Warga dolna

Przekształcenia w różnych typach aparatów gębowych: warga dolna oznaczona kolorem niebieskim i skrótem lb; A – aparat typu gryzącego u prostoskrzydłego; B – aparat typu gryząco-liżącego pszczoły miodnej; C – aparat typu ssącego motyla; D – aparat typu kłująco-ssącego samicy komara
Aparat gębowy prostoskrzydłych (Orthoptera): a: pleurostom (pleurostoma); b: żuwaczka (mandibula); c: warga górna (labrum); d: głaszczek szczękowy (palpus maxilliaris); e: głaszczek wargowy (palpus labialis); f: warga dolna (labium); g: szczęka (maxilla).

Warga dolna, labium (łac. labium) – element narządów gębowych stawonogów, umieszczony w tylnej części głowy, za szczękami (I pary) a przeciwstawnie do wargi górnej. Może pomagać w pobieraniu pokarmu lub służyć osłonie czy prowadzeniu innych elementów narządów gębowych[1][2][3][4][5].

Sześcionogi

Warga dolna sześcionogów powstała z zespolenia drugiej pary szczęk (maxillae secundae)[1][3][6][4][7]. Typowo zbudowana warga dolna występuje w aparatach gębowych typu gryzącego i składa się z elementów: zabródka, przedbródka i dwóch par: języczków, przyjęzyczków i głaszczków wargowych[2][8]. Zabródek zwykle podzielony jest na dwa skleryty: bródkę i podbródek[7], który zrastać może się z gulą. Błoniasty języczek występujący w aparacie gryzącym chrząszczy (ligula) nie odpowiada języczkom innych owadów (glossae)[9]. Warga dolna może być różnorodnie przekształcona. W aparacie gębowym kłująco-ssącym może być silnie wydłużona i pełnić funkcję sztyletu u wszy[5] lub kłujki (rostrum), stanowiącej osłonkę dla szczeci kłujących (sztyletów) u pluskwiaków i często członowanej[8][10][11]. W typie gryząco-liżącym u pszczół warga dolna jest zakrzywiona w dół i do wewnątrz, tworząc rurkę służącą do zasysania nektaru[12]. W aparatach typu ssącego jak u motyli mocno uwsteczniona[2][8]. Czasami labium tworzy dno jamy przedgębowej[1][4]. W aparacie kłująco-ssącym hematofagicznych muchówek długoczułkich warga dolna jest mięsista i tworzy pochewkę dla kłujki, czasem także ją podtrzymując przy wbijaniu. W aparacie gębowym typu liżąco-ssącego muchówek łękorysych (Cyclorrhapa) przekształca się w mięsisty ryjek (trąbkę, proboscis), w którym zabródek tworzy część nasadową, przedbródek formuje tekę, a głaszczki wargowe tworzą tarczę oralną, u form hematofagicznych zesklerotyzowaną i ząbkowaną[13][14]. U larw ważek warga dolna jest przekształcona w poszerzony organ chwytny zwany maską[10][15].

Pozostałe stawonogi

U szczękoczułkowców (Euchelicerata), w rządzie pająków (Araneae) tworzy dno jamy gębowej, a u skorupiaków (Crustacea) przyjmuje postać wewnętrznego wyrostka podobnego do płytki (ang. metastoma)[1][16][17]. U widłonogów (Copepoda) labium wspomaga proces rozdrabniania pokarmu[18]. Obunogi (Amphipoda) mają labium zazwyczaj podzielone na dwa płaty (paragnaty), z których każdy może być dalej podzielony na płat zewnętrzny, środkowy płat wewnętrzny i przedłużenie tylno-boczne (płat żuchwy)[19]. U wioślarek (Cladocera), oprócz rodziny Leptodoridae, warga dolna nie występuje[20].

Spośród wijów zrośnięcie się szczęk II pary w wargę dolną nastąpiło u drobnonogów, podczas gdy u skąponogów i dwuparców zanikły one całkowicie[21].

Przypisy

  1. ↑ a b c d Labium, [w:] Mary Ann Basinger Maggenti, Armand R. Maggenti, Scott Lyell Gardner, Online Dictionary of Invertebrate Zoology, 2005, s. 514 [dostęp 2020-06-20] (ang.).
  2. ↑ a b c Warga dolna, [w:] Józef Razowski, Słownik entomologiczny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 256-257, ISBN 83-01-07907-X.
  3. ↑ a b Labium - Entomologists' glossary - Amateur Entomologists' Society (AES), www.amentsoc.org [dostęp 2020-06-20].
  4. ↑ a b c Labium, [w:] Gordon Gordh, David Headrick, A Dictionary of Entomology, King's Lynn: CABI Publishing, 2001, s. 502, ISBN 978-0-85199-291-4.
  5. ↑ a b Nathan D. Burkett-Cadena, Chapter 2 - Morphological Adaptations of Parasitic Arthropods, [w:] Gary R. Mullen, Lance A. Durden (red.), Medical and Veterinary Entomology (Third Edition), Academic Press, 2019, s. 17–22, DOI: 10.1016/b978-0-12-814043-7.00002-9, ISBN 978-0-12-814043-7 [dostęp 2020-06-20] (ang.).
  6. ↑ insect - Insect societies, ecology & external features, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2020-06-20] (ang.).
  7. ↑ a b Ryszard Szadziewski, Przemysław Trojan: nadgromada: sześcionogi – Hexapoda. W: Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red. nauk.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 53-85.
  8. ↑ a b c Mouthparts, [w:] Phillip W. Hadlington, Judith A. Johnston, An Introduction to Australian Insects, Hong Kong: UNSW Press, 1998, s. 11-12, ISBN 0-86840-465-9.
  9. ↑ Marek Wanat: rząd: chrząszcze – Coleoptera. W: Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red. nauk.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 260.
  10. ↑ a b Insect's Mouth, www.brisbaneinsects.com [dostęp 2020-06-20].
  11. ↑ Barbara Lis, Jerzy A. Lis: Rząd: pluskwiaki – Hemiptera. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
  12. ↑ Insect mouthparts - Amateur Entomologists' Society (AES), www.amentsoc.org [dostęp 2020-06-20].
  13. ↑ Ryszard Szadziewski, Wojciech Giłka: Rząd: muchówki – Diptera. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 390-402.
  14. ↑ Mouth Parts in Insects (With Diagram), Biology Discussion, 2 maja 2016 [dostęp 2020-06-20] (ang.).
  15. ↑ Rafał Bernard, Paweł Buczyński: rząd: ważki – Odonata. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
  16. ↑ Definition of METASTOMA, www.merriam-webster.com [dostęp 2020-06-20] (ang.).
  17. ↑ Metastoma, [w:] Crustacea Glossary::Definitions, research.nhm.org [dostęp 2020-06-21].
  18. ↑ Jan Igor Rybak, Leszek A. Błędzki, Widłonogi, Copepoda: Cyclopoida, Klucz do oznaczania, wyd. I, Warszawa: Biblioteka Monitoringu Środowiska, Inspekcja Ochrony Środowiska, 2005, s. 14, ISBN 83-7217-253-6.
  19. ↑ Labium, [w:] Crustacea Glossary::Definitions, research.nhm.org [dostęp 2020-06-21].
  20. ↑ Jan Igor Rybak, Leszek A. Błędzki, Słodkowodne skorupiaki planktonowe. Klucz do oznaczania gatunków, wyd. I, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010, s. 28, ISBN 978-83-235-0738-3.
  21. ↑ Jolanta Wytwer: nadgromada: wije – Myriapoda. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.

Media użyte na tej stronie

Evolution insect mouthparts coloured derivate.png
Autor: , Licencja: CC-BY-SA-3.0
The development of insect mouthparts from the primitive chewing mouthparts of a grasshopper in the centre (A), to the lapping type (B) of honey bee, the siphoning type (C) of butterfly und the sucking type (D) of female mosquito. Legend: a, antennae; c, compound eye; lb, labium; lr, labrum; md, mandibles; mx, maxillae hp hypopharynx.