Wąchock

Wąchock

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
(c) Rafał T (fotopolska.eu), CC BY-SA 3.0 Centrum miasta – plac Majora „Ponurego”
Herb
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	starachowicki
Gmina	Wąchock
Prawa miejskie	1454, 1994
Burmistrz	Jarosław Jacek Samela
Powierzchnia	16,02 km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	2795[1][2] 174,5 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 41
Kod pocztowy	27-215
Tablice rejestracyjne	TST
Położenie na mapie gminy Wąchock Wąchock
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Wąchock
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Wąchock
Położenie na mapie powiatu starachowickiego Wąchock
51°04′27″N 21°00′49″E/51,074167 21,013611
TERC (TERYT)	2611054
SIMC	0276802
Urząd miejski ul. Wielkowiejska 1 27-215 Wąchock
Strona internetowa

Wąchock – miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie starachowickim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Wąchock.

Według danych z 1 stycznia 2018 Wąchock liczył 2795 mieszkańców^[1].

Wąchock był miastem klasztoru cystersów wąchockich w województwie sandomierskim w ostatniej ćwierci XVI wieku^[3]. Wąchock jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich^[4].

Wąchock jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Floriana w Wąchocku^[5].

Położenie

Zapora na zalewie w Wąchocku

Miasto nad rzeką Kamienną, graniczy od zachodu i północy ze Starachowicami.

Wąchock jest punktem początkowym niebieskiego szlaku turystycznego im. E. Wołoszyna, prowadzącego do Cedzyny. Przez miasto przechodzi czerwony Szlak Milenijny ze Skarżyska-Kamiennej do Kałkowa, niebieski szlak rowerowy ze Skarżyska-Kamiennej do Ostrowca Świętokrzyskiego oraz czerwony szlak rowerowy do Starachowic.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do woj. kieleckiego.

Wąchock położony jest w Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej, jego lewobrzeżna część leży ponadto w ziemi radomskiej^[6].

Historia

Panorama Wąchocka około 1910–1918

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1179 roku, wtedy to biskup krakowski Gedko ufundował klasztor cystersów. Pierwsi zakonnicy przybyli do Wąchocka z francuskiego opactwa Morimond. W XIII w. klasztor został samodzielnym opactwem, a dzięki darowiznom władców, rycerstwa i szlachty stał się w późniejszych wiekach jednym z bogatszych klasztorów na ziemiach polskich. Cystersi z Wąchocka przyczynili się do rozwoju przemysłu nad Kamienną, zakładając kopalnie i zakłady metalowe w Bzinie, Mostkach, Parszowie, Wąchocku i Starachowicach. Miasteczko i klasztor kilkakrotnie były niszczone przez pożary i najazdy obcych wojsk, m.in. w latach 1259–1260 przez Tatarów, w czasie potopu szwedzkiego i w 1657 przez wojska Jerzego Rakoczego. Klasztor został skasowany w 1819, a budynki i pozostałe dobra przeszły na własność państwa. Zakonnicy wrócili do klasztoru w 1951, który w 1964 podniesiony został ponownie do rangi opactwa.

Miejscowość pomimo istnienia zamożnego i wpływowego klasztoru nigdy nie osiągnęła szczególnego znaczenia administracyjnego i gospodarczego, do czego starali się nie dopuścić biskupi krakowscy i benedyktyni z opactwa na Świętym Krzyżu. Klasztor nieustannie toczył procesy majątkowe z okoliczną szlachtą i benedyktynami, najgłośniejszy dotyczył lokacji miasta Wierzbnika, założonego w 1624 przez ks. Bogusława Boxę-Radoszewskiego, opata benedyktynów ze Świętego Krzyża, jakoby na gruntach cystersów. W 1315 powstała w Wąchocku komora celna, która przetrwała do 2 poł. XV w. W 1454 król Kazimierz Jagiellończyk nadał miejscowości prawo miejskie magdeburskie. Ponieważ statut fundacyjny klasztoru cystersów nadawał przeorowi prawa do wszystkich złóż mineralnych w okolicy Wąchocka nad rzeką Kamienną, powstały tu w średniowieczu pod zarządem klasztornym liczne kuźnie. W 1500 r. Wąchock mógł się pochwalić 22 spośród ogólnej sumy 289 kuźni zarejestrowanych na terenie Królestwa Polskiego^[7]. Jeszcze ok. 1850 w miasteczku poza klasztorem i fabryką znajdowały się tylko trzy domy murowane.

W styczniu 1863 gen. Marian Langiewicz przeprowadził w mieście koncentrację powstańców, którzy mieli iść na Warszawę. 1400 ludzi założyło tutaj obóz warowny. 3 lutego 1863 doszło do bitwy z wojskami rosyjskimi.

W 1903 wielka powódź na rzece Kamiennej zniszczyła ujęcie wody i zalała część miejscowości.

W latach międzywojennych w budynkach dawnego klasztoru mieściło się państwowe progimnazjum.

W czasie okupacji niemieckiej w okolicy miasta działało Zgrupowanie Partyzanckie Armii Krajowej „Ponury” pod dowództwem legendarnego majora Jana Piwnika. W mieście stoi jego pomnik.

1 stycznia 1994 r. Wąchock odzyskał prawa miejskie, utracone w 1869 w ramach rosyjskich represji za pomoc powstańcom styczniowym.

Demografia

30 czerwca 2009 roku miasto miało 2747 mieszkańców^[8].

• Piramida wieku mieszkańców Wąchocka w 2014 roku^[1].

Zabytki

Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana

Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana

Ruiny zespołu fabrycznego: dom zarządu, tzw. pałac Schenberga, 5 budynków fabrycznych, urządzenia hydrotechniczne z tamą i przepustami

Kaplica pw. św. Rocha

Cmentarz żydowski

Macewy na cmentarzu żydowskim

Ulica Kolejowa

• Zespół kościelno-klasztorny cystersów z XII wieku z romańskim kapitularzem przykrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym jest mieszanką stylów architektonicznych. Wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.832/1-7 z 23.06.1967 i z 6.01.1988)^[9].
  • Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana z XIII w. zachowany jest w niezmienionym kształcie układu cysterskiego. Kościół zbudowano z naprzemiennie ułożonych ciosów czerwonego piaskowca wąchockiego i jasnego kunowskiego. Ten sposób budowania pochodzi z północnych Włoch. Kościół był wielokrotnie przebudowywany. Pozostałością po epoce gotyku są podniesione szczyty oraz ślady gotyckiej dobudówki po północnej stronie budowli. W XVI w. do północnej nawy dobudowano kaplicę boczną, a w XIX w. kruchtę do fasady zachodniej. Kościół o cechach architektury włoskiej jest najstarszą sygnowaną budowlą w Polsce (podpis arch. Simona na fasadzie). Wnętrze barokowe z XVII w., ale plan trzynawowego kościoła jest typowo romański.
  • Klasztor został całkowicie przebudowany w XVII w., zachowały się jednak niektóre wnętrza z XIII w. Należy do nich sala zebrań zakonników (kapitularz), uważana za najpiękniejsze wnętrze romańskie w Polsce. Romańska jest również sala pracy zakonników (fraternia), karcer pod schodami, natomiast piękna jadalnia (refektarz) z poł. XIII w. jest już wczesnogotycka. Klasztor posiadał ogrzewane pomieszczenia (poza dormitorium) jako pierwszy klasztor cysterski z możliwością ogrzewania ciepłem z pieca do wytopu ceramiki, żelaza lub kuchennego. W pomieszczeniach klasztoru mieści się Muzeum Ojców Cystersów prezentujące m.in. zachowane elementy romańskie oraz ceramikę z klasztornej manufaktury oraz Muzeum Powstań Narodowowyzwoleńczych utworzone w 1991 r. ze zbiorów księdza Walentego Ślusarczyka, proboszcza z Nowej Słupi.
• Zespół urbanistyczny śródmieścia z XIII–XV w. (nr rej.: A.831 z 4.12.1956)^[9].
• Zespół fabryczny z początku XIX w., w jego skład wchodzą: dom zarządu, tzw. pałac Schenberga, pięć budynków fabrycznych i urządzenia hydrotechniczne z tamą i przepustami na rzece Kamiennej (nr rej.: A.838/1-3 z 4.12.1956 oraz 177 z 8.05.1972)^[9].
• Dawny zajazd w typie dworku z 1 poł. XIX w., w czasie powstania styczniowego była tu kwatera generała Mariana Langiewicza.
• Kaplica św. Rocha z 1839 r. z późnobarokowym wyposażeniem; (nr rej.: A.834 z 19.01.1973)^[9].
• Cmentarz parafialny z XIX w. (nr rej.: A.835 z 19.05.1993)^[9], nagrobki z odlewami żeliwnymi z lokalnych fabryk, nagrobki rodziny Schoenbergów, nagrobki uczestników powstania styczniowego: Karola Ziemlińskiego (poległ w 1863), Józefa Barzykowskiego (zm. 1869), Brunona Pohoskiego (zm. 1922) i Ignacego Jastrzębskiego (zm. 1932). Bramka cmentarna z kamiennym portalem z XVIII w., przeniesionym zapewne z opactwa cystersów.
• Dawny cmentarz żydowski z XIX w. (nr rej.: A.836 z 20.06.1990)^[9], na którym pozostało około czterdziestu macew.
• Zabytkowe domy z tzw. przejezdnymi sieniami z 2 połowy XIX w.
• Drewniana kaplica św. Jana Nepomucena z 1 połowy XIX w. (nr rej.: A.833 z 19.01.1973)^[9].
• Dawna willa drewniana z XIX w. obok przejazdu kolejowo-drogowego, należąca przed wojną do żydowskiego kupca i fabrykanta Joela Halperta.
• Kaplica św. Jacka i dawne miejsce odpustowe z 1 poł. XIX w. w miejscu zwanym Sina Woda, kolonia Mieszała, odległe ok. 3 km od miejscowości, ale administracyjnie należące do Wąchocka; (nr rej.: A.839 z 19.01.1973)^[9].
• Drewniany dom przy ul. Starachowickiej 43 z końca XIX w. (nr rej.: A.837 z 9.10.1973) przeniesiony do Parku Etnograficznego Muzeum Wsi Kieleckiej^[9].

Nieistniejące

Kościół pod wezwaniem św. Elżbiety – dziś nieistniejący, warty wspomnienia z uwagi na zachowaną historię. Wybudowany równolegle z budynkami opactwa w miejscu obecnej szkoły, wzniesiony jednocześnie z kościołem klasztornym. W roku 1260 spalony przez Tatarów, odbudowany ponownie jako drewniany. Ponownie spalony w nieznanych latach i okolicznościach. W roku 1597 roku wizytacja kościelna zanotowała opis – kościół w Wąchocku pod wezwaniem św. Elżbiety murowany z kamienia ufundowany został przez opata wąchockiego Andrzeja Szpota (który funkcję tę pełnił w latach 1543–1559)^[10].

Z kolei ks. Feliks Brażewicz w „Historycznym opisie Wąchocka…” pisze, że kościół św. Elżbiety w Wąchocku w roku 1587 budował opat Andrzej Karwicki. Tę datę budowy kościoła podaje również ks. Jan Wiśniewski w „Dekanacie Iłżeckim”. Ks. Jan Wiśniewski podaje również spis kapłanów kościoła św. Elżbiety według akt metrycznych datowanych od roku 1660^[11]:

• ks. Józef Parnowski, 1665–1679, następnie przeniósł się do Mirca, należącego do cystersów
• ks. Stanisław Sadowski, 1679 – 11 maja 1715, „Obdormivit in benedictionibus dulcedinis. Sepultus ante altare m.”
• ks. Ferdynand Barycki, do 1719
• ks. Jakób Witkowski, ks. Wojciech Kukliński, 1722
• ks. Stanisław Gadowiński, 1728–1730
• ks. Antoni Burlikowski, do 1739
• ks. Maciej Żeromski, do 1740
• ks. Wojciech Szwarc, do 1767; w latach 1763–1765 odbywały się tu misje „ad avertenda yitia hominum”, pracowali cystersi i świeccy kapłani po 2 tygodnie w każdym roku pod przewodnictwem ks. Ankwicza i Karola Stobieckiego Soc. J.
• ks. Michał Wanatowski, do 1774
• ks. Jan Badowski SJ com. Wąchocki, do 1775
• ks. Stanisław Rochacki, do 1794
• ks. Jan Pomykalski, do 1808
• ks. Melchior Pleśniewski, do 1810
• ks. Alberyk Ostrowski, do 1819
• ks. Zefiryn Bartyzel, ostatni proboszcz i przeor klasztoru

W 1820 roku po kasacie cystersów, kościołem parafialnym staje się kościół klasztorny. Kościół pw. św. Elżbiety powoli ulega zniszczeniu i w 1845 r. zostaje z inicjatywy burmistrza Wąchocka Macieja Sławęckiego rozebrany.

Atrakcje przyrodnicze

• „Lessowy wąwóz Rocław” – młody wąwóz o długości kilkuset metrów, szerokości 20–30 m i głębokości ok. 15 m. Zbocza wąwozu (poza niewielkimi odcinkami odsłaniającymi profil osadów neoplejstocenu) porasta trwała murawa z licznymi gatunkami roślin naczyniowych. Duże walory krajobrazowe. Położony w otulinie. Użytek ekologiczny – Nr 5 w rejestrze RDOŚ^[12] – data utworzenia 2001 rok;
• Odsłonięcie geologiczne – nieczynny kamieniołom w Wąchocku – historyczny kamieniołom (sięgający pocz. XIII w.) z odsłonięciem czerwonych piaskowców dolnotriasowych. Z niego czerpano surowiec do budowy klasztoru. Położony w otulinie. Od roku 2002 objęty pieczą Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody (WKP poz. 9).

Turystyka

Pomnik Sołtysa Wąchocka

Miasto jest atrakcją turystyczną także ze względu na popularne dowcipy o Wąchocku^[13]. Bohaterem dowcipów jest sołtys Wąchocka, jednak obecnie, od roku 1994, władzę wykonawczą w Wąchocku sprawuje burmistrz, nie sołtys (co więcej, na czele gminy stał wójt). Jest tam również m.in. pomnik sołtysa znanego z owych dowcipów, odsłonięty w 2003. Atrakcją turystyczną jest coroczny Zjazd Sołtysów. Turniej obejmuje kilkanaście konkurencji sprawnościowych i intelektualnych. Część konkurencji integracyjnych sołtysów opiera się na poczuciu humoru uczestników.

Oddany do użytku w 2008 Zalew Wąchocki stanowi dodatkową atrakcję turystyczną.

Transport

Drogi

Przez Wąchock przebiega droga krajowa nr 42. W ramach programu budowy 100 obwodnic na lata 2020-2030 powstać ma obwodnica Wąchocka w ciągu DK42^[14].

1. Droga powiatowa 0563 T łączy Wąchock z Mircem.
2. Droga powiatowa 0573 T łączy Majków – Marcinków – Wąchock.
3. Droga powiatowa 0582 T łączy Wąchock – Siekierno – Leśna.

Kolej

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 25 Łódź Kaliska – Dębica. Stacja wyposażona jest w komputerowe urządzenia sterowania ruchem kolejowym oraz posiada oprócz torów głównych zasadniczych, 2 tory główne dodatkowe i 3 tory boczne. Pociągi osobowe zatrzymują się przy zmodernizowanym wysokokrawędziowym peronie nr 2, znajdującym się pomiędzy torem 1 i 2, istnieje również możliwość wjazdu pociągu osobowego na tor nr 3 przy peronie nr 1, jednak ten peron nie został zmodernizowany.

Transport publiczny

Przez miasto kursowała linia autobusowa A, obsługiwana naprzemiennie przez MKS Skarżysko-Kamienna i MZK Starachowice (do listopada 2015 roku – jedynie przez MZK Starachowice). 1 lipca 2017 r. linia została zlikwidowana^[15]. Na trasie Wąchock – Starachowice kursuje prywatna linia autobusowa 112.

Festiwal bachowski – Muzyka w Opactwie

Od 2011 roku Wąchock jest gospodarzem międzynarodowych festiwali muzycznych Muzyka w Opactwie Bach u cystersów. Koncerty odbywają się w posiadającym znakomitą akustykę kościele przyklasztornym Opactwa Cystersów w Wąchocku.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Gminny Portal Internetowy: www.wachock.pl. wachock.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-13)].
• Biuletyn Informacji Publicznej
• Wąchock, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 156 .
• Wąchock, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 681 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona