Walki na Bałtyku podczas II wojny światowej

Ten artykuł należy dopracować: od 2021-06 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł, → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny, → poprawić błędy językowe lub stylistyczne (pomoc: powszechne błędy językowe). Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Walki na Bałtyku

II wojna światowa, front wschodni
Fiński pancernik obrony wybrzeża Väinämöinen w 1938 roku
Czas	1939–1945
Miejsce	Morze Bałtyckie
Wynik	zwycięstwo aliantów
Strony konfliktu
III Rzesza  Finlandia (do 1944)  II Rzeczpospolita (1939)  ZSRR  Finlandia (od 1944)
Położenie na mapie świata miejsce bitwy
56,603369°N 19,078134°E/56,603369 19,078134

(c) NormanEinstein, CC-BY-SA-3.0

Bałtyk jako pole walki – sytuacja polityczna obecna

Walki na Bałtyku podczas II wojny światowej – bitwy, które rozegrały się na obszarach Morza Bałtyckiego oraz w okolicach linii brzegowej w latach 1939-1945.

Walki w 1939

O świcie 1 września 1939 Niemcy i Słowacja zaatakowały Polskę oraz Wolne Miasto Gdańsk. Niemcy szybko wdarli się do Gdańska. Lokalne władze nie podjęły walki i ogłosiły przyłączenie do III Rzeszy. Polacy bronili się w budynku Poczty Polskiej oraz na Westerplatte. Pocztowcy skapitulowali jeszcze tego samego dnia, Westerplatte 7 września. Znacznie dłużej trwały walki na Półwyspie Helskim, który skapitulował 2 października.

Wojna Osi z ZSRR 1941-1945

Niemieckie przygotowania

Adolf Hitler nakazał w "dyrektywie nr 21", podpisanej 18 grudnia 1940 r., podjęcie przygotowań do wojny z ZSRR (Operacja Barbarossa). Odnosząc się do działań morskich stwierdził, iż:

Dyrektywa zawierała wytyczne dla Kriegsmarine:

Zadania niemieckiej marynarki wojennej:

• – obrona niemieckich wybrzeży, baz i linii komunikacyjnych na Bałtyku południowo-zachodnim przez postawienie minowych pól obronnych;
• – prowadzenie operacji ofensywnych tylko przez siły lekkie i współdziałające z marynarką lotnictwo;
• – wyeliminowanie floty radzieckiej dzięki zajęciu jej baz przez wojska lądowe;
• – przywrócenie bezpiecznej żeglugi na Bałtyku i zaopatrywanie północnego skrzydła frontu wschodniego

Siły stron

Kriegsmarine: Marinekommando Nord (pod dowództwem admirała Claasena) z siedzibą w Kilonii, posiadało następujące siły do realizacji Operacji Barbarossa:

• Pancerniki: „Schlesien” i „Schleswig-Holstein” (nie brały udziału w atakach)
• Okręty podwodne: 22 Flotylla U-Bootów, (pod dowództwem komandora podporucznika Ambrosiusa) (U-140, U-142, U-144, U-145 i U-149)
• Grupy Saper: Grille, Preussen, Skagerrak i Versailles
• Grupy Saper Nord: 5., 15., 17., 18. i 31.
• Grupy Sperrbrecher: 6., 8. i 138.
• 11 oraz 12 Flotylla Ścigaczy Okrętów Podwodnych
• 1 Flotylla Torpedowców (S-26, S-39, S-40, S-101, S-102 i S-103)
• 5 Flotylla Torpedowców (S-27, S-28, S-29, S-45 i S-47)
• połowa sił z 5 Flotylli Saper (R56, 57, 58, 60, 61 i 62)
• bazy okrętów "Carl Peters" i "Tsingtao".

W czasie działań wojennych zaangażowano początkowo siły składające się z 28 ścigaczy torpedowych, 5 okrętów podwodnych, 10 stawiaczy min, 7 flotylli trałowców, kutrów trałowych i patrolowych, 3 przerywaczy zagród minowych i 2 trałowców z kutrami na pokładach (łącznie 130 jednostek).

Zorganizowano je w grupy:

• "C" (operujące na południowym i wschodnim Bałtyku do wysokości Wysp Moonsundzkich, tworzyły je 82 jednostki)
• "D" (Zatoka Fińska, 48 jednostek). Poważnym w warunkach Bałtyku wsparciem Kriegsmarine były okręty sojuszniczej floty fińskiej.

Marynarka fińska

• 2 pancerniki obrony wybrzeża (Ilmarinen i Väinämöinen)
• 5 okrętów podwodnych (Vesihiisi, Iku-Turso, Vetehinen, Vesikko i Saukko)
• 4 kanonierki (Turunmaa, Karjala, Uusimaa i Hämeenmaa)
• 2 stawiacze min
• 12 trałowców
• około 18 ścigaczy okrętów podwodnych

Flota Bałtycka

Trzecia grupa bojowa:

• Pancerniki: Marat i Oktiabrskaja Riewolucija
• Niszczyciele: typu Leningrad i Mińsk
• Niszczyciele: Artiom, Engels, Jakow, Swierdłow, Kalinin, Karol Marks i Wołodarskij
• Krążowniki: Kirow i Maksym Gorki
• 1 Flotylla Niszczycieli: Gnewnoj, Grodnoj, Grozhjashtshy, Smetliwoj i Steregushtshy
• 2 Flotylla Niszczycieli: Storożnewoj, Stoiky, Silnoj i Sereditoj

Wszystkie byłe estońskie, łotewskie i litewskie statki handlowe oraz okręty marynarki wojennej.

Głównymi zadaniami Floty Bałtyckiej było wsparcie wojsk Frontu Północno-Zachodniego oraz Północnego na kierunkach nadmorskich, obrona wejść do Zatoki Fińskiej i Zatoki Ryskiej, przeciwdesantowa obrona wschodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego, ochrona swoich morskich szlaków komunikacyjnych i działania niszczące komunikację przeciwnika.

W pierwszym etapie działalność przejawiała się głównie samodzielnymi działaniami sił floty (minowo-zagrodowe, walka komunikacyjna oraz działania przeciwko morskim siłom przeciwnika). Przeważały wspólne działania sił floty z lądowymi wojskami przy obronie wybrzeża, morskich baz i wysp, wysadzaniu morskich desantów (artyleryjskie i lotnicze wsparcie oraz transport wojsk).

Posuwanie się wojsk przeciwnika w głąb terytorium kraju, załamało system zaopatrywania Floty Bałtyckiej i ostro zredukowało jej możliwości bojowe. Flota musiała działać na kilku rozbieżnych kierunkach w warunkach panowania lotnictwa przeciwnika i stale rozbudowywanego minowego niebezpieczeństwa. Jednocześnie flota była zmuszona zabezpieczać niezwykle narażoną, znajdującą się pod skrzydłowymi uderzeniami przeciwnika na całym ciągu komunikację Kronsztadt — Tallinn — Hanko — Wyspy Moonsundzkie.

W celach osiągnięcia pełnego współdziałania sił floty z wojskami lądowymi, 28 czerwca 1941 roku Flota Bałtycka została operacyjnie podporządkowana dowództwu Frontu Północnego, a z rozdzieleniem tego – dowództwu Frontu Leningradzkiego. Równocześnie flota wydzieliła siły i środki do obrony Leningradu.

Z sił floty dla wsparcia wojsk lądowych na akwenach jeziornych sformowano: Flotyllę Czudzką, Flotyllę Ładoską, Flotyllę Oneską i Flotyllę Ilmieńską.

W sierpniu 1941 roku z lotnisk wyspy Ozylia (Sarema) bombowce Floty Bałtyckiej wykonały pierwszy nalot na Berlin.

W 1941 roku statki i samoloty floty postawiły 9812 min.

1941

Działania lądowe

W ramach Operacji Barbarossa atak niemiecki rozpoczął się 22 czerwca 1941 r. o godz. 3:15. Na terytorium ZSRR wtargnęło ok. 5,5 miliona żołnierzy, zgrupowanych w 153 dywizjach niemieckich (w tym 19 pancernych i 14 zmotoryzowanych) oraz 15 fińskich i 13 rumuńskich. Oprócz tego sojusznicy III Rzeszy wystawili 16 brygad – 3 fińskie, 9 rumuńskich i 4 węgierskie. Atakujący mieli 2,8 tys. czołgów, 5 tys. samolotów oraz 48 tys. dział i moździerzy. W pierwszym dniu inwazji Niemcy zbombardowali 66 radzieckich lotnisk, niszcząc setki samolotów. Bomby spadły także na ważne miasta: Mińsk, Odessę i Sewastopol.

W kierunku Leningradu wyruszyła z Prus Wschodnich Grupa Armii Północ, licząca tylko 7 dywizji. W pierwszym tygodniu wojny rozbiła ona 12 dywizji radzieckich i osiągnęła rzekę Dźwinę. 10 lipca 1941 r. niemieckie oddziały dotarły do Pskowa, a 29 sierpnia okrążyły Leningrad, z wyjątkiem szlaku przez jezioro Ładoga, którędy Rosjanie nadal dostarczali niewielkie ilości zaopatrzenia.

Sukcesy operacyjne odnosiła w lecie 1941 roku Grupa Armii Północ. W bitwie pod Rosieniami zniszczyła sowiecki 3 Korpus Zmechanizowany, a 12 Korpus Zmechanizowany poniósł ogromne straty. 4 Grupa Pancerna Hoepnera wraz z jednostkami specjalnymi zdobyła mosty na Dźwinie w Dyneburgu. Hitler wstrzymuje jednak pochód Grupy Armii Północ, motywując to zagrożeniem jej linii zaopatrzenia. Dało to Rosjanom czas na przygotowanie obrony Leningradu. Walki toczą się też w tundrze na granicy fińsko-norwesko-sowieckiej. Pierwsze śniegi spadają tam już pod koniec września. Niemieckim dywizjom górskim, mimo sukcesów, nie udaje się jednak odciąć Murmańska od reszty ZSRR.

Grupa Armii Północ (pod dowództwem feldmarszałka Wilhelma von Leeba)

Grupa Armii Północ (początek wojny):

• 4 Grupa Pancerna pod dowództwem gen. Ericha Hoepnera,
• 16 Armii pod dowództwem gen. Ernsta Buscha
• 18 Armii pod dowództwem gen. Georga von Küchlera.
• I Floty Powietrznej (830 samolotów, w tym 203 myśliwce i 271 bombowców).

Grupa Armii Północ wsparta była przez:

• 9 Armię
• XXXIX Korpus z 3 Grupy Pancernej pod dowództwem gen. Hermanna Hoth'a z Grupy Armii Środek. Łącznie – 787 tys. żołnierzy, 8348 dział i moździerzy oraz 679 czołgów i dział pancernych.

Przygotowania Kriegsmarine

Przygotowania do działań napastniczych przeciwko Związkowi Radzieckiemu zostały rozpoczęte wczesną wiosną, w kwietniu 1941 roku, założeniem w Kilonii sztabu dowódcy marynarki "C", któremu miały podlegać siły morskie w rejonie od ówczesnej granicy niemiecko-radzieckiej (litewskiej) aż do łotewskich wysp, a więc niemal do skraju Zatoki Fińskiej włącznie. W maju sztab ten został przeniesiony do Świnoujścia, a w czerwcu do Kłajpedy, gdzie oczekiwał wybuchu wojny, aby wraz z czołówką armii dotrzeć do Lipawy, wyznaczonej na jego pierwszą wojenną siedzibę.

W maju powstał w Eckemfforde inny sztab, dowódcy marynarki "D", który miał dowodzić w rejonie na wschód od podległego poprzednio wymienionemu dowódcy, czyli w Zatoce Fińskiej aż do Leningradu. Można zresztą dodać, że w lipcu, gdy już ofensywa Wehrmachtu była w toku, zostały powołane stanowiska komendantów morskich wszystkich portów bałtyckiego wybrzeża Związku Radzieckiego, zarówno tych już zajętych, jak i tych, których zajęcie było przewidziane w najbliższej przyszłości. Wtedy to m.in. powołano komendanta morskiego "R", który był przewidziany na stanowisko dowódcy morskiego Leningradu, a właściwie Petersburga, bo taką nadano mu nazwę (Seekommandant von St. Petersburg).

W maju niemieckie transportowce zaczęły przewozić żołnierzy do Finlandii i północnej Norwegii. Do połowy czerwca 32 tys. żołnierzy znalazło się na ziemi fińskiej, a 11 tys. wzmocniło hitlerowskie garnizony na dalekiej północy, w rejonie na wschód od Tromso. W końcu maja, gdy przygotowania do wojny były już zaawansowane, Hitler kazał wycofać z Leningradu przebywającą tam ekipę inżynieryjno-techniczną Kriegsmarine pod dowództwem admirała Feige, która została tam skierowana po sprzedaniu Związkowi Radzieckiemu ciężkiego krążownika "Lützow", aby pomagać w jego wykończeniu.

W dniu 12 czerwca niemieckie okręty zajęły pozycje w rejonie środkowego Bałtyku, zaś duże trałowce, kutry trałowe oraz ścigacze, przeznaczone do pierwszych działań przeciwko Związkowi Radzieckiemu, przeszły z Pilawy do nowych baz. W szkierach fiordach oprócz trzech flotylli tych okrętów wojennych skierowano tam również kilka dużych pomocniczych "stawiaczy min" starannie zakamuflowanych na zwykłe statki handlowe. Dwa dni później niemieckie statki handlowe otrzymały zakaz wychodzenia we wcześniej ustalone rejsy do radzieckich portów, a znajdującym się w nich statkom Handelsmarine nakazano natychmiast je opuścić i wracać do kraju. Wszystkie te zarządzenia i ruchy niemieckich okrętów i statków, podobnie jak przygotowania wojska i lotnictwa do uderzenia na Związek Radziecki wskazywały dostatecznie wyraźnie na to, co się święci. A jednak, gdy nastąpiła napaść, zaskoczenie było niemal całkowite, gdyż Stalin do końca nie wierzył w groźbę i niebezpieczeństwo wojny.

Cztery dni przed wyznaczonym już terminem, w którym "Plan Barbarossa" miał wejść do realizacji, Kriegsmarine zaczęła, praktycznie rzecz biorąc, pierwsze wrogie kroki. Oto na środkowym Bałtyku niemieckie minowce położyły zapory, zwane kryptonimowo "Wartburg", kładąc 3300 min i boi ostrzegawczych od południowego wybrzeża Olandii aż do granicy niemiecko-radzieckiej oraz wokół portów Kłajpeda, Pilawa i Kołobrzeg.

Oprócz tych przedsięwzięć charakteru obronnego, które jednak zupełnie nie spełniły pokładanych w nich nadziei, w dniu następnym zapadła decyzja o podobnych działaniach w odmiennym jednak, zaczepnym charakterze.

Dowódca niemieckich okrętów minowych w Finlandii otrzymał rozkaz przeprowadzenia w dniu 21 czerwca podobnych akcji, ale już na wodach Zatoki Fińskiej. Dnia tego z baz w szkierach zaczęły wychodzić na wody zachodniej części Zatoki Fińskiej okręty grup minowych, aby położyć zapory, które miały odgrodzić drogę w głąb Zatoki okrętom stacjonującym w bazach łotewskich. I tak z Turku wyszły jednostki grupy "Nord", a mianowicie stawiacze min "Tannenberg", "Brummer" i "Hansestadt Danzig" w towarzystwie ścigaczy oraz kutrów trałowych, i pół godziny przed północą z 21 na 22 czerwca zaczęły stawiać zaporę na północ od wyspy Hiuma (Dago), nazwaną kryptonimowo "Apolda".

Z rejonu Porkkala wyszły natomiast okręty grupy "Cobra": stawiacze min "Cobra", "Konigin Luise" i " Kaiser", również w asyście kutrów trałowych, aby zagrodzić wejście do Zatoki Fińskiej w jej najwęższym miejscu pomiędzy wysepką fińską Jussaro a Paldiski. Postawiona tam duża zapora minowa otrzymała nazwę "Corbetha". Podczas stawiania pól minowych niektóre niemieckie jednostki obu wspomnianych grup zbliżyły się do rejonów patrolowych przeciwnika, jednakże na radzieckich okrętach prawdopodobnie nie zorientowano się, że Niemcy przeprowadzają czynności niedające się pogodzić z trwającym jeszcze przecież oficjalnie stanem pokojowym. Użyte do stawiania zapór minowych stawiacze min były w większości adaptowanymi do tego celu statkami handlowymi i za takie były zapewne uważane przez Rosjan, jeśli w ogóle zostały dostrzeżone.

Trzy stawiacze min, "Tannenberg", "Hansestadt Danzig" i "Preusen", wracając do Niemiec po założeniu zapór "Apolda" i "Corbetha", weszły w lipcu 1941 roku w pobliżu południowego brzegu Olandii na pole minowe, położone pod naciskiem niemieckim przez Szwedów, i zatonęły z wielkimi stratami w ludziach.

Dopiero, gdy dobrze już po północy, o godzinie 2:21 dnia 22 czerwca, jednostki grupy "Nord" zbliżyły się na odległość zaledwie dwóch mil morskich od północnego wybrzeża wyspy Hiuma, zespół został wykryty przez dwa radzieckie samoloty. Zaatakowały one przeciwnika z broni maszynowej, a ten odpowiedział ogniem artylerii przeciwlotniczej, jednak bezskutecznie. Było to pierwsze starcie w tej nowej wojnie na Bałtyku, rozegrane blisko dwie godziny przed rozpoczęciem przez Niemców napaści na Związek Radziecki. Tejże samej nocy, jeden radziecki trałowiec otworzył ogień do niemieckiego statku handlowego, ale oddalił się wobec zbliżenia się trzech fińskich patrolowców.

Działania Kriegsmarine

Około godziny 4:00 rano dywizje Wehrmachtu przekroczyły granicę, rozpoczynając działania wojenne. Zaskoczone radzieckie wojska obrony pogranicza, nie były w stanie stawiać skutecznego oporu i w rezultacie linie obronne zostały przerwane, a niemieckie dywizje zaczęły wdzierać się w głąb Związku Radzieckiego.

W dniu 1 lipca została zajęta, po dziesięciodniowym oporze, Lipawa. Tydzień później niemieckie wojska doszły do Rygi. Po obu brzegach Zatoki Ryskiej, a także na jej wodach doszło do zaciekłych walk.

W dniu 6 lipca podczas stawiania min przez radzieckie okręty, wywiązała się bitwa pomiędzy zespołem radzieckim, a okrętami niemieckimi, z których trzy zostały uszkodzone i zmuszone do wycofania. Kilka dni później w rejonie Parnawy wpłynął na minę i zatonął niemiecki trałowiec M-23.

Dnia 2 sierpnia radziecki okręt podwodny S-11 zatonął w rejonie Hiumy po wpłynięciu na minę.

Dnia 12 sierpnia radziecki niszczyciel Karol Marks został zatopiony w Zatoce Fińskiej przez niemieckie samoloty.

Dnia 24 sierpnia w Zatoce Fińskiej na minach zatonął radziecki niszczyciel Engels.

Dnia 27 sierpnia rozpoczęła się ewakuacja radziecka z okrążonego Tallinna. W skład konwoju ewakuacyjnego wchodziło 29 dużych statków, załadowanych wojskiem, i inne okręty. Jego osłonę stanowił krążownik Kirow, 4 niszczyciele i 3 okręty podwodne. Dalszą osłonę tworzyły 3 niszczyciele i 4 okręty podwodne, dozorowce i ścigacze. Na minach lub od bomb zatonęło 10 statków, okręt podwodny S-5 i niszczyciele Jakow, Swierdłow, Kalinin, Artiom, Wołodarskij i Skoryj, eskortowce "Snieg" i "Cykłon". Radziecki okręt podwodny Szcz-301 zatonął w Zatoce Fińskiej po wejściu na miny.

Dnia 29 sierpnia do Kronsztadtu z Tallinna z 29 statków dotarł tylko jeden, a flota wojenna straciła w sumie 10 statków. Ewakuowano ogółem 18 tys. żołnierzy i ok. 200 okrętów różnych klas.

Dnia 30 sierpnia radziecki okręt podwodny "S-6" został zatopiony na zachodnim wybrzeżu Sereny przez niemieckie samoloty.

Rozpatrując sytuację wojenną w dniu zajęcia Rygi, 9 września admirał Raeder zwracał Hitlerowi uwagę na możliwość przedarcia się głównych sił radzieckiej floty bałtyckiej z głębi Zatoki Fińskiej do Szwecji, w celu internowania i uchronienia się w ten sposób od zniszczenia. Kriegsmarine miała podjąć wszelkie możliwe kroki, aby temu przeszkodzić, ale jasne było, że samymi lekkimi jednostkami, nie potrafi tego dokonać. Dlatego też, gdy po dwóch miesiącach wojska niemieckie podeszły pod Leningrad i zdaniem Hitlera nadszedł moment, w którym flota radziecka będzie próbowała przedrzeć się z Kronsztadu na zachód, a pogląd ten podzielało również Seekriegsleitung, rozkazał on sformować silną flotę, która by mogła przeszkodzić tej próbie. Nowa formacja otrzymała nazwę "flota Bałtów" (Baltenflotte), a na jej czele Raeder postawił wiceadmirała Ciliaxa. W skład podległej Ciliaxowi floty weszły: gotowy ostatecznie do służby liniowej pancernik Tirpitz, krążownik ciężki Admiral Scheer, krążowniki lekkie Köln i Nürnberg, trzy niszczyciele, pięć torpedowców i flotylla ścigaczy.

23 września ten zespół wyruszył ze Świnoujścia do szkierów alandzkich. Równocześnie drugi, znacznie słabszy zespół, składający się z krążowników lekkich Emden i Leipzig oraz flotylli ścigaczy, opuścił tę samą bazę, udając się do Lipawy, skąd miał współdziałać w razie potrzeby w akcji przeciwko przerywającej się z Zatoki Fińskiej flocie radzieckiej.

W listopadzie 1941 roku Baltenflotte uległa rozwiązaniu, a tworzące jej rdzeń duże okręty zostały skierowane na zachód. Uprzednio jeszcze, pod koniec trzeciej dekady września i z początkiem października, okręty zespołu lipawskiego z "Emdenem" i "Leipzigiem" na czele, oraz ściągnięty dodatkowo "Köln", wzięły udział w łamaniu radzieckiego oporu na wyspach Sarema (Ozylia) i Hiuma (Dago).

W dniu 6 listopada uległo likwidacji stanowisko dowódcy "C", a podległy mu dotąd pas wybrzeża, wszedł w zasięg władzy dowódcy "D", przemianowanego na dowódcę marynarki "Ostland". Ta reorganizacja, w wyniku której podlegało mu całe nowo zdobyte wybrzeże, od dawnej granicy niemiecko-radzieckiej, aż do głównej linii frontu w głąb Zatoki Fińskiej, związana była z ustabilizowaniem się tego frontu i fiaskiem koncepcji błyskawicznej kampanii na wschodzie, przyniesie całkowite rozgromienie wojsk radzieckich przed nastaniem zimy.

kryptonimy ważniejszych operacji Kriegsmarine

• Operacja Beowulf – ("Beowulf") – zajęcie wysp w Zatoce Ryskiej jesienią 1941 roku.
• Operacja Nordwind – ("Północny wiatr") – niemiecko-fiński pozorowany wypad w rejon wyspy Dago, zakończony zatonięciem pancernika obrony wybrzeża "Ilmarinen" 13 września 1941 roku.
• Operacja Südwind — "Unternehmen "Südwind" — trzy pozorowane akcje niemieckie przeciw wybrzeżu Ozylii w połowie września 1941 r.
• Tanne West — Unternehmen "Tanne West" — niezrealizowany plan zajęcia Wysp Alandzkich latem 1941 r.
• Operacja Westfalen — Unternehmen "Westfalen" — ostrzeliwanie niemieckich pozycji na Przylądku Ristna, na wyspie Hiuma (Dago) przez krążowniki "Köln" wrzesień 1941 r.
• Operacja Westwind — Unternehmen "Westwind" — pozorowany niemiecki desant na Ozylii 13 września 1941 r.

Operacje Floty Bałtyckiej

• Walki o Lipawę (22–27 czerwca 1941)
• Obrona Hanko (22 czerwca – 2 grudnia 1941)
• Obrona Tallinna (1941)
• Ewakuacja Tallinna 1941 (28 sierpnia - 2 września 1941)
• Obrona Wysp Moonsundzkich (6 września — 22 października 1941)
• Blokada Leningradu (8 września 1941 do 18 stycznia 1944)

1942

Po ustąpieniu pokrywy lodowej z Zatoki Fińskiej, wiosną 1942 roku Niemcy przystąpili do przebazowania okrętów Kriegsmarine do portów bałtyckich i fińskich z baz w północnych Niemczech. Późną wiosną oraz wczesnym latem 1942 roku na północnym i zachodnim Bałtyku operowały następujące jednostki: 1. Minensuch Flotylli, 11. Minensuch Flotylli, 12. Minensuch Flotylli, 18. Minensuch Flotylli, 31. Minensuch Flotylli, 34. Minensuch Flotylli, Räumboote (trałowce) oraz Roland Kaiser, 12 grupa ścigaczy okrętów podwodnych, 3-cia grupa łodzi patrolowych, 27-dma grupa Amphibious Assault, 32 dodatkowych przybrzeżnych łodzi patrolowych.

W lecie 1942 roku, wszystkie wyspy w Zatoce Fińskiej, z wyjątkiem Lavansaari i Seiskarisaari, znajdowały się w rękach niemieckich lub fińskich.

Ponieważ niewiele radzieckich okrętów podwodnych przedarło się na Bałtyk, spowodowane przez nie straty były niewielkie (zatopiono 18 statków przy stracie 16 okrętów podwodnych).

Do końca roku Fińskie i Niemieckie siły morskie postawiły następujące główne pola minowe w Zatoce Fińskiej:

• Nashorn – wzniesione od maja do września 1942 r., ciągnące się od Hanko do estońskiego wybrzeża
• Seeigel – wzniesione od maja do października 1942 r., w pobliżu Suurtöttarsaar, Zatoka Fińska
• Rukajärvi – wzniesione od maja do października 1942 r., w pobliżu Suursaari, Zatoka Fińska
• Lachs – wznoszone od lipca do sierpnia 1942 r., w pobliżu Wyspy Ulko Tammio
• Norppa – wzniesione do sierpnia 1942 r., w pobliżu Wyspy Someri, Zatoka Fińska
• Seehund – wzniesione do sierpnia 1942 r., w pobliżu Wyspy Lavansaari, Zatoka Fińska
• Ontajärvi – wzniesione do sierpnia 1942 r., w pobliżu Wyspy Someri, Zatoka Fińska
• Brummbär – wzniesione do czerwca 1942 r., w pobliżu Wyspy Seiskari, Zatoka Fińska
• Peninkulma – wznoszone od września do października 1942 r., w pobliżu Wyspy Peninsaari
• Słup i pole minowe Tiger – wzniesione od maja do czerwca 1942 r., przy wejściu do przystani w Kronsztadzie

Niemieckich i radzieckich operacji morskich zaprzestano na przełomie października i listopada, kiedy Bałtyk zamarzł na zimę.

kryptonimy ważniejszych operacji Kriegsmarine

• Operacja Klabautrmann – ("Smętek morski") – akcja ścigaczy przeprowadzona w czerwcu 1942 roku na jeziorze Ładoga, przeciwko statkom zaopatrującym Leningrad.

1943

W 1943 r. wzmocniono blokadę. Wiosną tego roku powołano specjalny zespół floty, tzw. Netsperrverband (niemal 150 stawiaczy min i sieci oraz kutrów trałowych, trałowców pomocniczych, patrolowców i innych mniejszych jednostek), który dokonał przegrodzenia Zatoki Fińskiej siecią zaporową. Wraz z nowymi polami minowymi, bateriami nadbrzeżnymi, stacjami radio-hydrolokacyjnymi oraz stanowiskami reflektorów, ubezpieczana przez artylerię przeciwlotniczą – stworzyła ona niezwykle skuteczny system ochrony przed próbami przedarcia się radzieckich okrętów podwodnych na Bałtyk.

W 1943 r. żadnemu z nich nie powiodła się ta sztuka, a kilka z nich zatopiono. W tym samym roku wzrosło jednak zagrożenie żeglugi ze strony radzieckiego lotnictwa morskiego, wykonującego misje poszukiwawczo-uderzeniowe dalekiego zasięgu i minowe (w latach 1942-43 zniszczyło około 20 jednostek wojennych, handlowych i pomocniczych). Mimo to w latach 1942-43 Bałtyk mógł być względnie bezpiecznie wykorzystywany jako akwen szkoleniowy dla U-Bootów i połączenie komunikacyjne Rzeszy ze Skandynawią.

1944

Dnia 8 kwietnia na zachód od Pilawy, po zderzeniu z niemieckim statkiem SS "H. Frose", zatonął niemiecki okręt podwodny U-2. 11 kwietnia w porcie w Szczecinie amerykańskie samoloty zatopiły niemiecki okręt podwodny U-108. 27 kwietnia w rejonie Świnoujścia, po wejściu na minę, zatonął niemiecki okręt podwodny U-803. Dnia 3 czerwca radzieckie wojska Frontu Leningradzkiego zdobyły miasto Wyborg. Radzieckie samoloty podczas ataku na bazę minowców w Kirkkomaansaari zatopiły 2 niemieckie transportowce min "Otter" i "Pargas" wraz z 270 minami na ich pokładach. W celu opóźnienia radzieckich desantów w Zatoce Wyborskiej Niemcy wysłali tam dwa nowe niszczyciele "T-30" i "T-31". W gęstej mgle na północ od Narwi zostały one zaatakowane przez radzieckie kutry torpedowe. "T-31" został zatopiony, a drugi niszczyciel wycofał się.

29 czerwca radzieckie wojska Frontu Leningradzkiego zdobyły miasto Pietrozawodsk. 15 września 1944 Kriegsmarine podjęła nieudaną operację Tanne Ost, mającą na celu okupację fińskiej wyspy Suursaari. Dnia 31 października zatopiony został "SS Bremerhaven" przez lotnictwo radzieckie. 12 grudnia na południowy wschód od Tallinna, na minach zrzuconych przez radzieckie samoloty, zatonęły niemieckie niszczyciele "Z-35" i "Z-36". Na północ od Pilawy, na skutek zderzenia z niemieckim trałowcem "M-203", zatonął niemiecki okręt podwodny "U-416". W Zatoce Fińskiej radziecki okręt podwodny "Lembit" zatopił niemiecki okręt podwodny "U-479".

Ciężki nalot skierowany przeciwko gdyńskiej stoczni miał miejsce w nocy z 18 grudnia na 19 grudnia. Przeprowadzony przez 236 maszyn typu Avro Lancaster z 5 Grupy Dowództwa Bombowego Royal Air Force. Nalot rozpoczął się krótko przed godziną 22:00. Stocznię Deutsche Werke Kiel Werke Gotenhafen pozbawiono zdolności produkcji. Zniszczono liczne warsztaty i magazyny stoczniowe, a uszkodzone zostały: tokarnia, warsztat silników, hala budowy okrętów, kutrów trałowych (R-Boot) i torpedowych (S-Boot), położona w rejonie Basenu II. Utracono wielką halę budowy maszyn (Maschinenbauhalle), znajdującą się na terenie Neue Werft, produkcji sekcji okrętów podwodnych typu XXI. Śmierć większej części wykwalifikowanych inżynierów, odpowiedzialnych za prace przy budowie oraz naprawach okrętów podwodnych, którzy zginęli w zawalonym schronie przeciwlotniczym, spowodowała wstrzymanie prac remontowych U-Bootów oraz wyeliminowanie gdyńskiej stoczni z programu budowy sekcji U-Bootów typu XXI. Pozostałe budynki zostały pozbawione dostaw prądu, sprężonego powietrza, acetylenu, tlenu i pary oraz dróg dojazdowych, nieprzejezdnych ze względu na pokrywające je zwały gruzu oraz leje po bombach. Zniszczono dwa największe doki pływające, w jakie była wyposażona stocznia. Te dwa kolosy o nośności 70 000 i 40 000 ton pozwalały na dokonywanie napraw nawet największych jednostek nawodnych Kriegsmarine. Poza dokami Cäsar i Bruno, utracono również kilka mniejszych doków – w Basenie VI zatonęły doki IV i V, co ostatecznie przesądziło o wyeliminowaniu gdyńskiej stoczni z działalności gospodarczej na większą skalę.

Dnia 26 grudnia koło Świnoujścia po wejściu na minę zatonął niemiecki okręt podwodny "U-2342".

kryptonimy ważniejszych operacji Kriegsmarine

• Operacja Birke – ("Brzoza") – plan ewakuacji Finlandii, realizowany od końca sierpnia 1944 roku.
• Operacja Buchenwald – wypad niemieckich torpedowców i fińskich ścigaczy w Zatoce Fińskiej 15/16 lipca 1944 roku.
• Operacja Drosself ang – ("Sidła na drozdy") – wypad torpedowców do Zatoki Wyborskiej w nocy 20 czerwca 1944 roku.
• Operacja Tanne Ost — projektowane przez Niemców zajęcie wyspy Hogland w Zatoce Fińskiej.
• Operacja Nordlicht — ewakuacja niemieckich wojsk z południowej Finlandii i północnej Norwegii po kapitulacji Finlandii w październiku 1944 r.
• Operacja Steinhäger — nieudana niemiecko-fińska próba zajęcia wyspy Narwi w nocy 27/28 czerwca 1944 r.

1945

W 1945 r. okręty Kriegsmarine działały intensywnie wzdłuż brzegów Prus Wschodnich i Pomorza. W dniach 29 stycznia - 31 stycznia 1945 "Prinz Eugen" wspierał obrońców Sambii. 8 lutego 1945 "Lützow" i "Admiral Scheer" bombardowały wojska radzieckie pod Elblągiem. Te trzy jednostki uczestniczyły również w obronie Kołobrzegu (marzec 1945). 11 marca "Admiral Scheer" wspomagał oprócz tego niemieckie kontrataki w rejonie Dziwnówka. Szczególnie silny ostrzał z wszystkich 4 ciężkich okrętów, a także lekkich krążowników "Köln" i "Leipzig", 9 niszczycieli i wielu mniejszych jednostek, towarzyszył obronie Gdyni i Gdańska (marzec 1945). 1 maja w bazie w Wilhelmshaven załoga U-3006 samozatopiła własny okręt. Bałtyk: Na północny zachód od Wesermünde niemieckie załogi zatopiły okręty podwodne U-3001, U-3009 i U-612. 2 maja admirał Karl Donitz stanął na czele rządu. Berlin skapitulował. O godz. 15:00 opór Niemców został złamany. W bazie w Travemünde własne załogi zatopiły okręty U-2526, U-2527, U-2528, U-2531, U-2535, U-2536, U-3002, U-3016, U-3018, U-3019, U-3020, U-3021, U-3516, U-3517 i U-316. W Hamburgu załogi niemieckie zatopiły U-3004, U-3506. W Wilhelmshaven natomiast U-3504, U-71, U-552, U-554. 3 maja W bazie Hamburgu niemieckie załogi zatopiły własne okręty podwodne U-2501, U-2504, U-2505, U-3502. W bazie w Travemünde tak samo zatopiono okręty U-2510, U-2533, U-3011, U-3012, U-3013, U-3022, U-3025, U-3026, U-3027, U-3037, U-3507, U-3511, U-3513, U-1170. W Eckernförde własne załogi zatopiły U-2512. W Kilonii zatopiono U-2519, U-2520, U-2539, U-2543, U-2545, U-2546, U-2548, U-2552, U-3003, U-3005, U-3010, U-3029, U-3031, U-3038, U-3039, U-3040, U-3509, U-3518 i U-52, U-475, U-560, U-748, U-903, U-922, U-924, U-958, U-1192. Koło Neustadt zatopiono U-3014, U-3024 i U-48. W bazie w Nordenham zatopiono U-323. W Wilhelmshaven zatopiono U-339, U-382, U-708. W Wesermünde natomiast U-822, U-828. W cieśninie Wielki Bełt niemiecka załoga zatopiły własny okręt podwodny U-3028, a w cieśninie Mały Bełt zatopiono U-3030, U-3032. 4 maja w rejonie Eckernförde brytyjskie samoloty zatopiły niemiecki okręt podwodny U-876. W Zatoce Flensburskiej niemieckie załogi zatopiły U-2540, U-3033, U-46, U-267, U-290, U-393. W Kanale Kilońskim zatopiono U-428. W cieśninie Mały Bełt brytyjskie samoloty zatopiły U-579. 5 maja w bazie w Wesermünde niemieckie załogi zatopiły własne okręty podwodne U-38, U-3047, U-3050, U-3051, U-3501. We wschodniej części Zatoki Flensburskiej niemieckie załogi zatopiły własne okręty podwodne U-2507, U-2517, U-2522, U-2525, U-2541, U-2551, U-3015, U-3022, U-3034, U-3044, U-3510, U-349, U-351, U-370, U-397, U-717, U-721, U-733, U-746, U-750, U-827, U-999, U-1025, U-1056, U-1101, U-1168 oraz U-1193. Niemiecka załoga zatopiła własny okręt podwodny U-2503. Na wschód od Aarhus w Danii załoga niemiecka zatopiła okręt podwodny U-2544. W rejonie Lubeki zatopiono U-1016. W Kattegat brytyjskie samoloty zatopiły niemiecki okręt podwodny U-534.

Zimą 1945 r. rozpoczęła się ewakuacja Prus Wschodnich i Pomorza. Walną rolę odegrała w niej flota. Pomimo ataków radzieckiego lotnictwa i łodzi podwodnych, kosztem ogromnych ofiar.

Marsze śmierci - Ewakuacja morska

Ponieważ rejon Żuław Wiślanych był już otoczony przez wojska radzieckie, więźniów można było ewakuować jedynie drogą morską. Władze obozu przewidziały trzy etapy ewakuacji. W pierwszym - więźniowie mieli dotrzeć pieszo lub kolejką do ujścia Wisły w rejonie Mikoszewa i Świbna, w drugim mieli być przewiezieni na Mierzeję Helską, w trzecim etapie umieszczeni na barkach i skierowani drogą morską do III Rzeszy.

25 kwietnia odbył się o godzinie 10:00 apel, podczas którego zaniechano przeliczenia więźniów. Nie sporządzono też ewidencji ewakuowanych. Obóz opuściło około 3300 osób. Więźniom wydano prowiant: pół bochenka chleba, ćwiartkę margaryny i kawałek suchej wędliny. Następnie podzielono ich na dwie grupy, pierwszą popędzono pieszo, drugą przewieziono kolejką do Mikoszewa (niem. Nickelswalde). Obydwie grupy zatrzymano na polanie u ujścia Wisły, gdzie przez noc i następny dzień oczekiwały na dalszy transport. Przed ewakuacją SS-mani strzelali do Żydówek.

27 kwietnia z Helu wypłynęły cztery barki: "Wolfgang" (ok. 1000 osób, z czego dużą część stanowili Norwedzy, Duńczycy, Finowie, Litwini, Polacy, Niemcy i Żydzi), "Vaterland" (ok. 1000 osób, z czego dużą część stanowili Polacy, również kobiet z małymi dziećmi i Żydzi, a także Łotysze, Rosjanie oraz Niemcy), trzecia barka o nieustalonej nazwie (około 600 osób: Polacy, Rosjanie i Żydzi) i czwarta barka z żółtą flagą tzw. "kwarantannowa" (500 osób: Żydzi i Ukraińcy). Barki rzeczne nie były przystosowane do podróży pełnomorskiej i przewozu ludzi. Posiadały ładownie, składające się z kilku komór przegrodzonych żelaznymi ścianami. Komory (szerokość: 5 m, długość: 8 m oraz wysokość: 3 m) wyścielone były jedynie przegniłą słomą. Więźniów upchano w ładowniach pod pokładem, gdzie przebywali bez dostępu świeżego powietrza i światła.

Drogą morską z KL Stutthof ewakuowano, łącznie z podobozem w Gdyni, około 5000 więźniów. Obóz macierzysty 25 i 27 kwietnia opuściło około 4400 osób. Liczba ofiar ewakuacji wyniosła prawie 50 procent. Więźniowie, ze względu na ogromną śmiertelność i okoliczności zagrażające w każdej chwili życiu, nazwali barki, na których płynęli, "barkami śmierci”^[1].

Bitwy powietrzno-morskie w Zatoce Gdańskiej i Pomorskiej oraz koło Lipawy

W marcu i kwietniu 1945 r. intensywność działań radzieckiego lotnictwa morskiego była tak duża, że w rejonie południowego Bałtyku doszło do kilku większych starć między samolotami i jednostkami konwojów. W starciach tych, mających charakter bitew powietrzno-morskich, obie strony poniosły straty, lecz znacznie dotkliwsze były one dla floty niemieckiej. Między innymi 6 marca samoloty radzieckie wykonały szereg uderzeń, topiąc 9 jednostek niemieckich. Następnego dnia w rejonie Helu zatopiono motorowiec "Flensburg" o pojemności brutto 5450 BRT. 9 marca radzieckie samoloty uszkodziły okręt podwodny U-351, a ponadto zatopiły bądź ciężko uszkodziły 6 transportowców, okręt patrolowy i statek pasażerski "Meteor" (pojemność brutto 3717 BRT). 10 marca w rejonie Półwyspu Helskiego po uszkodzeniach wyrzuciły się na mieliznę 3 ścigacze okrętów podwodnych: "UJ 302", "UJ 303" i "UJ 305".

Kryptonimy ważniejszych operacji Kriegsmarine

• Operacja "Hannibal"
• Fall Eva
• Operacja Walpurgisnacht — Unternehmen "Walpurgisnacht" (Noc Walpurgi) — ewakuacja wojsk niemieckich z Kępy Oksywskiej 4-5 kwietnia 1945 r.

Desant na Bornholm

• Radziecka okupacja Bornholmu

Zobacz też

• Walki na Morzu Czarnym w II wojnie światowej
• S-13 (1941)

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia II wojny światowej, praca zbiorowa, Warszawa 1975
• E. Kosiarz, Bitwy morskie, Gdańsk 1970
• E. Kosiarz, Druga wojna światowa na Bałtyku, Gdańsk 1988
• E. Kosiarz, Działania flot w drugiej wojnie światowej, Gdańsk 1989
• E. Kosiarz, Wojna na morzach i oceanach 1939-1945. Charakterystyka i kronika wydarzeń, Gdańsk 1988
• J. Lipiński, Druga wojna światowa na morzu, Gdańsk 1970
• J. Pertek, Na Bałtyku, w Arktyce i na Morzu Czarnym, Poznań 1989
• M. Porwit, Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, Warszawa 1983
• Wojna obronna Polski 1939, [w:] Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, pod red E. Kozłowskiego, Warszawa 1979
• U-boot.org. [dostęp 2015-02-24]. (pol.).