Wawrzyniec Hajda

Generał Stanisław Szeptycki i Wawrzyniec Hajda (z prawej) w 1922 roku

Pomnik Wawrzyńca Hajdy w Piekarach Śląskich-Szarleju, odsłonięty w 2012 roku

Ten artykuł należy dopracować: Sporo błędów różnego typu. Momentami tekst przypomina propagandowe czytanki z okresu PRL-u. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Wawrzyniec Hajda (ur. 8 sierpnia 1844 w Nowych Reptach^[1], zm. 27 marca 1923 w Piekarach Śląskich) – polski działacz ludowy i poeta, górnik, czynny w społecznym i kulturalnym życiu Piekar Śląskich. Organizator polskich akcji patriotycznych; należał do osób, które przez całe życie walczyli i budowali na Śląsku przyszłą Polskę, autor ok. 200 utworów (wiersze okolicznościowe, bajki, podania, legendy), częściowo zaginionych, w których głosił proroctwa o wskrzeszeniu Polski (stąd zwany był Śląskim Wernyhorą).

Życie

Wawrzyniec Hajda urodził się 8 sierpnia 1844 roku w Piekarach Rudnych, które wchodzą obecnie w skład Tarnowskich Gór. Nie chodził do szkoły, w jego domu pielęgnowano mowę polską, a jego pierwszym nauczycielem była matka. W czasie epidemii tyfusu i cholery w 1856 roku zmarli jego rodzice. Osierocone dzieci same musiały pracować na własne utrzymanie. Wawrzyniec poszedł na służbę do piekarskiego siodłaka Cieśli, a na wiosnę i lato pomagał rolnikom w pracy. Gdy ukończył 14 lat został przyjęty do kopalni „Wilhelmine” w Szarleju. Po pracy odwiedzał miejscowego organistę, który uczył go grać na skrzypcach. Po niedługim czasie już komponował, zaczął się też interesować historią Śląska. Mając 21 lat przeniósł się na kopalnię Szarlej, a następnie pracował w kopalni Helena^[2]. W 1871 roku ożenił się z Pauliną Bednorz. W tym samym roku, niedługo po ślubie spotkała go tragedia, stracił wzrok na skutek przedwczesnego wybuchu dynamitu. Wzroku już nigdy nie odzyskał. Skierowano go do Wrocławia, gdzie mieścił się zakład dla ociemniałych.

Od kiedy utracił wzrok, zaczął się nowy etap w jego życiu. Rozpoczął działalność na polu narodowym polskim. Kontakt z młodzieżą realizował w polskich towarzystwach, które nazywano „Kółkami” lub „Kasynami”, spełniały one rolę uniwersytetów ludowych, na których odbywały się wykłady z dziejów narodu polskiego i literatury pięknej. Organizował pogawędki o polskich wieszczach, a uczniom kazał czytać polskie książki. Zorganizował sekcję śpiewaczą. Znał wiele pieśni polskich, komponował też rozmaite melodie-zostawił ich ponad 300. Wystąpił też z propozycją, by specjalnie uczcić 200 rocznicę bitwy pod Wiedniem i przemarszu wojsk króla Jana III Sobieskiego przez Górny Śląsk i usypać pamiątkowy Kopiec Wyzwolenia, wtedy nie wyrażono na to zgody. Działalność „Kółka” powodowała niechęć wśród Niemców. Spotkała go także kolejna tragedia - zmarła jego żona. Ożenił się po raz drugi z Marią Oleś.

Dom Wawrzyńca Hajdy przy ul. Bytomskiej 169 stał się miejscem spotkań nastawionych propolsko ludzi z Piekar i okolicy. Stało się tak po rozwiązaniu „Kółka Polskiego”. W szczuplejszym gronie kontynuowano pracę oświatową. Podjął on walkę z Bismarckiem i jego następcami, opierał się germanizacji poprzez obronę wiary katolickiej. Publicznie zabierał głos, aby bronić polskiego śpiewu, muzyki i słowa. W maju 1885 roku wraz z towarzyszami stanął przed Izbą Karną w Bytomiu, oskarżony o podburzanie do gwałtów. Mimo prześladowań ze strony pruskiej, pieśni polskie śpiewano wszędzie. Po kilku latach polskie życie organizacyjne w Piekarach rozwinęło się ponownie. Powstało "Towarzystwo Alojzjanów".

Wkrótce po wyborach do parlamentu Rzeszy w 1893 władze pruskie rozwiązały "Towarzystwo Alojzjanów" lecz jego tradycje przejęło „Kasyno Polskie”. W tym czasie powstał komitet na czele z Hajdą i Jasionowskim, postulujących zbieranie podpisów pod petycją do władz pruskich, aby w Piekarach w szkołach podstawowych wprowadzić język polski na lekcjach. W 1894 roku skierowano do ministra oświaty petycję. Władze pruskie potraktowały to jako akt antypaństwowej działalności.

Największe nasilenie pracy wychowawczej Wawrzyńca Hajdy wśród młodzieży, przypadło na przełom XIX i XX wieku. Gorąco wierzył w zmartwychwstanie Polski. Mówił, że naród polski jeszcze wiele wycierpi, ale po wielu latach wojennej zawieruchy w Europie, powstanie odrodzona Polska-"gdy serca Polaków w miłości do Ojczyzny zagrają dzwonowym grzmotem, to wtedy dla Polski godzina wolności uderzy". Z tego tytułu otrzymał przydomek "Śląski Wernyhora". Mimo podeszłego wieku nie zaprzestał aktywności narodowej. Wybuch I wojny światowej przerwał na kilka lat działalność polskiej organizacji i stowarzyszeń w Piekarach Śląskich. W 1915 roku umiera jego druga żona. Jednak poeta nadal tworzył i komponował.

Działalność i sława Śląskiego Wernyhory powoli zaczęły się rozchodzić daleko poza teren Górnego Śląska. Wiele osób pragnęło go osobiście poznać i odwiedzić. Z prywatnymi wizytami przybywali do niego: niemiecki filozof Friedrich Nietzsche, Maria Skłodowska-Curie wraz z mężem (są poważne wątpliwości czy doszło do spotkania z Skłodowską^[3]) i ówczesnym posłem Wojciechem Korfantym, a także "błękitny" generał Józef Haller, który odwiedził go dwukrotnie. Podczas ostatniej wizyty, już przy łożu schorowanego starca, klęcząc, prosił o błogosławieństwo dla siebie i dla odrodzonej ojczyzny. Z biegiem czasu, dzięki Hajdzie – Piekary Śląskie - stały się wzorem dla innych gmin polskich na Górnym Śląsku. Jako piastun ducha narodowego, wychował dwa pokolenia młodzieży, które same z czasem przejęły inicjatyw, kontynuując działalność na polu narodowym.

Dyplom przyznany Wawrzyńcowi Hajdzie w 1896 r.

Dyplom mianowania Wawrzyńca Hajdy „Promotorem krucyaty”, czyli Armii Krzyża Świętego (Prudnik, 1909)

11 listopada 1918 roku doszła do niego wiadomość, że powstała odrodzona i niepodległa Polska. O przynależności Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt. Doczekał wyników wyborów, był bardzo wzruszony i płakał. Szczęśliwym dniem dla niego był 26 czerwca 1922 roku, kiedy witał wkraczające do Piekar Wojsko Polskie. Miał już 78 lat. Dowódcę wojsk, generała Szeptyckiego witał ze łzami w oczach

Umarł mając 79 lat w dniu 27 marca 1923 roku w Piekarach Śląskich, w otoczeniu najbliższych znajomych, przyjaciół i uczniów. Miasto pogrążyło się w żałobie, w dniu 1 kwietnia 1923 roku przybyły tu rzesze ludności, przedstawiciele władz wojewódzkich, kościelnych, gminnych. Trumnę zmarłego wystawiono na Placu Mariackim. Pochowany na cmentarzu przy ul. Kalwaryjskiej. Nagrobek wykuto w kamieniu wyłamanym z posad bazyliki NMP. Na nim w złotym pięciowierszu zapisano:

"Niestrudzony pracownik narodowy, szerzyciel oświaty i obrońca wiary. Pozbawiony przez pół wieku oczu ciała, przenikał wszystko i wszystkich oczyma wielkiej i świetlanej duszy."

W Piekarach Śląskich znajdziemy również inne ślady przypominające o Śląskim Wernyhorze, są to m.in.: tablica na domu przy ul. Bytomskiej 169, w której mieszkał, działał i "skupiał około siebie dwa pokolenia młodzieży, wychowując patriotów i działaczy narodowych", Szkoła Podstawowa nr 5 im. Wawrzyńca Hajdy, a także Nagroda Miasta Piekary Śląskie w dziedzinie kultury im. Wawrzyńca Hajdy.

Twórczość

Dorobek artystyczny Wawrzyńca Hajdy zawierał 200 utworów poetyckich o treści religijnej i patriotycznej. Wszystko było pisane prostym językiem, przepojonym gorącym uczuciem do Polski. Przyczyniły się do pobudzenia świadomości narodowej. Należał do samorodnych pisarzy ludowych Górnego Śląska. Rolę bodźców literackich spełniały różne ważne daty lub wydarzenia lokalne. Bujna fantazja i zmysł artystyczny uczyniły z niego barda ludowego. Miał wielu słuchaczy, porywał ich prostym stylem, mówiąc do nich w gwarze górnośląskiej. Był mistrzem w dobieraniu odpowiednich efektów, napinaniu uwagi i zainteresowania uczestników spotkań. Opowiadaniami krzewił polskość na Górnym Śląsku.

Jeden z wierszy Wawrzyńca Hajdy:

Pan Bóg stworzył cię polskiej ziemi synem,

Bądź więc Polakiem myślą, mową, czynem.

Miłość ojczyzny, pobożność, oświata

Niech twoje życie w jeden węzeł splata.

Choćbyś człowiecze, miał wszystko na świecie,

Miał honor, sławę i pieniędzy krocie,

Choćby przed tobą czołem bił świat cały,

Wszystko mniej warte niż szelążek mały.

Lecz kochać Boga, ojczyznę miłować,

W mowie się polskiej kształcić, postępować,

Żyć nienagannie, być we wierze stałym,

Ach, to są skarby droższe niż świat cały.

Przypisy

Bibliografia

• Sacrum i Profanum w kulturze regionu - śląscy pisarze polsko i niemieckojęzyczni, praca zbiorowa: K. Budzik, J. Krzewska, K. Miroszczuk, K. Tomanek, M. Wrotniak, Piekary Śląskie 2005
• Wawrzyniec Hajda (1844-1923): śląski działacz społeczno – narodowy, Danuta Sieradzka, Andrzej Żydek, Piekary Śląskie 1994
• Niewidomy wieszcz, Henryk Szczepański, z miesięcznika społecznego Polskiego Związku Niewidomych Pochodnia 6/2004