunty się znajdowały. W większości osad lokowanych na prawie niemieckim pozostałości po wójtostwie są obecnie słabo rozpoznawalne w terenie, zwłaszcza że nie zawsze składało się ono z jednej części (np. w Ciechanowie funkcjonowało wójtostwo „w trzech polach”^[7]). Lokalizacja większości wójtostw wymaga pogłębionych badań historycznych i geograficznych.

Przypisy

Bibliografia

• G. Kęsik, Wójtostwo w Ciechanowie, Ciechanów 2017, ISBN 978-83-933863-3-8, OCLC 1050854726.
• S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
• S. Sochaniewicz, Wójtostwa i sołtystwa pod względem prawnym i ekonomicznym w ziemi lwowskiej, Lwów 1921
• J. Szczepański, Wójtostwo w Kielcach, Kielce 1984.