Walki o Częstochowę (1945)

Bitwa o Częstochowę

II wojna światowa, front wschodni, część operacji wiślańsko-odrzańskiej
Czas	16–17 stycznia 1945[1][2][3]
Miejsce	Częstochowa
Terytorium	Polska
Przyczyna	operacja wiślańsko-odrzańska
Wynik	zwycięstwo wojsk radzieckich
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
mjr Siemion Chochriakow[1][2][3] kpt. Nikołaj Goriuszkin[2]
Siły
5180 żołnierzy Wehrmachtu[4] 4280 żołnierzy sojuszniczych[4] 2/54 BPanc[1] 2/23 BZ[1]
Straty
1200 żołnierzy wziętych do niewoli 8 czołgów 25 armat 52 karabiny maszynowe 10 samochodów 28 zabitych (w tym 10 oficerów) 42 rannych 5 spalonych czołgów 3 niezdatne do naprawy czołgi
Położenie na mapie województwa śląskiego miejsce bitwy
Położenie na mapie Polski miejsce bitwy
50°49′04″N 19°08′18″E/50,817778 19,138333

Wyzwolenie Częstochowy^[a] (także bitwa o Częstochowę^{[wymaga weryfikacji?]}, zajęcie Częstochowy^{[wymaga weryfikacji?]})^[1][2][3] – jedno ze starć Armii Czerwonej ze znajdującym się w odwrocie niemieckim Wehrmachtem, prowadzone w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej w dniach 16–17 stycznia 1945 roku.

Niemieckie przygotowania

Już latem 1944 roku Oberkommando der Wehrmacht wydało rozkaz przygotowania Częstochowy, jako miasta o położeniu strategicznym, do roli punktu oporu Wehrmachtu do ostatniego żołnierza^[4]. Rozpoczęto wówczas fortyfikowanie Częstochowy i jej okolic. Prace nadzorowała Organizacja Todta^[4], która przygotowała w pasie 10–25 km na wschód od miasta system umocnień i okopów przeciwczołgowych mający szerokość 400 m^[4]. Na ulicach wlotowych do Częstochowy zbudowano barykady przeciwczołgowe z kamienia zbrojonego^[4], a w sąsiadujących z nimi budynkach utworzono gniazda karabinów maszynowych^[4]. W okolicach obecnej al. Armii Krajowej zbudowane zostały uzbrojone magazyny, będące zapleczem 4 Armii Pancernej^[4]. Pod koniec 1944 roku w Częstochowie stacjonowało 5180 żołnierzy Wehrmachtu, 4280 żołnierzy rekrutowanych z byłych jeńców radzieckich i ochotników z krajów bałtyckich^[4].

Radziecka ofensywa nad Pilicą

Częstochowę wyzwalać miały oddziały należące do 5 Gwardyjskiej Armii, 9 i 14 Gwardyjska Dywizja Piechoty^[4]. Wobec szybkich postępów wojsk radzieckich w operacji wiślańsko-odrzańskiej, Niemcy nie zdążyli obsadzić przygotowanych umocnień, siły przewidziane do tego celu zostały rozbite albo były w drodze z głębi Rzeszy^[4]. 15 stycznia 14 DP napotkała jednak silny opór, Niemcy siłami 68 i 304 Dywizji Piechoty zdołali przejść do lokalnej kontrofensywy. Dopiero wieczorem siły radzieckie odzyskały inicjatywę, zdobyły Szczekociny, zabezpieczyły przeprawy na Pilicy i dotarły do Secemina^[4].

O świcie 16 stycznia dowodzona przez majora Siemiona Chochriakowa grupa czołgów 54 Brygady Pancernej wyruszyła ku wyznaczonej przeprawie na Pilicy, jednostkę wzmocniono żołnierzami desantu z 2 batalionu 23 Gwardyjskiej Brygady Piechoty Zmotoryzowanej kapitana Nikołaja Goriuszkina^[4]. Batalion piechoty zmotoryzowanej liczył ok. 400 żołnierzy, pułk artylerii pancernej posiadał 21 dział samobieżnych, zaś batalion czołgów liczył 21 maszyn T-34-85^[4]. W Świętej Annie doszło do starcia z nieliczną załogą niemiecką, wspartą przez Luftwaffe i artylerię^[4]. Sam 2. batalion 54. Brygady Pancernej Chochriakowa wyruszył ze wsi przed nalotem, który zadał taborom i piechocie duże straty^[4], Chochriakow nie wiedział więc, że porusza się bez wsparcia dwóch batalionów czołgowych^[4].

Na pierwszy poważniejszy opór niemiecki oddziały radzieckie natknęły się w Mstowie, radzieccy czołgiści rozbili jednak oddziały hitlerowskie, wyzwalając miejscowość i udając się w kierunku Częstochowy, do której dotarli po południu^[2]. Z opóźnieniem pozostałe siły brygady, złożone z 1 i 3 batalionu czołgów, obeszły miasto od południa i północy, zajmując stanowiska na zachodnim skraju, co odcięło Niemcom drogę odwrotu^[2].

Wkroczenie do Częstochowy

Wobec braku łączności radiowej z dowództwem brygady, Chochriakow zdecydował o wejściu do miasta. Wojska radzieckie wjechały do Częstochowy przez lukę w barykadzie na ul. Warszawskiej^[2]. Na pl. Narutowicza (obecnie pl. Ignacego Daszyńskiego) siły radzieckie podzieliły się, część pojechała ul. Orlicz-Dreszera (obecnie ul. Ogrodowa) i 1 Maja w kierunku dworca Stradom, druga część do dawnej dzielnicy żydowskiej, a kilka czołgów Alejami Najświętszej Maryi Panny^[1]. Do spotkań z siłami niemieckimi doszło przy skrzyżowaniu z Wałami Dwernickiego, gdzie natknięto się na kolumnę ciężarówek, al. Wolności, gdzie stał czołg Tygrys, i pl. Pierackiego (obecnie pl. Biegańskiego), gdzie ulokowany był punkt ogniowy^[1]. Rosjanie stracili w Alejach jeszcze jeden, trzeci, czołg^[1].

W niektórych źródłach podawane są informacje o zaminowaniu Jasnej Góry. W rzeczywistości uciekająca niemiecka obsada klasztoru podpaliła ciężarówkę z dokumentami i materiałami łatwopalnymi, ale sam klasztor nie był zagrożony wysadzeniem^[5].

Walki na Stradomiu

Na terenie dworca Częstochowa Stradom doszło do dwugodzinnego^[6] starcia grupy radzieckiej z załogą pociągu wiozącego czołgi dla niemieckiej 4 Armii Pancernej^[1]. Po staranowaniu^[6] parowozu i opanowaniu budynku dworca, nieznający siły oddziałów radzieckich i obawiający się okrążenia, Niemcy porzucili czołgi i uciekli w stronę Lublińca^[1]. Wieczorem, do miasta dotarły główne siły 54 Brygady Pancernej^[6]. Ciężkie walki toczyły się w okolicach Jasnej Góry i ul. św. Barbary, na której znajdowała się umocniona barykada^[6].

Posiłki radzieckie

Jeszcze 16 stycznia, wieczorem, dowódca 1 Frontu Ukraińskiego, marsz. Iwan Koniew, nakazał dowódcy 5 Gwardyjskiej Armii wydzielenie oddziału składającego się z czołgów, dział pancernych, artylerii i piechoty do wyzwolenia Częstochowy^[2]. Siły, dowodzone przez płka G. Dudnika, dotarły do miasta w południe, 17 stycznia^[2], ale już o godzinie 7.00 rano czasu moskiewskiego, dowódca 54 Brygady Pancernej, Iwan Czugunkow, zgłosił meldunek o całkowitym wyparciu sił niemieckich z miasta^[6].

Postscriptum

Siły, które dotarły do Częstochowy w południe 17 stycznia, wykorzystane zostały do odparcia kontruderzeń niemieckich z Blachowni, które zakończyły się wycofaniem Niemców późnym wieczorem^[6]. Jeszcze 17 stycznia do miasta dotarł 31 Samodzielny Korpus Pancerny, który stacjonował w nim przez dobę, oczekując na zaopatrzenie w paliwo i amunicję^[6].

Za bohaterską walkę w Częstochowie został przedstawiony do odznaczenia Złotą Gwiazdą Bohatera Związku Radzieckiego mjr Siemion Chochriakow, przy czym było to dla niego już drugie takie odznaczenie^[4].

Sukces wojsk radzieckich w wyzwalaniu Częstochowy wynikał ze szwankującej organizacji i obniżającego się morale sił niemieckich, które, w obawie przed okrążeniem i niewolą, wycofywały się z kolejnych punktów oporu w mieście pod naporem wielokrotnie mniejszych jednostek radzieckich. Działanie takie wynikało z braku rozpoznania nt. rzeczywistej siły grupy mjra Chochriakowa. Szybkie postępy wojsk radzieckich po rozpoczęciu ofensywy z linii Wisły nie pozwoliły Niemcom skoncentrować znaczących sił do obrony Częstochowy, również działania niewielkiego oddziału Chochriakowa pozwoliły zająć miasto bez długotrwałych walk i uniknąć znaczących zniszczeń w zabudowie i strat wśród mieszkańców.

17 lutego w Alejach odbyła się uroczysta defilada żołnierzy częstochowskiego garnizonu „Ludowego” Wojska Polskiego z okazji wyzwolenia miasta^[7]. Armia Czerwona natomiast stacjonowała w mieście do czerwca 1946 roku. Żołnierze Armii Czerwonej w Częstochowie popełnili 22 zabójstwa, 36 napadów rabunkowych, 136 kradzieży, 11 gwałtów, a także dokonali licznych „rekwizycji” mienia^[5].

Straty

Wyzwolenie kosztowało Rosjan życie 10 oficerów i 18 żołnierzy zabitych, a także 42 rannych, a także stratę 5 spalonych i 3 nienadających się do naprawy czołgów^[1]. Niemcy stracili 1200 żołnierzy wziętych do niewoli, 8 czołgów, 25 armat, 52 karabiny maszynowe, 10 samochodów i przyfrontowe magazyny z bronią, amunicją i żywnością^[3].

W literaturze

• Świadkiem wyzwalania Częstochowy spod okupacji niemieckiej był 11-letni wówczas Marek Hłasko. Po latach, w swojej na poły autobiograficznej książce Piękni dwudziestoletni, opisał przemarsz wojsk radzieckich przez miasto i towarzyszące mu gwałty czerwonoarmistów na polskich kobietach. Scena przemarszu Armii Czerwonej przez Częstochowę otwiera również nigdy nieopublikowany utwór Hłaski pt. Olbrzym^[8].
• Rozminowanie Jasnej Góry opisano w autobiograficznej książce Borysa Polewogo "Do Berlina - 896 kilometrów".
• Kilka dni po wyzwoleniu w Częstochowie znalazł się pisarz i wysłannik wojenny Michaił Koriakow(ros.). Następnie obraz z Częstochowy uratował mu życie. Powiązane historie zostały przez niego opisane w książkach "Wyzwolenie duszy" i "I' ll never go back".

Zobacz też

• Władimir Suszczinski – jeden z operatorów, który kręcił w Częstochowie i został pochowany na Kulach

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Bolesław Dolata: Wyzwolenie Polski 1944-1945. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1974, s. 200–203.
• Janusz Płowecki, Wyzwolenie Częstochowy 1945, Książka i Wiedza, Warszawa 1973.
• Janusz Płowecki, Szlakiem Wyzwolenia Ziemi Częstochowskiej, Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, Częstochowa 1986.

Linki zewnętrzne

• Wyzwolenie Częstochowy – YouTube