Wapień pińczowski

Wapienie pińczowskie – kamienie naturalne zaliczane do wapieni lekkich. Materiał wydobywany głównie w okolicach Pińczowa i używany w budownictwie od X wieku.

Wapienie pińczowskie powstały około 15 milionów lat temu, w czasie neogenu, w strefie przybrzeżnej mórz tropikalnych lub subtropikalnych. Potwierdzają to znalezione skamieniałości. Zbudowane są z okruchów wapiennych mięczaków, szczątków zwierząt morskich oraz glonów z rodziny Lithotthamnium, dlatego wapień pińczowski nosi też nazwę wapienia litotamniowego^[1]. Najcenniejszym znaleziskiem jest polski wieloryb z Pińczowa (Pinocetus polonicus), należący do rodziny Cetotheriidae Cabrera. Kompletny jego szkielet eksponowany jest w Muzeum Geologicznym w Kielcach. Znaleziono trzy szkielety tego walenia, częstsze są znaleziska skamieniałości delfinów i morświnów.

Złoża wapieni pińczowskich zalegają szerokim pasem, który obejmuje geograficznie Garb Pińczowski (długości ok. 40 km). Występuje w południowej części obszaru świętokrzyskiego, głównie w okolicach Pińczowa^[2]. Zlokalizowano około 16 miejsc gdzie był wydobywany. Są to m.in. Skowronno, Bogucice, Kopernia, Brzeście, Nowa Wieś, Włochy, oraz w Pińczów na Górze Świętej Anny i Grodzisk. Grubość warstwy kamienia od kilku do kilkudziesięciu metrów. Materiał wykazuje dobrą mrozoodporność. Skała w złożu jest stosunkowo miękka i łatwa w obróbce. W przeszłości do jego obróbki stosowano narzędzia do drewna. Wapień pińczowski wystawiony na działanie warunków atmosferycznych, zmienia swoje właściwości, staje się coraz twardszy i wytrzymały, przyczyną tego jest unikalny dla tego materiału proces tzw. patynacji: na skutek odparowania wody uwięzionej w porach wapienia w wyniku, której dochodzi do krystalizacji kalcytu i stworzenia szkieletu wzmacniającego kamień. Na powierzchni powstaje też rodzaj patyny, warstwy o grubości od 1 do 4 mm chroniącej element kamienny. Są to wapienie barwy jasnożółtawej, po spatynowaniu szarobrązowej i żółto szarej. Należą do skał łatwoobrabialnych i są wykorzystywane jako materiał rzeźbiarski i budowlany^[3]

Wapień pińczowski jest lekki (1700 kg/m³), porowaty (35%), wytrzymały (odporność na ściskanie około 50 MPa materiału dojrzałego i 8-15 MPa materiału świeżego) i nienasiąkliwy (po wytworzeniu się patyny). Dzięki temu jest materiałem budowlanym o dobrych parametrach cieplnych, o najdłuższej w Polsce historii eksploatacji, znane są wyroby z tego materiału datowane na X wiek.

W początkach znanej i udokumentowanej historii był używany do wznoszenia obiektów sakralnych: Kije, Imielno, Skalbmierz, Miechów, Kościelec Pińczowski. Ten kierunek zastosowania tego budulca był popularny przez cały okres eksploatacji wapienia pińczowskiego, aż do XX w., kiedy w drugiej połowie zaczął być stosowany jako materiał okładzinowy. W okresie panowania Kazimierza Wielkiego materiał był intensywnie wykorzystywany w ziemi małopolskiej i sandomierskiej (wykonano z tego materiału sarkofag Władysława Łokietka, sklepienia w kościele Mariackim a także kościół św. Katarzyny w Krakowie. W XVI i XVII wieku Pińczów był największym w ówczesnej Polsce ośrodkiem kamieniarskim. Tutaj mieli swe pracownie i głównie w wapieniu pińczowskim pracowali sprowadzeni z Włoch mistrzowie – Jan Maria Padovano i Santi Gucci. Kolonia Włochów musiała być liczna, bo jedna z podpińczowskich miejscowości nosi nazwę Włochy. Koloniści z Włoch zachowali jednak przez długi czas swoją odrębność i po żony "jeździ się" do Florencji, Neapolu^[4]. W XVIII wieku przez pińczowski ośrodek kamieniarski przewinęli się Wit Szpidrowski i Johann Elias Hoffmann , a od 1735 roku Vaclav Beranek z Brna ( zmarły w 1767 r.) , który był autorem ponad stu pomników i figur przydrożnych na Ponidziu, w okolicach Krakowa oraz w dorzeczu Dunajca , wykonanych z wapienia pińczowskiego .^[5] Z wapienia pińczowskiego wykonano również stacje drogi krzyżowej w sanktuarium na Św.Krzyżu na Łysej Górze ^[6]

Obecnie złoża wapienia są eksploatowane w złożu Włochy i Pińczów. Bieżąca eksploatacja bloków odbywa się tylko ze złoża "Włochy"^[7]. Materiał jest używany do prac konserwatorskich i do budowy nowych obiektów. Najbardziej znane budowle w XX i XXI wieku z tego materiału to: dzielnica MDM w Warszawie, Bank Gospodarstwa Krajowego w Gdyni, siedziba NBP w Warszawie, Park Kultur Świata w Drezdenku, Hotel Arłamów w Bieszczadach, Sejm RP, Centrum Administracyjne gminy Wielka Wieś. Z wapienia pińczowskiego wykonano w Warszawie oblicowanie gmachu Ministerstwa Rolnictwa (ul.Krucza), gmach Filharmonii, wykonano z tego materiału również attyki, balustrady, tralki, sterczyny i inne detale na fasadach Pałacu Kultury i Nauki, rzeźby attyki pałacu Branickich (ul.Miodowa), zwieńczenia domów przy ul. Pięknej, płaskorzeźby na filarach podcieni przy ul. Marszałkowskiej^[8]. Po roku 1989 użyto go przy rozbudowie budynków sejmowych (elewacje), na części osiedla Pustułeczki oraz przy budowie kompleksu apartamentowego Solec Residence.

Rozpoczęta w 1957 roku odbudowa Pińczowa po zniszczeniach wojennych jako materiał podstawowy do wznoszenia budynków wzięła wapień pińczowski, stąd popularne w pewnym okresie określenie Pińczowa jako „Białe Miasto"^[9] od charakterystycznej białej, brudno-białej lub beżowej barwy miasta. Z wapienia budowano nie tylko budynki prywatne ale również bloki mieszkalne. Część budynków jest ładnie zdobiona gzymsami i obramowaniami kamiennymi.

Materiałami podobnymi litologicznie do wapienia pińczowskiego są wapienie litawskie (lejtańskie) z Austrii oraz wapienie z Francji.

• 

  wapień pińczowski ze złoża Włochy, przecięty.

• 

  Wapień pińczowski w wykończeniu szlif

• 

  Wapień pińczowski groszkowany.

• 

  Blok z wapienia pińczowskiego ze złoża Włochy

• 

  Kopalnia wapienia pińczowskiego Włochy

• 

  Kopalnia wapienia pińczowskiego Włochy

• 

  Przykład zastosowania wapienia pińczowskiego na elewacji.Budynek w Warszawie ul.Solec

• 

  Przykład zastosowania wapienia pińczowskiego ze złoża Włochy. Budynek w Arłamowie, Polska.

• 

  Przykład zastosowania wapienia pińczowskiego.Konstrukcja wykonana w Drezdenku, Polska

Przypisy