Wapień z Solnhofen

(c) Presse03, CC-BY-SA-3.0

Kamieniołom w Solnhofen

Wapień z Solnhofen także Solnhofener Plattenkalk (dosł. solnhofeński wapień płytowy) lub Formacja Solnhofen (niem. Solnhofen-Formation) – pokłady późnojurajskich wapieni płytowych i Fossillagerstätte na południu Jury Frankońskiej w południowych Niemczech, charakteryzujące się bogactwem wyjątkowo dobrze zachowanych skamieniałości z piętra tytonu datowanego na czas od 152,1 ± 0,9 do 145,0 mln lat temu, m.in. liliowców, amonitów, ryb i skorupiaków. Znalezionou tu także szczątki Archaeopteryx.

Etymologia

Nazwa pochodzi od nazwy miejscowości Solnhofen położonej na południu Jury Frankońskiej w południowych Niemczech, w której pobliżu znajdują się pokłady skał^[1]. Historycznie stosowana była również nazwa „łupki solenhofeńskie” (niem. „Solenhofener Schiefer), która współcześnie została zastąpiona nazwą „wapień z Solnhofen”^[2].

W języku angielskim stosowane są nazwy Solnhofen Limestone i Solnhofen Plattenkalk^[3], a w niemieckim Solnhofener Plattenkalk.

Geologia

Wapień płytowy z okolic Solnhofen

Solnhofen znajduje się na południu Jury Frankońskiej złożonej z płaskowyżu i wzgórz zbudowanych ze skał jurajskich, które na południowym wschodzie przykryte są utworami trzeciorzędowymi^[1]. Od północy Jura Frankońska graniczy z Basenem Germańskim wypełnionym utworami triasowymi^[1].

W epoce jury późnej współczesne południowe Niemcy pokrywały wody płytkiego ciepłego morza, w których utworzyła się platforma węglanowa^[4] – obszar intensywnej sedymentacji osadów węglanowych^[5]. W okresie dolnej jury powstały tu liczne laguny i rafy koralowe^[4]. Początkowo z bioherm gąbkowych powstała zwarta bariera na południu i wschodzie regionu, a na północy rozwijała się platforma węglanowa^[6]. Kiedy poziom wód opadał, biohermy zaczęły się rozrastać i podzieliły platformę węglanową na wiele lagun^[6].

Przy półsuchym klimacie i braku zasilania wodami rzecznymi doszło do rozwarstwienia gęstościowego wód oraz powstania przy dnie warunków hypersalinarnych i beztlenowych^[7]. Zwierzęta żyły jedynie w wodach pelagialnych, a rzadki bentos tworzyły osobniki przyniesione przez sztormy z raf^[7]. W okresie tytonu, datowanego od 152,1 ± 0,9 do 145,0 mln lat temu^[8], zaszły procesy sedymentacyjne^[6]. Obszary rafy koralowej zbudowały wapienie i dolomity, a w lagunach o niedotlenionych wodach przydennych wytworzyły się wapienie płytowe^[4]. Pod koniec jury wody morza Tetydy opadły, osady zostały odkryte i wystawione na działalność żywiołów do późnej kredy^[9]. Na przełomie turonu i cenomanu obszar ponownie został zalany wodami morza^[9]. Od ustąpienia wód do czasów współczesnych skały poddawane są erozji^[10].

Powstała Formacja Solnhofen jest częścią większej jednostki litostratygraficznej – Grupy Altmühl złożonej z Formacji Geisental, Formacji Solnhofen i Formacji Mörnsheim^[6]. Dzieli się na Dolny Plattenkalk i Górny Plattenkalk^[6]. Jej miąższość wynosi od 27,8 m w Schernfeld do 59,9 m w Solnhofen^[11].

Wapień płytowy z okolic Solnhofen charakteryzuje się dużą twardością, drobnoziarnistością i jasną barwą, i daje się łupać na cienkie płytki^[1]. Zbudowany jest przede wszystkim z mikrytu i niewielkich ilości mikrosparytu^[11].

Paleontologia

Archaeopteryx lithographica (1877), Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie

Wapień z Solnhofen skrywa skamieniałości z piętra tytonu^[3], datowanego na okres od 152,1 ± 0,9 do 145,0 mln lat temu^[8]. W wapieniach odkryto ponad 750 gatunków skamieniałych roślin i zwierząt, m.in. liliowców, amonitów, ryb i skorupiaków^[3]. Znaleziono wyjątkowo dobrze zachowane organizmy bezszkieletowe (meduzy, kałamarnice) i owady^[3]. Skamieniałości zachowały się wyjątkowo dobrze dzięki specyficznym warunkom abiotycznym na dnie zbiornika, gdzie osadzały się szczątki oraz szybkiemu ich przykrywaniu przez drobny muł węglanowy w czasie sztormów^[7].

W 1861 roku znaleziono tu pióro^[12], które w 1861 roku zbadał niemiecki paleontolog Hermann von Meyer (1801–1869) i przypisał zwierzęciu nazwanemu przez siebie Archaeopteryx lithographica^[13]. Pierwszy szkielet Archaeopteryxa został znaleziony rok później, a kolejny w 1877 roku – został on zakupiony przez Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie^[14].

Szczególnie różnorodną grupę skamieniałości odkrytych w wapieniach solnhofeńskich są ryby^[15]. Znaleziono tu skamieniałości rekinów z rodzajów Palaeoscyllium, Pseudorhina, Galeoidea i Protospinax, zrosłogłowych z rodzaju Ischyodus, promieniopłetwych z rodzaju Lepidotes, Gyronchus, Caturus, Aspidorhynus i Pachytrisops, mięśniopłetwych z rodzaju Coccoderma^[15].

Wśród skamieniałości w Solnhofen znajdują się również szczątki żółwi z rodzaju Eurysternum, krokodyli z rodzaju Alligatorellus, Steneosaurus i Geosaurus, a także ichtiozaura Macropterygiusa, kompsognata i pterozaurów z rodzaju Rhamphorhynchus, Pterodactylus i Ctenochasma ^[15].

• 

  Gigacerina saemanni

• 

  Pterocoma pennata

• 

  (c) Dr. Alexander Mayer, CC BY-SA 3.0

  Cymatophlebia longialata

• 

  Anisophlebia

• 

  Aspidorhynchus sanzenbacher

• 

  Gyrodus hexagonus

• 

  Protospinax annectens

• 

  Coccoderma

• 

  Eurysternum

• 

  Alligatorellus

• 

  Ichtiozaur

• 

  Rhamphorhynchus muensteri

Wydobycie

Litografia przedstawiająca produkcję płyt do litografii w Solnhofen (XIX w.)

Wapień solnhofeński od lat wykorzystywany jest w budownictwie i litografii^[3].

Wydobywany był już w czasach rzymskich i stosowany jako materiał budowlany^[4], m.in. do budowy warowni wzdłuż północnej granicy cesarstwa, i jako materiał wykończeniowy, m.in. w łaźniach^[16]. W okresie średniowiecza służył przede wszystkim jako kamień podłogowy i do krycia dachów^[16]. Był również eksportowany, m.in. płytki wapienne z Solnhofen zostały użyte w mozaice podłogowej w kościele Mądrości Bożej w Konstantynopolu^[16]. W XVI–XVII w. używany był do produkcji nagrobków i tablic pamiątkowych^[16].

Po wynalezieniu w 1798 roku litografii wapień solnhofeński zaczął być stosowany przez litografów^[16].

Wapień solnhofeński wydobywany jest do tej pory w tradycyjnych kamieniołomach^[17].

Przypisy

Bibliografia

• Barthel, K. W., Swinburne, N.H.M., Conway Morris, S.: Solnhofen: A Study in Mesozoic Palaeontology. CUP, 1990. ISBN 978-0-521-33344-3. [dostęp 2021-04-02]. (ang.).
• Bayerisches Staatsministerium für Umwelt, Gesundheit und Verbraucherschutz: Fossilfundstelle Solnhofer Plattenkalke. [w:] www.lfu.bayern.de/ [on-line]. [dostęp 2021-04-02]. (niem.).
• Haczewski, Grzegorz. Poziomy wapieni kokkolitowych w serii menilitowo-krośnienskiej rozróżnianie, korelacja i geneza. „Annales Societatis Geologorum Poloniae”. 59, s. 435–523, 1989. ISSN 0208-9068. (pol.). 
• Loba, Michał, Drela, Tomasz, Surowski, Michał i Mateusz Tałanda. Rodzaj Saccocoma Agassiz, 1836 w środowisku późnej jury rejonu Solnhofen (południowe Niemcy). „Rocznik Studenckiego Ruchu Naukowego Uniwersytetu Warszawskiego”, s. 73–80, 2010. UW. ISSN 1642-008X. (pol.). 
• Meyer, Hermann von: Archaeopteryx litographica (Vogel-Feder) und Pterodactylus von Solenhofen. W: Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakten-Kunde. Stuttgart: Schweizerbart, 1861, s. 678–679. [dostęp 2021-04-02]. (niem.).
• Platforma węglanowa, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-02] .
• Solnhofen, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-02] .
• Solnhofen Limestone, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-04-02]  (ang.).

Linki zewnętrzne

• Der Atlas für Fossilien aus Solnhofen. [w:] www.solnhofen-fossilienatlas.de [on-line]. [dostęp 2021-04-02]. (niem.).