Wandalowie

Kierunki migracji Wandalów (kolorem żółtym zaznaczono Hasdingów, malinowym Silingów)

Wandalowie (łac. Vandali) – grupa plemion wschodniogermańskich, zamieszkująca przed wielką wędrówką ludów Europę Środkową. Dzielili się na Silingów i Hasdingów, część badaczy jako wandalskie zalicza też plemiona Wiktofalów, Lakringów i Hariów[1]. W noc sylwestrową 406 roku wraz ze Swebami i Alanami przekroczyli zamarznięty Ren w pobliżu Moguncji[2], po czym przez trzy lata pustoszyli Galię. W trakcie dalszej wędrówki po Cesarstwie Zachodniorzymskim dotarli do Północnej Afryki, gdzie po zdobyciu Kartaginy założyli własne państwo (439 r.), które przetrwało wiek i zostało ostatecznie podbite przez Cesarstwo Bizantyńskie w latach 533–534.

Kultury archeologiczne okresu przedrzymskiego epoki żelaza (600 lat p.n.e. – I w. p.n.e.)

     grupy nordyckie

     kultura jastorfska

     grupa Harpstedt-Nienburg

     plemiona celtyckie

     kultura przeworska

     grupa gubińska

     kultura oksywska

     kultura wschodniobałtycka strefy leśnej

     kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

     kultura zarubiniecka

     grupy estońskie

     grupy trackie

     kultura Poieneşti-Lukaševka

Historia

Wandalowie w Europie Środkowej

Wandale i Goci w Europie Środkowej około 50 roku n.e.

Wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów[3], przebywających od III w. p.n.e. na ziemiach obecnie polskich[4], z kulturą przeworską. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego Związku Lugijskiego[5]. W II wieku n.e. (faza B2b) przedstawiciele kultury przeworskiej zajmowali tereny Podlasia i Zachodniego Mazowsza[6].

Wędrówka Wandalów

Uproszczona mapa najazdów na teren cesarstwa rzymskiego, przedstawiająca migrację Wandalów (kolor niebieski) z dzisiejszej Polski, przez Dację, Galię, Iberię do północnej Afryki i ich ataki na terenie Morza Śródziemnego, w tym złupienie Rzymu w 455 roku

     Anglowie, Sasi, Jutowie

     Frankowie

     Goci

     Wizygoci

     Ostrogoci

     Hunowie

     Wandalowie

W czasie wywołanej najazdem Hunów (od 375 r.) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem Alanów i dotarła na obszary między Dunajem i Cisą. W czasie wędrówki na południe zasiedlali tereny współczesnej południowo-wschodniej Polski i założyli nekropolię w Prusieku, pierwszą rozpoznaną w polskich Karpatach[7][8].

Hasdingowie przekroczyli w noc sylwestrową 406 r. Ren w rejonie Mogontiacum (Moguncji) i znaleźli się na ziemiach Cesarstwa Rzymskiego. W 409 r. dotarli na Półwysep Iberyjski, gdzie w 416 r. zawarli z przybyłymi wcześniej Alanami (plemię sarmackie) unię personalną; ich królowie nosili odtąd tytuł rex Vandalorum et Alanorum („król Wandalów i Alanów”)[9].

Inne odłamy Wandalów dotarły do Dacji i Panonii.

Afrykańskie państwo Wandalów

(c) Classical Numismatic Group, Inc. http://www.cngcoins.com, CC BY-SA 2.5
Moneta wandalska

Z Półwyspu Iberyjskiego pod wodzą Genzeryka przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską (w sile ok. 80 tysięcy) do Afryki Północnej w 429 r., gdzie – po zdobyciu Kartaginy w 439 r. – utworzyli kwitnące do 477 r. państwo Wandalów i Alanów, które obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnego wraz z Sardynią, Korsyką i czasowo Sycylią. Wandalowie żyli z łupów i piractwa, które zagrażało całemu basenowi Morza Śródziemnego.

W 455 roku złupili w jednym wypadzie Rzym, a zdobyte skarby przewieźli do Kartaginy. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu między Genzerykiem a cesarzem rzymskim Walentynianem III. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej Eudokii z synem Genzeryka, Hunerykiem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. Teodoryk, król Ostrogotów i władca Italii, zawarł z Wandalami pokój.

Szacuje się, że Wandalowie stanowili ok. 5% mieszkańców swojego państwa. Zwykle nie żenili się z Rzymiankami, te społeczności były odseparowane. W dawnej prowincji Africa Proconsularis (pomniejszonej po reformie Dioklecjana) skonfiskowane majątki ziemskie nadano Wandalom (sortes Vandalorum), natomiast w pozostałych prowincjach stały się własnością króla[10].

Upadek Królestwa Wandalów

Na początku lat 30. VI wieku cesarz bizantyjski Justynian postanowił pokonać Wandalów. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na Sardynii. Gdy Wandalowie zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 tysięcy żołnierzy wylądowało w Afryce. Belizariusz, dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów Gelimer, zamknął się w twierdzy numidyjskiej, ale wzięto go głodem. Został przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał w podarowanym mu majątku. Wiedząc, że nie ma szans obrony królestwa Wandalów, pozwolił na włączenie go do cesarstwa. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili odrębność.

Dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców oraz inne ludy germańskie, takie jak Frankowie, Goci i Longobardowie. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie wielkiej wędrówki ludów byli arianami. Arianizm zwalczany był przez Kościół katolicki jako herezja. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się władca równie wybitny jak Genzeryk. Pisma Wandalów i ich tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znane są przede wszystkim z opisów katolickich pisarzy takich jak Fulgencjusz z Ruspe i Wiktor z Wity.

Dziedzictwo etymologiczne

Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna wandal stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko, co stanie mu na drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: Wandalowie na określenie członków plemienia oraz wandale na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra, czyli oddających się wandalizmowi.

Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji od zniekształconego przez Arabów określenia Vandolita (teren Wandalów).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Henryk Łowmiański, Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 245.
  2. ↑ Encyklopedia historyczna świata. T. I. Kraków: Opres, 1999, s. 425. ISBN 83-85909-51-6.
  3. ↑ „Przegląd Archeologiczny”, t. 40–41, 1992, s. 66–67, Cytat: „konfrontacja danych archeologicznych z źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlili wschodniogermańscy Wandalowie”.
  4. ↑ Początkowo na Dolnym Śląsku, w Polsce centralnej i zachodnim Mazowszu, potem w Małopolsce.
  5. ↑ Strzelczyk 2005 ↓, s. 49.
  6. ↑ Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka Historia Polski, t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 284
  7. ↑ Renata Madyda-Legutko, Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach, Instytut Archeologii UJ, 2005, Cytat: „Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od 2004 roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w Prusieku (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od Sanoka, na Pogórzu Bukowskim. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich.”.
  8. ↑ Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok
  9. ↑ Kasperski 2015 ↓.
  10. ↑ Vogt 1993 ↓, s. 234.

Bibliografia

  • Marek Wilczyński, Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów, Kraków: WSP, 1994, ISBN 83-85898-29-8, OCLC 750702746.
  • Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, wyd. 2, Warszawa: PIW, 2005, ISBN 83-06-02964-X.
  • Józef Kuranc, Gejzeryk, król Wandalów i Alanów (zagadnienia wybrane), „Annales des Lettres”, R. 21, z. 3, 1973, s. 71–91.
  • Andrzej Kokowski, Kultura przeworska – zarys dziejów, [w:] Wandalowie, strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin – Warszawa 2004, s. 25–85.
  • Andrzej Kokowski, Starożytna Polska. Od trzeciego wieku przed Chrystusem do starożytności, Warszawa 2006.
  • Robert Kasperski, Ethnicity, ethnogenesis, and the Vandals: Some Remarks on a Theory of Emergence of the Barbarian Gens, „Acta Poloniae Historia” (112), 2015, s. 201–242.
  • Joseph Vogt, Upadek Rzymu, Adam Łukaszewicz (tłum.), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1993, ISBN 83-06-02312-9, OCLC 749868462.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Siliqua of Gaiseric, ca. 455-476.jpg
(c) Classical Numismatic Group, Inc. http://www.cngcoins.com, CC BY-SA 2.5
Síliqua vândala, provavelmente do tempo de Gaiserico emitida em nome de Honório
Europa Germanen 50 n Chr.svg
The distribution of Germanic ethnic groups during the first century AD
Vandals Migration it.PNG
Map of Vandals' migration (latin)
Archeological cultures in Northern and Central Europe at the late pre-Roman Iron Age.png
Autor: Ossipro, Ulamm, Licencja: CC BY-SA 2.5
Kultury archeologiczne okresu przedrzymskiego epoki żelaza (600 lat p.n.e – I w. p.n.e.)      grupy nordyckie      kultura jastorfska      grupa Harpstedt-Nienburg      plemiona celtyckie      kultura przeworska      grupa gubińska      kultura oksywska      kultura wschodniobałtycka strefy leśnej      kultura kurhanów zachodniobałtyjskich      kultura zarubiniecka      grupy estońskie      grupy trackie      kultura Poieneşti-Lukaševka. Kultura zarubiniecka (kolor turkusowy), kultura zachodniobałtyjska (kolor fioletowy), Kultura wschodniobałtyńska strefy leśnej (kolor jasnoczerwony), kultura przeworska (kolor jasnozielony), plemiona celtyckie (kolor pomarańczowy) - II w. p.n.e - I wieku n.e.
Invasions of the Roman Empire 1.png
Autor: User:MapMaster, Licencja: CC BY-SA 2.5
Map of the "barbarian" invasions by the Angles, Saxons, Jutes, Franks, Goths, Visigoths, Ostrogoths, Huns and Vandals of the Roman Empire showing the major incursions from 100 to 500 CE.
  • References
    • Cornell, Tim; Matthews, John (1982), Atlas of the Roman World, Facts on File, NY, ISBN: 0871966522.
    • Ermatinger, James W; (2004) Decline and Fall of the Roman Empire, Greenwood Pub Group, NY, ISBN: 0313326924.
    • Various, Historical Atlas of the World, 1970, Barnes & Noble, NY.
    • Ancona, Francis ; Atlas Of The World, 1999, Barnes & Noble, NY.