Włodzimierz Staniewski

Włodzimierz Staniewski
Ilustracja
Włodzimierz Staniewski
Data i miejsce urodzenia

1950
Bardo

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

reżyser teatralny

Ważne dzieła
  • Carmina Burana
  • Żywot protopopa Awwakuma
  • Metamorfozy
  • Elektra
Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości
Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury”
Strona internetowa

Włodzimierz Staniewski (ur. 20 kwietnia 1950 w Bardzie Śląskim) – polski reżyser, założyciel i dyrektor Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Autor międzynarodowych programów, twórca autorskiej metody treningu aktorskiego, autor esejów teatralnych.

Teatr STU (1970–1971)

W roku 1968 Staniewski rozpoczął studia z filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W roku 1969 został słuchaczem Studia Aktorskiego przy Teatrze STU Krzysztofa Jasińskiego, gdzie zajęcia prowadzili absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Krakowie, aktorzy Teatru STU. Staniewski debiutował jako aktor w 1970 roku w spektaklu Krajobrazy według poezji Tadeusza Nowaka w ramach IV warsztatu organizowanych przez Studio Aktorskie. W tym samym roku zagrał także w Wędrówkach mistrza Kościeja Michela de Ghelderode, spektaklu reżyserowanym przez Jana Pyjora w ramach V warsztatu Studia. Zagrał w realizacji najbardziej znanego spektaklu Teatru STU – Spadanie – na podstawie motywu poematu Tadeusza Różewicza (premiera: wrzesień 1970 w Rotterdamie).

Wpływ teatru Jasińskiego na kształtowanie późniejszej wizji artystycznej Staniewskiego był znaczny: do podobieństw można zaliczyć bliski kontakt z widzem (kameralność spektakli), szybkie tempo i rytm przedstawienia, rola muzyki, sposób gry aktorskiej (wcielanie się aktora w rolę, potem powrót w bezosobowe „ciało zbiorowe” aktorskiej grupy), kolażowy kształt spektaklu, wykorzystanie kontrastu stylu wysokiego z niskim. Staniewski przetworzył doświadczenia Teatru STU i stworzył własny styl. Zasadnicze różnice pomiędzy obu twórcami to zupełnie różna estetyka przedstawień, wybór środowiska dla teatru (Jasiński – miasto, Staniewski – wieś), rola pieśni (u Jasińskiego – polityczny manifest, dla Staniewskiego – wyrażanie emocji, budowanie dynamiki spektaklu)[1].

Teatr Laboratorium (1972–1977)

Jerzy Grotowski, twórca Teatru Laboratorium, był w 1971 roku widzem Spadania i świadkiem występu Staniewskiego podczas XII Festiwalu Sztuk Współczesnych we Wrocławiu. Zaproponował młodemu aktorowi udział w parateatralnych działaniach swojego teatru. Staniewski przyłączył się do Grotowskiego, przenosząc się jednocześnie z Uniwersytetu Jagiellońskiego na Wrocławski, na którym obronił pracę magisterską na temat adaptacji filmowej i opisu Spadania w Teatrze STU. Po okresie działań Teatru Laboratorium w zamkniętym kręgu artystów, w 1973 roku w Brzezince odbyło się pierwsze publiczne trwające 3 dni „Święto”, kolejne otwarte zdarzenia w ramach „Complex Research Program” („Kompleksowy Program Badawczy”) miały miejsce tego samego roku w USA („Special Project”). Staniewski brał udział w obu akcjach. We Francji i Australii działania teatru przebiegały wielotorowo: realizowano „Large Special Project” oraz „Narrow Special Project”. Staniewski brał udział w kierowanym bezpośrednio przez Grotowskiego „Wąskim Projekcie Specjalnym”, wkrótce stał się też najbliższym współpracownikiem Grotowskiego grupy. Grotowski chciał widzieć w Staniewskim swojego następcę i przyszłego lidera Laboratorium. Wraz z wąskim gronem współpracowników w latach 1974–1975 artyści prowadzili prace mające na celu, jak powiedział Grotowski, „doświadczenia percepcji bezpośredniej, całym sobą, bez cudzysłowu”. Gdy w 1975 roku teatr Grotowskiego rozpoczął we Wrocławiu działalność Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów, Staniewski był jednym z prowadzących tzw. Ule, otwarte jednodniowe staże dla wszystkich zainteresowanych. Grupa tworząca Ul składała się z 60–90 osób. Celem Ulu było wewnętrzne wyzwolenie i spontaniczne działanie jego uczestników (improwizacja)[1]. W listopadzie 1975 podczas biennale w Wenecji Staniewski w ramach Uniwersytetu Poszukiwań II prowadził spotkania „Stage General – Island Experiment” na wysepce San Giacomo in Palude. Podczas działań w Wenecji doszło do konfliktu pomiędzy twórcami teatru, Staniewski zbuntował się. Oskarzył Grotowskiego o oportunizm[2]. W pół roku po tym zdarzeniu oficjalnie opuścił Laboratorium.

Przez wiele lat Staniewski stanowczo odcinał się od powiązań jego działalności w „Gardzienicach” z doświadczeniami Grotowskiego. Wzajemne wpływy artystów były jednak znaczące. Po rozstaniu Grotowski zrezygnował z rozwijania idei parateatru, rozpoczął nowy etap w swojej twórczości, nazywany Teatrem Źródeł. Z drugiej strony traktowanie widza w „Gardzienicach” jako współuczestnika wydarzenia teatralnego wyrosło z doświadczeń parateatralnych w Laboratorium. Także formuła gardzienickich Wypraw wiele zawdzięcza wcześniejszej współpracy Staniewskiego z Grotowskim. Staniewski wskazywał jednak na zasadniczą różnicę między teatrem Grotowskiego a Wyprawami: „Tamte eksperymenty [...] miały charakter laboratoryjny. [...] Były zamknięte odwiązane od kontekstu społecznego, odwołując się przede wszystkim do psychologii do przeżyć intymnych, eksploatacji wnętrza jednostki”[3]. Staniewski szukał natomiast kontaktu z widzem, potwierdzenia realnej wartości przedstawienia w reakcji publiczności.

Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”

Powstanie teatru

Była kaplica braci polskich, w której teatr działał od 1978 roku

Po zerwaniu z Laboratorium Staniewski początkowo związał się z lubelskim teatrem Scena 6 Henryka Kowalczyka, przystąpił też do formowania własnego zespołu. W czerwcu 1976 roku podejmuje wraz z Ewą Benesz z Ośrodka Puławy pierwszą wyprawę na wieś w poszukiwaniu inspiracji. W sierpniu eksplorował tereny wokół Gardzienic, zorganizował też w pomieszczeniach Uniwersytetu Ludowego w Gardzienicach warsztat-seminarium teatralne. Jego słuchaczami byli przyszli aktorzy teatru: Henryk Andruszko, Jan Bernard, Tomasz Rodowicz, Waldemar Sidor, Jan Tabaka i Wanda Wróbel. Tego samego roku w październiku nowo powstały zespół zorganizował pierwszą Wyprawę teatru, której celem były wsie w Zamojskiem (Baranica, Bogusław, Zygmuntów, Antoniówka). W latach 1976–1977 zespół funkcjonował nieformalnie, w roku 1978 Staniewski zarejestrował w Lublinie Stowarzyszenie Teatralne „Gardzienice”, a teatr przyjął nazwę: Ośrodek Realizacji i Badań Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Staniewski objął funkcję wiceprezesa Stowarzyszenia i dyrektora artystycznego Teatru. Zespół na cele twórcze wynajął lamus przy Uniwersytecie Ludowym w Gardzienicach, który okazał się byłą kaplicą braci polskich. W roku 1978 „Gardzienice” pod przywództwem Staniewskiego zorganizowały osiem kolejnych Wypraw[4].

Działalność „Gardzienic”

Metoda aktorska Staniewskiego, znana jest jako ekologia teatru, wymieniana jest jako jedna z ważniejszych w XX wieku[5]. Spektakle teatru takie jak „Gusła”, Awwakum, Carmina Burana, Metamorfozy, Elektra czy Ifigenia w A… prezentowane były w wielu krajach świata, m.in.: na Festiwalu Teatru Narodów (Baltimore, USA), na Seul Olimpic Arts Festival (Korea Południowa), First New York Festival of Arts (USA), Toga Theater Festival (Japonia), Theater der Welt (Berlin, Niemcy), na Festiwalu w São Paulo (Brazylia), Olimpiadzie Teatralnej w Moskwie (Rosja) i w wielu innych. Jako reżyser i autor wykładał i prowadził razem ze swoimi aktorami klasy mistrzowskie w teatrach i ośrodkach akademickich, m.in.: Royal Shakespeare Company (Stratford, Wlk. Brytania), Centrum Meyerholda (Moskwa), Konserwatorium Teatralne (Paryż), Getty Centre (Los Angeles), Yale University, Stanford University (USA), Barbican Centre (Londyn), Uniwersytet Waseda (Tokio), Meksyk, Dallas i in.

Kontrowersje

Prof. Juliusz Tyszka zwrócił uwagę na widoczny już na początku lat 90. XX wieku dysonans między odwoływaniem się Staniewskiego do kontaktu ze społecznością wiejską, przy jej jednoczesnym dezawuowaniu[6].

Oskarżenia o mobbing

6 października 2020 roku, ukazał się artykuł Witolda Mrozka Mobbing i molestowanie w legendarnym teatrze. Wszyscy słyszeli, nikt o tym nie mówił, w którym opisano domniemane przypadki mobbingu i molestowania aktorek przez Włodzimierza Staniewskiego na przestrzeni wielu lat działalności Teatru Gardzienice[7][8][9]. Sprawa została skierowana do Prokuratury Rejonowej w Świdniku, jednak śledztwo zostało umorzone ze względu na brak znamion czynu zabronionego[10].

Realizacje reżyserskie

Spektakle teatralne

  • 1977 – Spektakl Wieczorny
  • 1981 – Gusła
  • 1983 – Żywot protopopa Awwakuma
  • 1990 – Carmina Burana
  • 1997 – Metamorfozy
  • 2004 – Elektra
  • 2007 – Ifigenia w A...
  • 2011 – Ifigenia w T...
  • 2013 – Oratorium Pytyjskie
  • 2017 – „Wesele” według dramatu Stanisława Wyspiańskiego

Ekranizacje spektakli w reżyserii Staniewskiego

  • 1994 – Awwakum
  • 1994 – Carmina Burana
  • 2004 – Metamorfozy albo złoty osioł
  • 2009 – Ifigenia w A…

Fabularyzowane filmy dokumentalne o Staniewskim i jego teatrze

  • 1981 – Stowarzyszenie Teatralne „Gardzienice”[11]
  • 1994 – Po nowe naturalne środowisko teatru[12]
  • 2008 – Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Zapiski reżysera[13]

Odznaczenia i nagrody

Przypisy

  1. a b Przed „Gardzienicami”. W: Tadeusz Kornaś: Włodzimierz Staniewski i Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Kraków: Wydawnictwo Homini, 2004, s. 25–50. ISBN 83-89598-33-7.
  2. Ludwik Flaszen, Narodziny artysty – wierność i bunt. W: Teatr obiecany 30 lat „Gardzienic”. Sympozjum w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, Warszawa, 22–23 stycznia 2008. Warszawa: Wydawnictwo Academica, 2008, s. 69–72. ISBN 978-83-89281-71-5.
  3. Włodzimierz Staniewski. Goście Starego Teatru. Spotkanie jedenaste. Z Włodzimierzem Staniewskim rozmawia Małgorzata Dziewulska. „Teatr”. 12, s. 10, 1994. 
  4. Kalendarium. W: Zbigniew Taranienko: Gardzienice. Praktyki teatralne Włodzimierza Staniewskiego. Lublin: Wydawnictwo Test, 1997, s. 355–387. ISBN 83-7038-129-4.
  5. Alison Hodge: Twentieth Century Actor’s Training. Londyn – Nowy Jork: Routledge, 2000.
  6. Juliusz Tyszka, Gardzienice revisited, teatralny.pl, 30 października 2020 [dostęp 2020-12-27].
  7. Mobbing i molestowanie w legendarnym teatrze. Wszyscy słyszeli, nikt o tym nie mówił. „Gazeta Wyborcza”. [dostęp 2020-10-07].
  8. Molestowanie i mobbing w „Gardzienicach”. Jest odpowiedź. „Teatr to twardy fach”. Onet.pl. [dostęp 2020-10-10].
  9. Aktorki „Gardzienic”: Gardzienice. Coming outy. „Dwutygodnik”. [dostęp 2020-10-10].
  10. Piotr Nowak, Prokuratura umorzyła śledztwo w sprawie dyrektora „Gardzienic”. Przyczyny: przedawnienie i brak znamion czynu zabronionego, Kurier Lubelski, 7 lipca 2021 [dostęp 2021-10-26] (pol.).
  11. Stowarzyszenie Teatralne „Gardzienice”. filmpolski.pl. [dostęp 2010-06-29].
  12. Po nowe naturalne środowisko teatru. filmpolski.pl. [dostęp 2010-06-29].
  13. Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice. Zapiski reżysera. filmpolski.pl. [dostęp 2010-06-29].
  14. MKiDN – Medal Zasłużony Kulturze – Gloria Artis [dostęp 2022-04-13] (pol.).
  15. Oficjalna strona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej / Aktualności / Ordery i odznaczenia / Osoby zasłużone dla kultury odznaczone przez Prezydenta, www.prezydent.pl [dostęp 2019-10-23].

Bibliografia

  • Zbigniew Taranienko „Gardzienice. Praktyki teatralne Włodzimierza Staniewskiego”, wyd. Test, Lublin 1997
  • Paul Allain „Gardzienice. Polish Theatre in transition” wyd. Harwood Academic Publisher, Anglia-USA 1997
  • Alison Hodge “Twentieth Century Actor’s Training” wyd. Routledge Londyn – Nowy Jork 2000
  • Włodzimierz Staniewski (with Alison Hodge) “Hidden Territories” wyd. Routledge, Londyn – Nowy Jork 2003
  • Tadeusz Kornaś „Włodzimierz Staniewski i Ośrodek Praktyk Teatralnych ‘Gardzienice’”, wyd. Domini, Kraków 2004
  • Wojciech Dudzik, Zbigniew Taranienko (red.) „Teatr Obiecany. 30 lat Gardzienic”, wyd. Academica Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa 2009

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Gardzienice - była przypałacowa kaplica ariańska.jpg
Przybudówka pałacowa (dawna kaplica ariańska) w której odbywały się pierwsze spektakle teatru
Zasłużony Działacz Kultury.jpg
Autor: Ὄνειροι, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zasłużony Działacz Kultury – odznaka
POL Medal Stulecia Odzyskanej Niepodl BAR.svg
Baretka: Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości.
Włodzimierz Staniewski 1.jpg
Włodzimierz Staniewski - założyciel i dyrektor teatru w Gardzienicach