Władysław Szelka

Władysław Szelka

„Borsuk”, „Czajka”

podporucznik czasu wojny
Data i miejsce urodzenia	25 listopada 1907 Niebieszczany
Data i miejsce śmierci	22 lipca 1944 Olchowce
Przebieg służby
Siły zbrojne	Wojsko Polskie ZWZ–AK
Jednostki	2 Pułk Strzelców Podhalańskich, obwód AK Sanok
Stanowiska	instruktor PW, dowódca placówki
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa
Odznaczenia

Władysław Szelka ps. „Borsuk”, „Czajka” (ur. 25 listopada 1907 w Niebieszczanach, zm. 22 lipca 1944 w Olchowcach) – sierżant piechoty Wojska Polskiego, podporucznik Związku Walki Zbrojnej–Armii Krajowej, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Byłe więzienie w Sanoku – miejsce nieudanej akcji uwolnienia Władysława Szelki

Miejsce pamięci w Olchowcach

Upamiętnienie na Mauzoleum w Sanoku

Upamiętnienie w kościele w Niebieszczanach

Życiorys

Urodził się 25 listopada 1907 w Niebieszczanach^[1][2][3]. Był synem Józefa, miejscowego rolnika^[1]. Miał brata Karola (ur. 1915)^[4][5].

W roku szkolnym 1920/1921 uczęszczał do I klasy w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku i został uznany za ucznia nieuzdolnionego^[6] (nie zaliczył także egzaminu poprawkowego^[1])^[3]. Został zawodowym żołnierzem Wojska Polskiego^[3]. Służył w sanockim 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w stopniu sierżanta^[7][3]. W jednostce był wychowawcą i instruktorem^[3]. Od 1935 pracował w powiatowej komendzie Przysposobienia Wojskowego w Lesku^[3]. Tam w stopniu plutonowego pracował jako wszechstronny wychowawca młodzieży na całym obszarze powiatu leskiego^[8]. Przed 1939 został przeniesiony na inne stanowisko^[8].

Po wybuchu II wojny światowej w 1939 uczestniczył w kampanii wrześniowej^[9][8]. Po klęsce polskiej wojny obronnej przybył do Niebieszczan, gdzie przebywała już jego żona Zofia (ur. 15 maja 1912^[10]) z dziećmi (mieli m.in. syna Waldemara)^[11]. Po nastaniu okupacji niemieckiej zaangażował się w działalność konspiracyjną, organizując przy sobie żołnierzy WP^[8]. Był aktywny na polu wspierania osób udających się przez zieloną granicę na Węgry^[12][13]. Na wiosnę 1940 został zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej przez por. Stanisława Zielińskiego^[12]. W podziemiu posługiwał się pseudonimami „Borsuk” i „Czajka”^[14][3]. W czerwcu 1940 objął stanowisko dowódcy placówki w Niebieszczanach w ramach obwodu ZWZ Sanok^[15][16][13]. Podlegały mu plutony (w 1942 cztery^[17]), drużyny, a jego zastępcą był Jerzy Jasiński ps. „Kadłubek”^[18][19]. Intensywnie prowadził szkolenia swoich żołnierzy (m.in. w tajnym kursie podoficerskim^[20]), wywiad wojskowy, działalność nasłuchową w radio oraz propagandową^[21][19]. Był także oficerem dywersji w Obwodzie AK Sanok^[22]. Od 1942 był poszukiwany przez gestapo^[23]. Mimo aresztowań, w tym po zatrzymaniu przez Niemców komendy Obwodu Sanok zimą 1942, jego placówka dzięki utrzymywaniu ścisłej konspiracji pozostawała nienaruszona i uchodziła za dysponującą doskonałym zabezpieczeniem konspiracji^[13]. Po utworzeniu Armii Krajowej pozostawał komendantem placówki nr 5 w Niebieszczanach^[24][19]. Służył w stopniu podporucznika czasu wojny^[3]. Szelka był inicjatorem ukrywania w swojej wsi poszukiwanych przez Niemców osób, schronienie znaleźli tam m.in. ocalony z egzekucji na górze Gruszka w 1940 Jan Schaller, od stycznia 1943 zbiegły z Zwangsarbeitslager Zaslaw dr Leon Penner z żoną i córką^[25][12][5] oraz Rosjanie wcześniej przetrzymywani w stalagu w Olchowcach i w stalagu w Rymanowie, a także członkowie konspiracji obwodu ZWZ-AK Sanok)^[12][26]. Od 1943 wraz z podkomendnymi przygotowywał się do akcji „Burza”^[27].

Wspierał przygotowanie akcji dywersyjnej w Mokrem, w której żołnierze (w tym m.in. Alojzy Bełza ps. „Alik”) 17 czerwca 1944 dokonali ataku na posterunek Werschutzu i zniszczenia elektrowni przy kopalni ropy naftowej^[28][29][30]. Po jej przeprowadzeniu Niemcy prowadzili obławę^[31][30] (akcję zaporową^[32]). Mimo zalecenia opuszczenia Niebieszczan, wydanego przez dowódcę obwodu tj. Adama Winogrodzkiego ps. „Korwin”, Szelka pozostał wówczas w domu^[32][33]. Tam w dniu 19 czerwca widząc przechodzący patrol niemiecki, usiłował podjąć ucieczkę i otworzył ogień^[31][30][33]. Trafiony sześciokrotnie w nogi został aresztowany przez Niemców i osadzony w więzieniu w Sanoku (w tamtejszej ewidencji określony jako rolnik)^{[2][34][35][32][33]}. Otrzymał zarzuty wykonywania wyroków na konfidentach, organizowanie sabotażu i dywersji^[23]. Aresztowana wtedy została także jego żona Zofia, którą zwolniono 26 czerwca^[10][34][36]. Denuncjacji Szelki miał dokonać sołtys Niebieszczan i konfident gestapo, Kiełbasa, bądąc już śmiertelnie ranny po zamachu na niego^[33]. W dniu 28 czerwca wykonano wyrok na osobie, która rzekomo uprzednio zadenuncjowała Szelkę (Aleksander B.)^[23].

Decyzją komendy obwodu AK przygotowano akcję odbicia Szelki z więzienia^{[37][35][38][39]}. W nocy 20/21 lipca 1944 konspiratorzy pod dowództwem Władysława Szechyńskiego ps. „Kruk” (w akcji uczestniczyli m.in. Władysław Pruchniak ps. „Ireneusz”^[40], Zdzisław Stropek ps. „Ścisły” oraz żołnierze oddziału Józefa Czuchry ps. „Orski”^[41]) dokonali przejścia po drabinie przez mur okalający obszar więzienia i znaleźli się na terenie spacerowym^{[42][35][43][39]}. Przebywający w więzieniu współpracujący z AK strażnicy więzienni (zaprzysiężeni do polskiej działalności podziemnej Nestor Kiszka ps. „Neron” i Piotr Dudycz ps. „Cezar”) imitując świętowanie urodzin Dudycza mieli uśpić pozostałych rzekomym alkoholem, a w rzeczywistości specyfikiem przygotowanym uprzednio przez sanockiego farmaceutę i członka AK, Stanisława Kawskiego ps. „Skrzypek”^[44][45] (według innej wersji środki nasenne oraz truciznę do unieszkodliwienia psów przekazał Władysław Skałkowski ps. „Dąb”^[46]). Ostatecznie cały plan nie powiódł się (jeden ze strażników Nowakowski nie wziął udział w zainscenizowanej imprezie, zaś Dudycz nie dokonał wygaszenia oświetlenia dziedzińca więziennego oraz odcięcia łączności, nie wprowadzono do budynku oczekujących AK-owców), a przybyli i przygotowani do wkroczenia konspiratorzy postanowili wycofać się^{[47][48][49][45][50][51][52]}.

W determinacji do uwolnienia Szelki przełożeni zobowiązali Nestora Kiszkę do wyprowadzenia osadzonego z gmachu więzienia^[48][50][53]. Ten, po otrzymaniu gwarancji bezpieczeństwa dla swojej rodziny, zgodził się^[48][50][53]. Gdy Kiszka pojawił się w pracy rano 22 lipca 1944, dostrzegł, że Władysław Szelka, pozostający z ranami jeszcze z czasu zatrzymania, został wyprowadzony przez gestapowców, po czym wraz z innym więźniem (był nim aresztowany 13 lipca Paul wzgl. Paweł Aleksiejewicz Karpenko, ur. 1921, spadochroniarz-desantowiec sowiecki, jeniec^{[54][55][56][57]}) wywieziony samochodem^[48]. Kiszka udał się rowerem za wyjeżdżającym wraz z więźniami pojazdem^[58][53]. Tego dnia Władysław Szelka i Paul Karpenko zostali rozstrzelani w Olchowcach^{[55][59][58][60][61][56]}. Egzekucji dokonał gestapowiec Leo Humeniuk^[59]. Ciała Szelki nie odnaleziono^[53]. Egzekucje w Olchowcach były w tym miejscu dokonywane w 1942, 1943, 1944^[62].

Upamiętnienie

20 lipca 1975 został odsłonięty pomnik przy dawnej cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego w Olchowcach^[63][61]. W obszarze leśnym na miejscu pamięci został ustanowiony krzyż pamiątkowy.

Władysław Szelka został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Armii Krajowej przez Kapitułę Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej w Londynie (odznaczenie przekazano w marcu 1970 żołnierzom AK z Sanoka)^[64]. Za ukrywanie podczas wojny dr. Leona Pennera w dniu 18 kwietnia 1989 Władysław, Karol i Stefania Szelkowie zostali uhonorowani izraelskim odznaczeniem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (numer wyróżnienia Władysława: 41754)^[65][66][5].

W 1962 Władysław Szelka został upamiętniony wśród innych osób wymienionych na jednej z tablic Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej na obecnym Cmentarzu Centralnym w Sanoku.

Ponadto został wymieniony w zbiorowym upamiętnieniu parafian z Niebieszczan poległych w latach 1939-1945, ustanowionym w kościele św. Mikołaja w Niebieszczanach.

Przypisy

Bibliografia

• Księga więźniów śledczych 1942-1944. Sanok: Archiwum Państwowe w Rzeszowie, Oddział w Sanoku (zespół 134, sygn. 101), 1944.
• Czesław Cyran, Antoni Rachwał. Eksterminacja ludności na Sanocczyźnie w latach 1939–1944. 5. Masowe egzekucje ludności. c) Egzekucje w Olchowcach na „starej strzelnicy”. „Rocznik Sanocki”. Tom IV, s. 46-47, 1979. Wydawnictwo Literackie. 
• Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992, s. 1-291.
• Andrzej Zagórski: W latach drugiej wojny światowej i konspiracji. Konspiracja w Sanoku w okresie okupacji. W: Feliks Kiryk (red.): Sanok. Dzieje miasta. Kraków: Secesja, 1995, s. 699-749. ISBN 83-86077-57-3.
• Alojzy Bełza. Wspomnienie o sierż. Władysław Szelce ps. „Borsuk”, „Czajka”. „Biuletyn Informacyjno–Historyczny”. Nr 1/41, s. 28-37, 2005. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Zarząd Okręgu Krosno. ISSN 1429-0324. 
• Franciszek Oberc: Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka. Sanok: 1998. ISBN 83-909787-1-7.
• Nestor Kiszka: Relacja Nestora Kiszki. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 222-236. ISBN 978-83-903080-5-0.
• Władysław Pruchniak: Okoliczności aresztowania dowódcy placówki nr IV Niebieszczany kol. Władysława Szelki. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 558-560. ISBN 978-83-903080-5-0.
• Zdzisław Stropek: Informacja dotycząca uwolnienia z sanockiego więzienia (w czasie niemieckiej okupacji) Władysława Szelki („Borsuka”), komendanta placówki AK w Niebieszczanach, w dniu 21 lipca 1944 r.. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 561-563. ISBN 978-83-903080-5-0. Także w: Zdzisław Stropek. To się zdarzyło 50 lat temu (relacja spisana 20 kwietnia 1994). „Tygodnik Sanocki”. Nr 29 (141), s. 8, 22 lipca 1994.