Wacław Sierpiński
1928 | |
Państwo działania | |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | 14 marca 1882 |
Data i miejsce śmierci | 21 października 1969 |
Odznaczenia | |
Wacław Franciszek Sierpiński (ur. 14 marca 1882 w Warszawie, zm. 21 października 1969 tamże) – polski matematyk, jeden z czołowych przedstawicieli warszawskiej szkoły matematycznej i twórców polskiej szkoły matematycznej[1]; wieloletni profesor Uniwersytetu Warszawskiego i przewodniczący rady naukowej Instytutu Matematycznego Polskiej Akademii Nauk (IM PAN). Członek kilkunastu akademii nauk, w tym członek rzeczywisty Polskiej (PAN) i jej wiceprezes (1952–1957), prezes Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1931–1952) i Polskiego Towarzystwa Matematycznego (1928–1930) oraz jego członek honorowy. Wyróżniony szeregiem odznaczeń polskich i zagranicznych, doktoratów honorowych i innych nagród; kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Odrodzenia Polski oraz Legii Honorowej III klasy. Dydaktyk matematyki i jej popularyzator[2].
Sierpiński zajmował się teorią liczb, analizą matematyczną i podstawami matematyki – teorią mnogości, topologią mnogościową oraz teorią kategorii. W teorii liczb badał zwłaszcza liczby całkowite, w analizie – funkcje rzeczywiste i teorię miary, a w teorii mnogości – teorię opisową i ogólną. Szczególne znaczenie mają jego prace w tej ostatniej dziedzinie[3], co sam przyznawał, określając się jako badacz nieskończoności. Analizował pewnik wyboru i hipotezę continuum, m.in. ich konsekwencje i warunki równoważne[4]. Zostawił po sobie obszerny dorobek: 57 książek, 724 prace i komunikaty, 107 artykułów i przemówień oraz 12 skryptów[5]. Wypromował też co najmniej kilku doktorów[6], współtworzył czasopismo „Fundamenta Mathematicae” i redagował „Acta Arithmetica”, wznawiając je po II wojnie światowej. Działał też społeczno-politycznie, uczestnicząc w strajkach z 1905 roku, wojnie polsko-bolszewickiej, krytykując reformy Janusza Jędrzejewicza i cenzurę w socjalistycznej Polsce, choć z tej krytyki PRL publicznie się wycofał.
Sierpińskiego upamiętnia nazewnictwo: jego nazwisko nosi kilka terminów naukowych, medal przyznawany przez UW i PTM polskim matematykom, związany z tym medalem wykład okolicznościowy oraz krater na Księżycu.
Życiorys
Młodość
Urodził się w rodzinie Konstantego, lekarza, i Ludwiki z Łapińskich. W 1900 ukończył V Gimnazjum Klasyczne w Warszawie i rozpoczął studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Studia ukończył w roku 1904, uzyskując stopień kandydata nauk i złoty medal za pracę z teorii liczb na temat podany przez prof. G. F. Woronoja, a od jesieni został mianowany nauczycielem matematyki i fizyki w IV Gimnazjum Żeńskim. Uczestniczył w strajku szkolnym w 1905, porzucił pracę i wyjechał do Krakowa.
Początki kariery naukowej
W 1906 uzyskał stopień doktora filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie pracy O sumowaniu szeregu ∑ m2+n2≤x f(m2 +n2) (jego promotorem był botanik Edward Janczewski-Glinka). Po powrocie do Warszawy uczył w polskich szkołach średnich prywatnych, w Seminarium Nauczycielskim w Ursynowie oraz wykładał matematykę na Wydziale Przyrodniczym Towarzystwa Kursów Naukowych (1906-1908), w latach 1907-1908 pełnił również funkcję sekretarza Wydziału[7].
W 1907 wyjechał na kilkumiesięczne studia do Getyngi, gdzie zetknął się z Constantinem Carathéodorym. W styczniu 1908 został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w lipcu habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie prac z teorii liczb i rozpoczął tam w 1909 wykłady z teorii mnogości jako osobnego przedmiotu, początkowo na stanowisku docenta.
We wrześniu 1910 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego, został kierownikiem II Katedry Matematyki. W latach 1910–1914 wydał pierwsze swoje książki: Teoria liczb niewymiernych, Zarys teorii mnogości, Teoria liczb. Prace te zostały nagrodzone przez Akademię Umiejętności w Krakowie, która wybrała go w 1917 swoim członkiem korespondentem.
I wojna światowa
Wybuch I wojny światowej zastał go z rodziną na Białorusi w majątku teściów, Poznajowie. Jako poddany austriacki został internowany w Wiatce. Dzięki staraniom matematyków moskiewskich zezwolono mu w 1915 na przyjazd do Moskwy. Wówczas nawiązał przyjaźń i współpracę z Mikołajem Łuzinem, z którym opublikował 8 wspólnych prac. W Wiatce i Moskwie napisał I tom Analizy matematycznej, dedykując tę pracę reaktywowanemu Uniwersytetowi Warszawskiemu.
W lutym 1918 przez Finlandię i Szwecję wrócił do Polski i przez semestr letni 1918 wykładał na Uniwersytecie Lwowskim, a od jesieni 1918 wykładał już na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w kwietniu 1919 otrzymał nominację na profesora zwyczajnego.
Wojna polsko-bolszewicka
W czasie wojny polsko-bolszewickiej pracował w Wydziale II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa kierowanym przez Jana Kowalewskiego, razem m.in. ze Stefanem Mazurkiewiczem i Stanisławem Leśniewskim brał udział w łamaniu sowieckich szyfrów.
Okres międzywojenny
W roku 1920 Sierpiński wspólnie z Zygmuntem Janiszewskim i Stefanem Mazurkiewiczem założyli „Fundamenta Mathematicae” – pierwsze w świecie specjalistyczne czasopismo matematyczne poświęcone teorii mnogości i jej zastosowaniom oraz logice matematycznej.
W 1921 Polska Akademia Umiejętności powołała go na członka czynnego i wyróżniła nagrodą za „Fundamenta Mathematicae”.
W latach międzywojennych prowadził czynne życie naukowe, wydał 8 książek, dwie broszury oraz 7 podręczników szkolnych, pisanych wspólnie ze Stefanem Banachem i Włodzimierzem Stożkiem.
Od 1931 roku pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (aż do jego wcielenia do PAN w 1952 roku). Był organizatorem i prezesem I Kongresu Matematyków Słowiańskich w Warszawie w 1929. Brał także udział jako delegat PAU w Międzynarodowych Kongresach Matematycznych w Toronto (1924), Bolonii (1928), Zurychu (1932) i Oslo (1936).
II wojna światowa
Wybuch II wojny światowej zastał go w Warszawie. W okresie okupacji pracował formalnie jako urzędnik magistratu polskiego w Warszawie. Równocześnie nadal prowadził działalność dydaktyczną, wykładając w podziemnym uniwersytecie. Nie przerwał także pracy naukowej. Niektóre spośród licznych jego prac były publikowane w Sprawozdaniach Akademii Papieskiej w Rzymie; napisał też Zasady algebry wyższej (1946). W październiku 1944 mieszkanie Sierpińskich zostało spalone, wraz z nim cenna biblioteka. Po przejściu przez obóz w Pruszkowie w lutym 1945 dotarł do Krakowa.
Okres powojenny
Przez semestr letni 1945 wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim, jesienią wrócił na swą katedrę do Warszawy i wznowił wydawanie Fundamenta Mathematicae. W 1948 rozpoczął pracę w Państwowym Instytucie Matematycznym, a po przekształceniu tegoż w Instytut Matematyczny PAN objął w 1953 przewodnictwo Rady Naukowej Instytutu i piastował je do 1967. W latach 1956–1969 był redaktorem naczelnym wznowionego po przerwie wojennej pisma Acta Arithmetica. Był sygnatariuszem Listu 34 (protestu przeciw cenzurze), później, po represjach władzy wobec jego sygnatariuszy, był jednym z dziesięciu sygnatariuszy innego listu do The Times, zawierającego stwierdzenie, że w Polsce nie było represji i dyskredytującego Radio Wolna Europa. Przeszedł na emeryturę z instytutu i uniwersytetu w 1960.
Miejsce spoczynku
Został pochowany na warszawskich Powązkach w alei zasłużonych (grób 153)[8].
Uczniowie
Wśród jego uczniów byli m.in.:
- Stefan Mazurkiewicz,
- Stanisław Ruziewicz,
- Kazimierz Kuratowski,
- Kazimierz Zarankiewicz,
- Otto Nikodym,
- Adolf Lindenbaum,
- Jerzy Spława-Neyman,
- Władysław Ślebodziński,
- Bronisław Knaster,
- Stanisław Saks,
- Antoni Zygmund,
- Karol Borsuk,
- Stefania Braunówna,
- Edward Szpilrajn-Marczewski,
- Antoni Wakulicz,
- Jerzy Browkin,
- Andrzej Rotkiewicz,
- Andrzej Schinzel.
Książki
Sierpiński opublikował między innymi[9]:
- 1923: Zarys teorji mnogości. Cz. 1, Liczby pozaskończone, Wydawnictwo Kasy Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowem im. J. Mianowskiego;
- 1925: Funkcje przedstawialne analityczne, Ossolineum;
- 1928: Zarys teorji mnogości. Cz. 2, Topologja ogólna, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego;
- 1932: Wstęp do teorji funkcji zmiennej rzeczywistej, Książnica Atlas;
- 1933: Wstęp do teorji liczb, Książnica-Atlas;
- 1956: O rozwiązywaniu równań w liczbach całkowitych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe;
- 1957: O rozkładach liczb wymiernych na ułamki proste, PWN;
- 1959: Teoria liczb. Cz. 2, PWN;
- 1964: O teorii mnogości: wybrane zagadnienia dla szkół średnich, PZWS.
Członkostwo w akademiach i towarzystwach naukowych
Polskie
- Towarzystwo Naukowe Warszawskie – członek od 1908, członek zwyczajny od 1929, wiceprezes (1925-1931), prezes (1931-1952)
- Akademia Umiejętności – członek korespondent od 1917
- Polska Akademia Umiejętności – członek czynny od 1921
- Towarzystwo Naukowe we Lwowie – członek czynny od 1926
- Polskie Towarzystwo Matematyczne – prezes (1928-1930), członek honorowy (od 1964)
- Polska Akademia Nauk – członek rzeczywisty od 1952, w latach 1952–1957 wiceprezes, w latach 1957–1968 członek prezydium
- Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (członek od 1949)
- Wrocławskie Towarzystwo Naukowe (członek honorowy od 1964)
- Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (prezes 1927-1933)
- Towarzystwo Popierania Współpracy Naukowej z Francją (prezes 1959-1963)
- Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Rumuńskiej (prezes w okresie międzywojennym)
Zagraniczne
Członek:
- Towarzystwa Geograficznego w Limie (od 1928, od 1932 członek honorowy),
- Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk (od 1932),
- Rumuńskiej Akademii Nauk (od 1932, członek honorowy od 1934),
- Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Liège (od 1934),
- Bułgarskiej Akademii Nauk (od 1934),
- Jugosłowiańskiej Akademii Nauk (od 1938),
- włoskiej królewskiej akademii nauk fizycznych i matematycznych w Neapolu (członek korespondent od 1939)[10].
- Accademia dei Lincei w Rzymie (od 1947),
- paryskiej Akademii Nauk (od 1948),
- Niemieckiej Akademii Nauk w Berlinie (od 1950),
- Akademii Nauk w Nowym Jorku (od 1959),
- Czechosłowackiej Akademii Nauk (od 1960),
- Holenderskiej Akademii Nauk (od 1961),
- Międzynarodowej Akademii Filozofii Nauki (od 1961, wiceprezes w latach 1962–1965),
- Papieskiej Akademii Nauk (od 1968).
Wyróżnienia
Odznaczenia polskie
- Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1957)
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1951)[11]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1925)[12]
- Order Sztandaru Pracy I klasy (1951)
Odznaczenia zagraniczne
- Order Korony II klasy (1930, Rumunia)[12]
- Krzyż Zasługi II klasy (1932, Węgry)[12]
- Order Legii Honorowej IV klasy (1933, Francja)[12]
- Order Legii Honorowej III klasy (1958, Francja)
- Order Zasługi Cywilnej II klasy (1939, Bułgaria)
Doktoraty honoris causa
Sierpiński otrzymał co najmniej 10 doktoratów honorowych:
- Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1929) Amsterdamie (1932), Tartu (1932), Sofijskiego w Sofii (1939)[13], Paryskiego (1939), Bordeaux (1947), Pradze (1948), Wrocławiu (1948), Lucknow (1949), Moskwie (1967).
Nagrody
- Nagroda Akademii Umiejętności (1911, 1913, 1917)
- Nagroda Polskiej Akademii Umiejętności (1921)
- Nagroda miasta stołecznego Warszawy (1929, 1954)
- Nagroda im. Stefana Banacha (1946)
- Nagroda Państwowa I stopnia (1951)
- nagroda Fundacji A. Jurzykowskiego (1968)
Upamiętnienie
- Decyzją Międzynarodowej Unii Astronomicznej w 1976 roku imieniem Wacława Sierpińskiego został nazwany krater Sierpiński na Księżycu.
- Od 1974 Uniwersytet Warszawski i Polskie Towarzystwo Matematyczne nadają matematykom związanym z Polską Medal im. Wacława Sierpińskiego za wybitne osiągnięcia naukowe[14].
- Istnieją też upamiętnienia pośrednie, odwołujące się do pojęć nazwanych jego nazwiskiem. Olimpiada Matematyczna za swój logotyp przyjęła trójkąt Sierpińskiego, a Olimpiada Matematyczna Juniorów (wcześniej: gimnazjalistów) – dywan Sierpińskiego.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Sierpiński Wacław Franciszek, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-28] .
- ↑ Mariusz Skałba , Popularne książki Sierpińskiego, [w:] pismo „Delta” [online], deltami.edu.pl, marzec 2022, ISSN 0137-3005 [dostęp 2022-03-15] (pol.).
- ↑ John J. O'Connor; Edmund F. Robertson: Wacław Sierpiński w MacTutor History of Mathematics archive (ang.) [dostęp 2022-03-15].
- ↑ Piotr Zakrzewski , Wacław Sierpiński – badacz nieskończoności, [w:] pismo „Delta” [online], deltami.edu.pl, marzec 2022, ISSN 0137-3005 [dostęp 2022-03-15] (pol.).
- ↑ Wacław Sierpiński. Badacz zagadek nieskończoności, polskieradio.pl, 14 marca 2022 [dostęp 2022-03-15].
- ↑ Wacław Sierpiński w bazie Mathematics Genealogy Project (ang.) [dostęp 2022-03-15].
- ↑ Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN: sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych, 1906-1916, opracowali Ryszard Błędowski, Stanisław Orłowski, Henryk Mościcki, Warszawa 1917, s. 96 Podkarpacka BC – wersja elektroniczna
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: WACŁAW SIERPIŃSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2019-12-18] .
- ↑ Według katalogu Biblioteki Narodowej, katalogi.bn.org.pl [dostęp 2021-11-01].
- ↑ Wyróżnienie uczonego polskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 37 z 16 lutego 1939.
- ↑ M.P. z 1951 r. nr 74, poz. 1008.
- ↑ a b c d Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Wyd. II popr. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 665.
- ↑ Odznaczenie uczonego polskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, Nr 25 z 1 lutego 1939.
- ↑ Medal i Wykład im. Wacława Sierpińskiego. Polskie Towarzystwo Matematyczne. [dostęp 2019-06-02].
Bibliografia
- Roman Duda: Matematycy XIX i XX wieku związani z Polską. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012, s. 421-429. ISBN 978-83-229-3316-9.
- Andrzej Schinzel, Biogram Wacława Sierpińskiego, Leksykon PTM [dostęp 2021-07-28].
Linki zewnętrzne
- Kilka książek Sierpińskiego dostępnych jest pod adresem: Biblioteka Wirtualna Nauki
- Wacław Sierpiński, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-01-16].
- ISNI: 0000 0000 8108 3928
- VIAF: 29595075
- LCCN: n84802094
- GND: 117725420
- LIBRIS: 53hkmjtp2075spm
- BnF: 12280524t
- SUDOC: 031626254
- SBN: SBLV151933
- NLA: 35498745
- NKC: xx0010842
- BNE: XX1439148
- NTA: 069382883
- BIBSYS: 90825928
- CiNii: DA02217229
- Open Library: OL4281353A
- PLWABN: 9810628035605606
- NUKAT: n95208803
- J9U: 987007271375005171
- CANTIC: a11634078
- LNB: 000060122
- NSK: 000023757
- LIH: LNB:BJrF;=Ba
- WorldCat: lccn-n84802094
Media użyte na tej stronie
Baretka: Order Sztandaru Pracy I klasy
Wacław Sierpiński ( 1882 – 1969) - Polish mathematician. He was known for outstanding contributions to set theory (research on the axiom of choice and the continuum hypothesis), number theory, theory of functions and topology
Baretka: Order Zasługi Węgier (przed 1945) – odmiana cywilna – Krzyż Komandorski z Gwiazdą.
Seal of the Warsaw Scientific Society, established 1907
Autor: Wujektsal, Licencja: CC BY-SA 3.0
greve of prof. Wacław Sierpiński
Ribbon of the Public Service Medal – Bulgaria