Waniewo (powiat wysokomazowiecki)

Artykuł

53°04′34″N 22°48′51″E

- błąd

38 m

WD

53°4'N, 22°52'E, 53°4'37.13"N, 22°48'48.71"E

- błąd

20499 m

Odległość

1491 m

Waniewo
wieś
Ilustracja
Fragment miejscowości
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

wysokomazowiecki

Gmina

Sokoły

Liczba ludności (2011)

139[1][2]

Strefa numeracyjna

86

Kod pocztowy

18-218[3]

Tablice rejestracyjne

BWM

SIMC

0406311[4]

Położenie na mapie gminy Sokoły
Mapa konturowa gminy Sokoły, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Waniewo”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Waniewo”
Położenie na mapie powiatu wysokomazowieckiego
Mapa konturowa powiatu wysokomazowieckiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Waniewo”
Ziemia53°04′34″N 22°48′51″E/53,076111 22,814167

Waniewowieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Sokoły[4][5].

Waniewo uzyskało lokację miejską w 1510 roku, zdegradowane przed 1676 rokiem[6]. Miasto dóbr goniądzko-rajgrodzkich Mikołaja II Radziwiłła[7], w 1795 roku położone była w ziemi bielskiej województwa podlaskiego[8]. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa łomżyńskiego.

Historia

Historia miejscowości

Nazwa Waniewo pochodzi od imienia Wania[9]. Wieś założona prawdopodobnie jako graniczny gród mazowiecki strzegący przeprawy na Narwi. W roku 1447 wzmiankowany most na Narwi. Nazwa miejscowości po raz pierwszy pojawiła się w przekazach z 1447 r. Równocześnie wymienia się w ówczesnych dokumentach istnienie zamku i mostu[10].

Znani właściciele Waniewa:

  • w wieku XV własność książąt litewskich
  • 1501 – król Aleksander Jagiellończyk nadał Waniewo wraz z małą włością Mikołajowi Radziwiłłowi, wojewodzie wileńskiemu[9].
  • 20 czerwca 1510 r. król Polski i wielki książę litewski Zygmunt I Stary pozwolił Mikołajowi Radziwiłłowi osadzić miasto na prawie chełmińskim, a także pobierać myto na nowo zbudowanym moście przez rzekę Narew[11].
  • 1567–1572– Hieronim Sieniawski, kasztelan kamieniecki
  • Olelkowiczowie, książęta słuccy
  • 1590 – oddana w zastaw Pawłowi Szczawińskiemu, kasztelanowi łęczyckiemu
  • około 1664 – Szczawińscy
  • 1676 – określona jako własność Zofii Rzewuskiej, pisarzowej ziemi łukowskiej
  • 1680 – Wilhelm Orsetti
  • 1832 – ostatni potomek Orsettich sprzedał wieś na rzecz ojczyma, Stefana Rostworowskiego. Własność Rostworowskich do początku wieku XX.
Waniewo na fragmencie mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1613 r.

W wykazie dziedziców dóbr i ich urzędników, sług i sprawców pow. bielskiego z XVI w. znajduje się m.in. Waniewska – księżna, dziedziczka wsi Ospiów – Waniewo (par. Płońska)[12].

Miejscowość nigdy nie rozwinęła się w ośrodek miejski, najprawdopodobniej ze względu na utratę znaczenia przeprawy na Narwi[13]. Miasto zostało założone dla obsługi małych dóbr waniewskich, z dala od głównych dróg komunikacyjnych, a w pobliżu Tykocina, nie miało warunków rozwinięcia się. W rejestrze z 1676 roku Waniewo występuje już, jako wieś[9].

W roku 1827 jedna część miejscowości liczyła 20 domów i 118 mieszkańców, druga 6 domów i 47 mieszkańców.

Pod koniec XIX w. wieś należała do powiatu mazowieckiego, gmina Kowalewszczyzna. We wsi znajdowała się szkółka początkowa, a przy kościele parafialnym istniał szpital dla starców i kalek. Powierzchnia ziemi włościańskiej wynosiła 1092 mórg.

W pobliżu wsi znajdował się folwark Waniewo Poduchowne. W roku 1887 miał 206 morgów powierzchni, w tym 92 morgi ziemi ornej, 99 łąk i 2 morgi lasu. W folwarku 4 budynki drewniane[14].

W 1891 roku wieś, włościanie, osób 389 (w tym żydzi 22), gospodarzy 59, domy drewniane 48, morgi 804: orne 381, łąki 250, na jednego gospodarza 13,6 morgi. W 1891 roku Waniewo Poduchowne, folwark, osób 5, dom drewniany 1, morgi 210: orne 133, łąki 32, lasy 1[15].

Most z czasów I WŚ na rzece Narew

W roku 1921 wyszczególniono:

  • wieś Waniewo. Było tu 49 budynków z przeznaczeniem mieszkalnym oraz 320 mieszkańców (161 mężczyzn i 159 kobiet). Narodowość polską podało 295 osób, a żydowską 25,
  • folwark Waniewska Wólka, gdzie naliczono 2 budynki z przeznaczeniem mieszkalnym oraz 19 mieszkańców (10 mężczyzn i 9 kobiet)[16].

We wrześniu 1943 żołnierze niemieccy zamordowali Władysławę i Stanisława Krysiewiczów, którzy ukrywali w swoim gospodarstwie Żydów; małżeństwo zostało uhonorowane medalem Sprawiedliwi wśród Narodów Świata[17] oraz w ramach projektu „Zawołani po imieniu”[18]. W lipcu 1944 żołnierze Wehrmachtu wraz z policją niemiecką zamordowali 10 osób a wieś prawie całkowicie spalili[19].

W 1965 roku Waniewo znajdowało się w gromadzie Jeńki w pow. łapskim[9]. A już 1 stycznia 1973 roku w gminie Sokoły[20].

Historia kościoła

Kościół parafialny

Pierwszy, znany z dokumentów, być może parafialny kościół, najprawdopodobniej pw. św. Anny istniał w wieku XV.

W roku 1511 Mikołaj Radziwiłł jako wojewoda wileński ufundował i uposażył kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, oraz św. św. Katarzyny, Barbary, Doroty, Mikołaja i Marcina.

Biskup pomocniczy łucki Stanisław Łoza w roku 1639 konsekrował zapewne kolejny kościół drewniany. Staraniem proboszcza Andrzeja Błockiego, kanonika łuckiego w roku 1671 nastąpiło odnowienie erekcji kościoła spowodowane obrabowaniem go w czasie wojen szwedzkich.

Obecny, neoromański kościół murowany, wzniesiony został w latach 1870–1877 według planu architekta inż. Stefana Kucharzewskiego. Odbudowany ze zniszczeń wojennych w latach 1946–1950[13]. jest siedzibą parafii Wniebowzięcia NMP. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Łapy.

Szkoła

W 1922 roku 4. klasowa szkoła powszechna, liczyła 197 uczniów. W 1923 r. liczyła 187 uczniów, 1924 – 211, 1925 – 170, 1930 – 180. W 1931 – 180.

Nauczyciele: 1932 r. Pawecka Maria przybyła, 1932–1934, Półbrat Adam kier., 1938 Kochański Mieczysław p.o.kier., 1941 Grochowska Anna, Grochowski Aleksander, Grochowski Mirosław, Filonik Adam[21].

Układ przestrzenny
Figura NMP Niepokalanej
Rzeka Narew w Waniewie

Architektura i urbanistyka

Układ przestrzenny

Rozplanowanie przestrzenne Waniewa datuje się na początek XVI wieku. Jego podstawą są dwie równoległe ulice: Waniewo i Psia powstałe z rozgałęzienia szlaku do Tykocina. Ulice dobiegają do rynku, leżącego u przeprawy przez rzekę Narew. Ulica Rybacka wiodła bezpośrednio do przeprawy z rynku, a ulica Konowrót łącząca ulicę Waniewo z Psią prowadziła w kierunku Kowalewszczyzny. Ulica Kościelna była wewnętrzną ulicą jurydyki kościelnej. Układ przestrzenny jest stosunkowo dobrze zachowanym przykładem XVI wiecznej urbanistyki.

Drugim elementem rozplanowania Waniewa jest system przeprawowy oraz rezydencja Orsettich w Śliwnie z bogatą kompozycją kanałową[22].

Obiekty zabytkowe

Zamczysko w Waniewie

  • na kępie między ramionami Narwi znajduje się zamczysko w Waniewie, na którym na początku wieku XVI istniał zamek należący do wojewody wileńskiego Mikołaja „Amora” Radziwiłła. Załoga zamku kontrolowała most zbudowany nad rozlewiskiem Narwi i pobierała opłatę (myto) za przejazd. W 1513 roku wybuchł zbrojny konflikt pomiędzy rodami Radziwiłłów i Gasztołdów, w wyniku którego Kunca, będący zarządcą zamku w Waniewie, spalił w 1519 roku należący do wojewody trockiego Olbrachta Gasztołda zamek w Tykocinie. W odwecie Olbracht Gasztołd rok lub dwa później spalił zamek i most w Waniewie, którego już nie odbudowano[13]. Ślady zamku odkryto podczas wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych w 2009 i 2014 roku[24]. Obecnie pozostałości zamku znajdują się naprzeciwko wieży widokowej przy Kładce Śliwno-Waniewo[25].


Przypisy

  1. Wieś Waniewo w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2021-02-05] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1324 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. a b GUS. Wyszukiwarka TERYT.
  5. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  6. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 80–81.
  7. Mirosława Malczewska, Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, Warszawa-Poznań 1985, s. 95.
  8. Karol de Perthées, Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795.
  9. a b c d S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 292.
  10. J. Rudnicki, Zabytki Ziemi Łomżyńskiej, historia miasta i wsi, rysunki zabytków wraz z opisami portrety i życzliwych osób zasłużonych, tom II, Rajgród 2001 r. s. 190–193.
  11. J. Maroszek, Wielcy panowie i magnateria na Podlasiu. Rozdział VII z Historia Województwa Podlaskiego pod redakcją A. Cz. Dobrońskiego. Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010 r. s. 70.
  12. Wypisy heraldyczne z Ksiąg Poborowych XVI w. woj. podlaskie – dostępne na stronie:Stankiewicze.com.
  13. a b c d Katalog zabytków sztuki, Województwo łomżyńskie, Pod redakcją M. Kałamajskiej-Saeed, Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowieckie i okolice, PAN Instytut Sztuki, Warszawa 1986 r. s. 78–81.
  14. Waniewo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 937.
  15. W. Jemielity, Jubileusz 500-lecia Parafii Waniewo, Wydawca Parafia Waniewo, Waniewo 2011 r. s. 6.
  16. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 r., Województwo Białostockie, Powiat Wysokie Mazowieckie, Gmina Kowalewszczyzna, Tom V. Warszawa 1924 r. s. 110.
  17. Sprawiedliwi z Waniewa zostaną uhonorowani, www.rp.pl [dostęp 2019-10-04] (pol.).
  18. Władysława i Stanisław Krysiewiczowie upamiętnieni w Waniewie – Instytut Pileckiego, instytutpileckiego.pl [dostęp 2019-10-09] (pol.).
  19. Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 216.
  20. W. Jemielity, Podziały administracyjne powiatów wysokomazowieckiego i łapskiego w latach 1919–1990 ze Studia Łomżyńskie, tom VII, Łomża 1996 r. s. 120–121.
  21. W. Jemielity, Szkoły powszechne w województwie białostockim w latach 1919–1939. Łomża 1991 r. s. 93.
  22. B. Stypułkowska, Wiekowe Waniewo – Z sokołem w herbie pod redakcją A. Cz. Dobrońskiego, J. Czajkowskiej. Sokoły 2006 r. s. 111.
  23. Diecezja Łomżyńska: WANIEWO.
  24. W Waniewie archeolodzy odkryli ślady zamku – poranny.pl, www.poranny.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
  25. Na podstawie tablicy informacyjnej ścieżki dydaktycznej

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Sokoły (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Sokoły, Polska
Podlaskie Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podlaskie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.50 N
  • S: 52.17 N
  • W: 21.45 E
  • E: 24.10 E
Powiat wysokomazowiecki location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu wysokomazowieckiego, Polska
Waniewo - Figura Marii Niepokalanej ( Immaculaty).JPG
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 3.0
Figura ta znajduje się na krzyżówce jadąc z Waniewa w kierunku Kowalewszczyzny. Na kostkowym marmurkowym cokole znajdują się trzy tablice na jednej z nich napis: „Na Cześć i Chwałę Nayświętszey Maryi Panny Artur Orsetti wzniósł R P. 1855. Pod Twoją Obronę uciekamy się Święta Boga Rodzico!”. Jest to czworoboczny baniasto wybrzuszony postument, ogrodzenie żeliwne neogotyckie.
Waniewo - układ przestrzenny miasta.JPG
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 3.0
Układ ten pochodzi z XVI wieku. Na fotografii w tle u zbiegu ul. Psiej i Konowrót znajduje się kapliczka z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego.
Podlaskie - Sokoły - Waniewo pano 20120505 02.jpg
Autor: Krzysztof Kundzicz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Panorama na Waniewo, gmina Sokoły, podlaskie
Waniewo - rzeka Narew.JPG
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 3.0
W oddali widoczna jest tradycyjna łódź pychówka. W Waniewie w lipcu jest organizowana impreza kulturalna: ,,Waniewo-Odpust- Natura” Podlaskie Muzyczne Spotkanie z Naturą ,,Franciszkiada”
Waniewo - most z czasów I WŚ.jpg
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fotografia ze zbiorów Henryka Osowskiego. W 1511 r., dokładnie w miejscu usytuowania obecnej kładki, został wybudowany drewniany most na szlaku łączącym Koronę i Litwę. Pierwszy most przetrwał równe 10 lat, po czym w 1521 r. zwaśnione rody szlacheckie Hlebowiczów z Waniewa i Gasztołdów z Tykocina urządziły lokalną wojenkę, podczas której spaleniu uległ most oraz pobliskie Waniewo. Odbudowany, przetrwał do 1915 r., kiedy został zniszczony przez wojska rosyjskie. - info. z www.choroszcz.pl - turystyka - atrakcje, baza towarzysząca.
Waniewo - kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP.JPG
Autor: Adam-dalekie-pole, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół wzniesiony w latach 1870-1877. W 1944 r. ustępujące wojska niemieckie zburzyły kościół, pozostało 10 % uszkodzonych murów wymagających rozbiórki, dzwonnica też została zniszczona. Świątynia została odbudowana na dawnych fundamentach – poświęcona 24 września 1950 r. (z W. Jemielity, Jubileusz 500-lecia Parafii Waniewo, Waniewo 2011 r. s. 16-17).