Wegetarianizm

Warzywa, owoce, orzechy, grzyby, rośliny strączkowe – podstawa wegetariańskiej diety
Składniki wegetariańskiej diety

Wegetarianizm, dawniej jarstwo – świadome i celowe wyłączanie z diety mięsa, w tym ryb, owoców morza i owadów. Wiąże się również z unikaniem innych produktów pochodzenia zwierzęcego, w szczególności pochodzących z uboju, takich jak smalec lub żelatyna[1][2][3]. Wegetarianizm może być wybrany z pobudek moralnych, zdrowotnych, ekologicznych, bądź ekonomicznych[4][5][6][7]. Zróżnicowana dieta wegetariańska jest odpowiednia dla ludzi w każdym wieku[8].

Wegetarianizm rozwinął się na subkontynencie indyjskim w II tysiącleciu p.n.e. Miał wówczas charakter czysto religijny, przedhinduistyczny. W Europie pojawił się w VI wieku p.n.e., uważa się, że pitagorejczycy byli pierwszym ruchem stawiającym nacisk na etyczne wartości wegetarianizmu[9]. Leonardo da Vinci był pierwszym znanym wegetarianinem z powodów wyłącznie etycznych od czasu Porfiriusza[10].

Historia

Wegetarianizm wywodzi się z Indii, a niezależnie od tego także z greckiego kręgu kulturowego (Wschodni obszar Morza Śródziemnego, południowe Włochy). W obu tych regionach od początku był integralną częścią religijno-filozoficznego systemu wierzeń. Nie udało się jak dotąd udowodnić, że wegetarianizm był powszechny u jakiegokolwiek innego narodu na tak wielką skalę. W antyku był on ograniczony do małej liczby zwolenników, którzy byli reprezentantami wyższych warstw społecznych i byli to filozofowie oraz uczeni. Duża część ludności odżywiała się nieprawidłowo i ich dieta była uboga w mięso. Ulubioną potrawą była ryba[11].

Idea żywienia na bazie roślinnej po raz pierwszy pojawiła się w mitologii. W „Odysei” Homera jest mowa o narodzie Lotofagów, lubujących się w naturze i pokoju. Odżywiali się oni słodkimi owocami magicznej rośliny zapomnienia – lotosu. Diodor opisuje ludy w Etiopii, których pożywienie było ograniczone do szczególnych gatunków roślin. Opowiadania te, których jest w antyku więcej, noszą znamiona legendarne i dlatego też uchodzą za niewiarygodne i częściowo bajkowe[12]. Często narodom, które nie jadały mięsa, przypisywano pozytywne cechy pobożności, sprawiedliwości i pokojowości[9].

Wśród ludów greckich istniały religijne ruchy, których członkowie rezygnowali z jedzenia jaj i mięsa zwierząt ofiarnych[13]. Wierzyli oni w wędrówkę dusz, co nadawało życiu zwierzęcemu wyższą wartość[14]. W dużej mierze ich wegetarianizm był motywowany względami etycznymi. Podkreślali oni jedność człowieka i zwierząt. Zagadnienie etycznych obowiązków względem zwierząt było kontrowersyjne[15].

W późnym chrześcijaństwie i średniowiecznym Kościele wielu mnichów rezygnowało z mięsa w ramach ascezy[16]. Wegetarianizm znacznie zyskał na znaczeniu pod koniec XIX wieku, kiedy to utworzono liczne stowarzyszenia wegetariańskie. Jednym ze znanych wegetarian był Richard Wagner[17]. Dążył on do ogólnej rezygnacji ze spożycia mięsa oraz doświadczeń na zwierzętach. W 1908 r. powstała Międzynarodowa Unia Wegetariańska (International Vegetarian Union – IVU) jako instytucja nadrzędna dla innych mniejszych wegetariańskich stowarzyszeń. W Szwajcarii lekarz Maximilian Oskar Bicher-Benner reprezentował pogląd, że jedzenie wegetariańskie jest metodą leczniczą.

Odmiany wegetarianizmu

  • Laktoowowegetarianizm (owolaktarianizm) – najbardziej rozpowszechniona odmiana wegetarianizmu. Polega na rezygnacji z potraw mięsnych. Do jadłospisu dopuszczone są natomiast niektóre produkty pochodzenia zwierzęcego: nabiał, miód.
  • Laktowegetarianizm – popularna odmiana wegetarianizmu, polegająca na wyłączeniu z jadłospisu jajek. Laktowegetarianie dopuszczają jednak spożywanie mleka i jego przetworów.
  • Owowegetarianizm – dieta, która z produktów zwierzęcych dopuszcza jedynie spożywanie jajek.
  • Weganizm – polega na rezygnacji ze spożywania wszelkich pokarmów pochodzących od zwierząt[18]. Poza mięsem nie spożywa się również mleka, serów, jaj i miodu (niektórzy weganie uznają go w swojej diecie, wtedy też pojawia się termin beegan). Terminu weganizm używa się też do określenia proekologicznego stylu życia obejmującego niekorzystanie z produktów, w których powstaniu brały udział zwierzęta, takich jak skórzane ubrania, futra czy testowane na zwierzętach kosmetyki. Przy takim rozumieniu terminu weganizm samą dietę odrzucającą pokarm zwierzęcego pochodzenia nazywa się ścisłym wegetarianizmem.
  • Witarianizm – dieta polegająca na spożywaniu wyłącznie produktów świeżych (często łączy się z wegetarianizmem). Odrzuca jakiekolwiek potrawy gotowane. Witarianie rezygnują również z wszelkich napojów typu kawa, herbata.
  • Frutarianizm (lub fruktarianizm, fruitarianizm, fruktorianizm) – najbardziej zaostrzona forma wegetarianizmu. Oprócz mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego fruktarianie nie jedzą żadnych owoców i warzyw, których zerwanie uśmierciłoby roślinę (np. sałaty). Ich pokarmem jest produkt naturalny, którego pozyskanie nie wymaga „zabicia” rośliny, czyli owoce w znaczeniu botanicznym, do których zaliczają się: ogórki, kabaczki, pomidory, bakłażany, jak i owoce w znaczeniu kulinarnym, np.: jabłka, banany, pomarańcze itp.
  • Liquidarianizm – dieta oparta na spożywaniu witariańskiego pokarmu pod postacią soku. Stosujący tę dietę uważają, że nie obciąża organizmu, jednocześnie dostarczając wszystkich potrzebnych do funkcjonowania składników mineralnych i witamin.
  • Sprautarianizm – dieta oparta na spożywaniu w większości kiełków (skiełkowane nasiona roślin-zbóż, warzyw, owoców itd.)[19].

Za rodzaje wegetarianizmu niesłusznie uważa się diety będące wyborem pośrednim pomiędzy dietą obejmującą jedzenie potraw mięsnych a wegetarianizmem. Są to semiwegetarianizm (fleksitarianizm) i jego rodzaje jak pollowegetarianizm oraz ichtiwegetarianizm zwany też pescowegetarianizmem).

W 1847 roku, w czasie pierwszego spotkania Stowarzyszenia Wegetarian w Anglii, ustalono, że wegetarianin to osoba, która odmawia jedzenia jakiegokolwiek rodzaju mięsa. Wcześniej wegetarianie byli często nazywani pitagorejczykami, ponieważ ci także nie spożywali mięsa[9].

Motywacja

Etyka

Wegetarianie nie jedzą mięsa, ponieważ uważają, iż zwierzęta cierpią i powinny być lepiej traktowane. Sprzeciwiają się oni zabijaniu zwierząt na farmach i nadmiernej produkcji mięsa. Argumenty odnoszące się do złych warunków życia zwierząt odnoszą się szczególnie do hodowli przemysłowej[20].

Niektórzy z etycznych wegetarian porównują zwierzęta do ludzi – według nich zwierzę nie chce zginąć, jednak nie ma żadnego wyboru i zostaje zabrane do rzeźni. Zwierzę ma prawo cieszyć się z życia, nie powinno cierpieć i być zabite tylko po to, aby wyżywić człowieka, gdy istnieją dla niego lepsze źródła pożywienia[21]. Eksperci zajmujący się neurologią zwierząt jednogłośnie twierdzą, że wiele gatunków, zwłaszcza ssaki i ptaki, posiadają mózgi o strukturach analogicznych, jak ludzkie, co sugeruje, że zwierzęta te przeżywają takie same, świadome doświadczenia, co ludzie, w tym ból i emocje[22].

Dla niektórych wegetarianizm jest także stylem życia opierającym się na ścisłych regułach etycznych nieszkodzenia innym istotom żywym, ściśle powiązanym z szeroko rozumianą ekologią. Opisując swój pobyt w Indiach w 1515 roku, Andrea Corsali(ang.) w liście do Juliana Medyceusza napisał:

Pewni niewierni zwani Guzzerati nie żywią się niczym, co zawiera krew, ani nie pozwalają między sobą, aby jakakolwiek krzywda stała się jakiejkolwiek żywej istocie – tak jak nasz Leonardo da Vinci.

Andrea Corsali, [za:] The Heretic's Feast: A History of Vegetarianism[23]

Głód na świecie

Motywacją do przejścia na wegetarianizm jest również możliwość zmniejszenia głodu na świecie. Produkcja mięsa zużywa duże zasoby pasz, w tym pasz roślinnych. Zmniejsza to ilość produktów roślinnych przeznaczonych na żywność dla ludzi i ogranicza możliwość dostarczania jej biedniejszym regionom, np. Afryce[24].

W latach 70. w krajach rozwijających się stworzono wiele upraw, aby masowo pokryć zapotrzebowanie na paszę dla zwierząt służących do produkcji mięsa w krajach uprzemysłowionych. Zapotrzebowanie na tereny uprawne prowadziło do masowych wyrębów lasów oraz wielu problemów środowiskowych[25]. Ekologicznie zorientowani wegetarianie upatrują w tej tendencji negatywne skutki, których ich zdaniem można by było uniknąć poprzez zaprzestanie konsumpcji mięsa[26]. Ekonomiści są zdania, że taka struktura zapewnia korzyści w światowym podziale pracy, gdzie rolnicy w krajach rozwijających się mają zapewniony stały dochód i tym samym lepsze warunki życia.

Ochrona środowiska

Wegetarianie uważają, że masowa hodowla zwierząt przysparza więcej szkód środowisku naturalnemu, niż uprawa roślin[27].

Ślad wodny kilograma mięsa wołowego to nawet 15 tysięcy litrów wody, wartości te są nieporównywalne z produkcją roślinną. Dla porównania ślad wodny kilograma ziemniaków to tylko 10–18 litrów wody pitnej[28].

Zanim zwierzę trafi na talerz przez lata karmione jest pokarmem roślinnym co po uwzględnieniu terenów uprawnych przeznaczonych na uprawę np. paszy wpływa na ogromne różnice w przestrzeni eksploatowanej do wyprodukowania takich samych ilości pokarmu pochodzenia roślinnego a zwierzęcego. Przytaczany jest także argument, że aby w przyszłości zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na żywność w obliczu ciągłego wzrostu ludności świata, wymagane jest zwiększenie udziału produkcji roślinnej. Problemu tego nie da się rozwiązać na drodze produkcji białka zwierzęcego, ponieważ aby wyprodukować kilogram białka zwierzęcego trzeba zużyć od 5 do 10 kilogramów białka roślinnego[29][30].

Obliczenia pokazują, że masowe ograniczenia spożywania mięsa wśród ludzi byłyby najprostszą metodą na obniżenie emisji gazów cieplarnianych i złagodzenie skutków globalnego ocieplenia[31][32].

Religia

Większość religii wypowiada się na temat zabijania zwierząt, a niektóre wręcz zakazują tego, uważając, że zwierzęta mają takie same prawa jak ludzie. Jest to między innymi hinduizm, dżinizm, Ruch Rastafari.

Judaizm i chrześcijaństwo

Chrześcijanie, muzułmanie i żydzi posiadają swoje wyobrażenia idealnego „Ogrodu Eden”, gdzie wszystkie żyjące stworzenia pożywiały się jedynie roślinami i nie zabijały innych stworzeń. Chrześcijańscy wegetarianie sugerują, że jedzenie mięsa przez ludzi jest dowodem na ich słabość i uległość wobec zła – za co Bóg ukarał ich skróceniem długości życia. Ponadto niektóre przepowiednie biblijne głoszą, że nadejdzie czas, gdy wszystkie stworzenia na świecie będą wegetarianami (Księga Izajasza 11,6-7 – 6Wtedy wilk zamieszka wraz z barankiem, pantera z koźlęciem razem leżeć będą, cielę i lew paść się będą społem i mały chłopiec będzie je poganiał. 7Krowa i niedźwiedzica przestawać będą przyjaźnie, młode ich razem będą legały. Lew też jak wół będzie jadał słomę.). Księga Powtórzonego Prawa zakazuje jedzenia mięsa niektórych zwierząt.

Werset biblijny wykorzystywany przez przeciwników wegetarianizmu to: [...] wszedł Piotr na dach, aby się pomodlić. [...] Odczuwał głód i chciał coś zjeść. Kiedy przygotowywano mu posiłek, wpadł w zachwycenie. Widzi niebo otwarte i jakiś spuszczający się przedmiot [...]. Były w nim wszelkie zwierzęta czworonożne, płazy naziemne i ptaki powietrzne. «Zabijaj, Piotrze i jedz!» – odezwał się do niego głos. «O nie, Panie! Bo nigdy nie jadłem nic skażonego i nieczystego» – odpowiedział Piotr. A głos znowu po raz drugi do niego: «Nie nazywaj nieczystym tego, co Bóg oczyścił». (Dz. 10,9-15, tłum. Biblia Tysiąclecia).

W Starym Testamencie jedzenie mięsa było nakazane podczas Paschy (Wj 12,1-13). O zwyczajach żywieniowych samego Jezusa wiadomo niewiele, aprobował jednak jedzenie ryb (zarówno karmiąc nimi swoich uczniów, Mt 14, Mk 6), jak i cudownie napełniając sieci rybackie (Łk 5,6, J 21,6). Wegetarianizm był często praktykowany przez gnostyków, takich jak katarzy, którzy jednak byli grupą synkretyczną, a nie ściśle chrześcijańską. Dziś największym Kościołem promującym dietę bezmięsną jest Kościół Adwentystów Dnia Siódmego.

W judaizmie mięso może być spożywane tylko wtedy, gdy spełnia zasady koszerności. Aby mięso pewnych zwierząt było koszerne, muszą one zostać zabite w określony sposób, zgodnie z zasadami szechita, tzn. w obecności dorosłego, religijnego Żyda, bez wcześniejszego ogłuszenia zwierzęcia, poprzez podcięcie przełyku i tętnic.

Hinduizm

Spożycie mięsa jest wyraźnie zakazane w świętych pismach hinduizmu (np. Bhagawadgicie, Mahabharacie czy Manusmryti) i traktowane jako niemoralne, ponieważ jego produkcja powoduje cierpienie zwierząt.

Spora część hinduistów, szczególnie bramini, nie jedzą niczego, co zostało uzyskane poprzez cierpienie zwierząt, czyli mięsa, jaj oraz pochodnych. Mleko krów, bawołów i kóz oraz inne produkty z niego uzyskane jest akceptowane (z wyjątkiem sera zawierającego podpuszczkę), ponieważ mleko jest dawane ludziom bez oporów. Ponadto skóra krów, które zmarły śmiercią naturalną jest akceptowana. Wszyscy praktykujący hinduiści powstrzymują się od spożycia wołowiny.

Islam

Islam zabrania jedzenia żywności zwanej haram. Spośród mięs do haram należy wieprzowina, krew oraz padlina. Jednakże wiele innych gatunków mięs (np. jagnięcina, drób) jest dozwolone w świetle szariatu (a więc jest halal) o ile zwierzę zostanie zabite w sposób zgodny z wymogami religii. Niedopuszczalne jest m.in. jakiekolwiek ograniczenie cierpienia – ubój jest dokonywany przy pełnej świadomości zwierzęcia.

Buddyzm

Istnieje wiele płaszczyzn interpretacji buddyjskiego przykazania ahimsy: Jedni buddyści spożywają mięso (według zasady spisanej w kanonie palijskim) pod warunkiem, że zwierzę nie zostało zabite po to, żeby mogli je zjeść i jeśli nie widzieli, jak jest zabijane[33]. Inni buddyści nie spożywają mięsa, powołując się na pełną konsekwencję zasady ahimsy.

Zazwyczaj ideał wegetariański częściej postulowany jest w buddyzmie Mahajany, i jedzenie mięsa częściej usprawiedliwiane w buddyzmie Therawady (mnisi tego odłamu nie mogą pogardzić posiłkiem im ofiarowanym, w tym także mięsem).

Na przykład Dalajlama jada mięso[34] a Karmapa XVII Ogjen Trinle Dordże ogranicza jego spożycie[35], ograniczając też jedzenie mięsa wśród mnichów w klasztorach mu podległych.

Buddyści zezwalający na jedzenie mięsa, zazwyczaj twierdzą, że Budda Śakjamuni spożywał mięso, czego dowodem jest zapis, iż zmarł od kawałka ciężkostrawnej wieprzowiny. Jednakże występujące w nim słowo, sūkara-maddava, można tłumaczyć na cztery sposoby:

  1. delikatny pokarm świni,
  2. przysmak świni,
  3. delikatną część ciała świni,
  4. stratowany przez świnię[36].

Rzeźnictwo przez wiele lat było zawodem zabronionym buddystom tak jak aktorstwo chrześcijanom[37].

Ruch Rastafari

Wielu Rasta przestrzega Ital oraz jest weganami lub wegetarianami. Strona informująca o diecie Ital[38] podaje, że Rasta uważają ciało za świątynię Jah, wobec czego należy się o nią troszczyć i odpowiednio dbać. Dieta Ital jest w zasadzie wegetariańską. Rasta nie je ciała zmarłych zwierząt. Dar życia jest darem Jah i tylko jemu przynależy prawo do odebrania go. Dodatki chemiczne, sztuczne i rzeczy, które nie są naturą, są unikane. Także z Biblii pochodzi zakaz dodawania soli do potraw. Rasta do potraw dodają wiele ziół, których użycie jest sztuką i częścią ich kultury. Najsilniejsze ze wszystkich ziół, święte zioło ganja, nie jest jednakże ograniczone tylko do roli dodatku do dań.

Cytaty z Pisma wykorzystywane przez Rasta na potwierdzenie wegetarianizmu:
  • „Lepszy jest pokarm z jarzyny, gdzie jest miłość, niżeli z karmnego wołu, gdzie jest nienawiść.” (Przyp. 15:17, Biblia Gdańska). W Biblii Tysiąclecia brzmi on: „Lepsze jest trochę jarzyn z miłością, niż tłusty wół z nienawiścią.” W istocie nie zawiera on jednak potępienia mięsa – implicite jest tu ono wręcz uznane za pokarm lepszy.
  • „...będziesz pożywał ziela polnego.” (1 Moj. 3:18, BG).
  • „Sprawiasz, że rośnie trawa dla bydła i rośliny na użytek człowieka” (Psalm 104). Por. jednak Rdz 9,3: „Wszystko, co się porusza i żyje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak rośliny zielone, daję wam wszystko”.

Zdrowie

Star of life.svg Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Odpowiednio skomponowana dieta wegetariańska, włączając w to różne odmiany wegetarianizmu oraz ścisłe diety wegańskie, jest korzystna dla zdrowia i może zapewnić wszystkie niezbędne składniki odżywcze w ilościach rekomendowanych przez organizacje zajmujące się odżywianiem, wszystkim grupom wiekowym, także kobietom w ciąży oraz sportowcom, aczkolwiek w niektórych przypadkach zalecana jest dodatkowo suplementacja, np. kwasami tłuszczowymi omega-3, witaminą B12 lub witaminą D[39][40][41][42]. Wegetarianie umierają na choroby serca o 29% rzadziej niż nie-wegetarianie, a na raka 18% rzadziej[43][44]. Dieta wegetariańska zmniejsza też ryzyko i objawy cukrzycy[45][46][47], i otyłości[48][49]. Gęstość kości ludzi na diecie wegańskiej jest mniejsza w porównaniu z gęstością kości nie-wegan, jednakże różnica jest na tyle mała, że nie ma to znaczenia klinicznego[50].

Polski Instytut Żywności i Żywienia stoi na stanowisku, iż prawidłowo zbilansowane diety wegetariańskie – zarówno laktowegetariańska jak i laktoowowegetariańska – zapewniają niezbędne składniki odżywcze, mogą być stosowane u dzieci i młodzieży oraz zapewniają korzyści zdrowotne przy zapobieganiu i leczeniu wielu chorób (osteoporoza, dna moczanowa, niektóre nowotwory, stany zwyrodnieniowe, otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze) szczególnie u osób dorosłych[51].

Stwierdzono, że w pewnych okresach życia, jak przy każdej niewłaściwie skomponowanej diecie, również przy wegetariańskiej, mogą występować niedobory – w tym wypadku głównie witaminy B12 (ale mogą one występować także u osób starszych, odżywiających się „wszystkożernie”, z powodu zaniku czynnika wewn. umożliwiającego przyswajanie), witaminy D (u dzieci i młodzieży), żelaza i cynku. Niedoborów można stosunkowo łatwo uniknąć, modyfikując odpowiednio swoją dietę w tych okresach życia poprzez włączenie do posiłków produktów wegetariańskich bogatszych w te witaminy i minerały. W uzasadnionych medycznie przypadkach można również uzupełniać niedobory sztucznie, poprzez regularne spożywanie odpowiednich suplementów stosując się do zalecanego dawkowania[52].

Krytycy wegetarianizmu wskazują na zagrożenia zdrowia, które są związane z niewystarczającym zaopatrzeniem organizmu w witaminy, minerały i aminokwasy. Przytaczają też argumenty, że człowiek może łatwiej przetwarzać białko pochodzenia zwierzęcego niż roślinnego. W Niemczech, gdzie średnia ilość dostarczanego do organizmu przeciętnego obywatela białka, znajduje się powyżej średniej Niemieckiego Stowarzyszenia Żywieniowego, może się to wiązać ze spadkiem kondycji i wytrzymałości fizycznej[53]. Weganie, przy odpowiednim doborze produktów żywnościowych, nie mają problemu z zaopatrzeniem organizmu w odpowiednią ilość białka[54]. Co więcej, zgodnie ze stanowiskiem Amerykańskiego Stowarzyszenia Dietetyków, nie ma potrzeby tworzenia celowych połączeń produktów roślinnych, aby zapewnić odpowiedni bilans azotowy u zdrowych ludzi[54][55][56]. Co do zaopatrzenia w istotne dla zdrowia osiem aminokwasów wegetarianie powołują się na badania, zgodnie z którymi aminokwasy przy zróżnicowanym sposobie żywienia są przyswajalne w nawet większej ilości, niż stanowi norma[57].

U wegetarian w kulturze zachodniej liczba przypadków zaburzeń nastroju i depresji jest większa, niż u osób jedzących mięso, nie stwierdzono jednak związku przyczynowego pomiędzy dietą wegetariańską a zaburzeniami psychicznymi[58]. Kobiety wegetarianki raportują także więcej problemów związanych z cyklem menstruacyjnym, nawet przy zachowaniu innych zdrowych nawyków, jak aktywność fizyczna[59]. Nieznane jest podłoże przyczynowe tej zależności, ale może mieć to związek z niedoborem niektórych składników odżywczych, których zapotrzebowanie organizmu trudniej zaspokoić przy pomocy produktów żywnościowych pochodzenia roślinnego. Zaobserwowano związek pomiędzy zdrowiem psychicznym, a niedoborami m.in. witaminy D[60], witamin z grupy B, kwasów tłuszczowych omega-3, kwasu foliowego, wapnia, żelaza, selenu, cynku[61], tryptofanu[62]. Z tego powodu odpowiednia kompozycja diety wegetariańskiej, ze szczególnym uwzględnieniem różnorodnych źródeł białka, jest kluczowa dla zachowania optymalnego zdrowia.

Składniki odżywcze w diecie wegetariańskiej

Składnik spożywczyWegetariańskie źródła składnika
Witamina B12produkty mleczne, jaja; produkty zawierające niewielkie ilości witaminy, często w zmiennych ilościach: niektóre algi[63] (taśma, nori, chlorella[64]), niektóre grzyby[65] (lejkowiec dęty, pieprznik jadalny, twardnik japoński, soplówka jeżowata, pieczarka dwuzarodnikowa[66]), żywność fermentowana przy obecności specyficznych bakterii[67] (np. tempeh, kapusta kiszona)
Witamina Dkrótkotrwała ekspozycja na słońce bez kremów ochronnych (opalenizna i oparzenia słoneczne, jako reakcje obronne, oznaczają, że ekspozycja jest nadmierna[68]), grzyby (w tym drożdże, szczególnie te naświetlane promieniami UV lub suszone w słońcu[69]), jaja i nabiał (zwłaszcza, jeśli zwierzęta karmiono paszą bogatą w witaminę D, lub przebywały one na otwartej przestrzeni[70])
Białkoprodukty sojowe (tofu, tempeh, jogurt sojowy), jaja, mleko i sery, orzechy (orzeszki ziemne, orzechy włoskie, orzechy laskowe, migdały), nasiona (sezam, konopie, pestki dyni, słonecznik), warzywa strączkowe (soczewica, ciecierzyca, fasola), drożdże, czekolada, spirulina, chlorella, grzyby (shitake)[71][72]
Omega-3oleje (lniany, rzepakowy, sojowy), nasiona (siemię lniane, konopie siewne), orzechy włoskie[73]
Żelazozielone warzywa liściaste, fasola, soczewica, tofu i inne wyroby sojowe, goji, glony, chleb pełnoziarnisty, nasiona dyni i słonecznika, orzechy, suszone owoce.
Wapńziarna sezamu, mleko i produkty mleczne, tofu (serek sojowy), zielone warzywa (szpinak, brokuły), rośliny strączkowe, brązowy ryż, wzbogacane mleko sojowe i ryżowe, migdały, pomidory, mielone skorupki jajek
Cynksoczewica, dynia, chleb pełnoziarnisty, brązowy ryż, ziarna sezamu, orzechy, pieczarki

Należy zaznaczyć, iż wciąż istnieją pewne kontrowersje, co do występowania witaminy B12 w produktach roślinnych takich jak algi czy tempeh i część autorów raportuje występowanie w nich raczej analogów tej witaminy, które nie są przyswajalne przez ludzki organizm, a mogą nawet upośledzać przyswajanie innych form B12[74]. Miód nie zawiera tej witaminy[75].

Niedobory witaminy B12 są niebezpieczne i mogą prowadzić do poważnych chorób układu nerwowego[76]. Wegetarianie, przy odpowiednio zbilansowanej diecie, nie powinni mieć problemów z dostarczeniem wraz z pożywieniem właściwych ilości witaminy B12, ale dla bezpieczeństwa zaleca się wykorzystywać w diecie żywność wzbogacaną w witaminę B12, bądź stosować suplementy.

Wzorzec zdrowej diety wegetariańskiej

Współczesne przewodniki dietetyczne zawierają informacje na temat zdrowych, zbilansowanych diet wegetariańskich, np. w 2015 roku U.S. Department of Health and Human Services wraz z U.S. Department of Agriculture wydały ósmy już przewodnik odżywiania dla Amerykanów (2015–2020 Dietary Guidlines for Americans), który w oparciu o dostępne dowody naukowe przedstawia wzorzec wegetariańskiej i wegańskiej diety, która zaspokaja potrzeby żywieniowe człowieka[77].

Wzorzec zdrowej diety wegetariańskiej i wegańskiej przy zapotrzebowaniu energetycznym 2000 kcal[78]
Warzywa4 porcje dziennie
ciemnozielone warzywa (świeże, mrożone, puszkowane, surowe lub gotowane warzywa o ciemnozielonych liściach, np. brokuł, szpinak, sałata rzymska, jarmuż, kapusta, rzepa, zioła)1½ porcji tygodniowo
czerwone i pomarańczowe warzywa (świeże, mrożone, puszkowane, surowe, gotowane lub sok, np. pomidory, sok pomidorowy, czerwona papryka, marchew, słodkie ziemniaki, dynia)5½ porcji tygodniowo
warzywa strączkowe (gotowane suszone lub puszkowane fasola i groch, np. biała fasola, czarna fasola, soczewica, ciecierzyca, bób, z wyjątkiem fasolki szparagowej i zielonego groszku)3 porcje tygodniowo
warzywa bogate w skrobię (świeże, mrożone, puszkowane warzywa bogate w węglowodany, np. ziemniaki, kukurydza, zielony groszek, maniok)5 porcji tygodniowo
inne warzywa (świeże, mrożone, puszkowane, surowe lub gotowane warzywa, np. sałata, fasolka szparagowa, ogórki, kapusta głowiasta, seler, cukinia, grzyby, zielona papryka)4 porcje tygodniowo
Owoce (świeże, mrożone, puszkowane, suszone i soki owocowe, np. pomarańcze, sok pomarańczowy, jabłka, sok jabłkowy, banany, winogrona, melon, jagody, rodzynki)2 porcje dziennie
Produkty zbożowe5½ porcji dziennie
pełnoziarniste zboże (np. chleb pełnoziarnisty, pełnoziarniste płatki zbożowe i krakersy, owsianka, prażona kukurydza, brązowy ryż, kasze, otręby)≥ 3½ porcje dziennie
zboża rafinowane (np. biały chleb, makaron, biały ryż)≤ 3 porcje dziennie
Produkty mleczne (mleko, wzbogacone mleko sojowe, jogurt, desery mleczne, ser)3 porcje dziennie
Źródła białka (np. jaja, produkty sojowe, tofu, orzechy, masło orzechowe, nasiona)
jaja3 szt. tygodniowo
produkty sojowe2 filiżanki tygodniowo
orzechy i nasiona (szczególnie polecane orzechy włoskie i siemię lniane ze względu na zawartość kwasów tłuszczowych omega-3)1 porcja dziennie
Oleje (zdrowe oleje roślinne, polecany olej lniany i olej rzepakowy, ze względu na zawartość kwasów tłuszczowych omega-3)2 łyżki dziennie
Limit kalorii na inne jedzenie (np. alkohol, czekolada, słodycze itp.)290 kcal (15%)

Europejski znak wegetariański

W składzie niektórych przetworzonych produktów żywnościowych można znaleźć składniki niewegetariańskie takie jak: żelatyna lub podpuszczka. Dla oznaczenia produktów wegetariańskich stosuje się różnorodne symbole rozpoznawcze. Europejska Unia Wegetariańska wprowadziła oznaczenie tzw. Vlabel – europejski znak wegetariański[79], przy pomocy którego oznaczane są produkty wegetariańskie.

Wegetarianizm na świecie

Najwięcej wegetarian żyje w Indiach. Według ankiety opublikowanej w 2007 roku przez Hindu i CNN-IBN[80] 40% Hindusów jest wegetarianami (31% to laktowegetarianie, a 9% spożywa także jaja). Najwięcej wegetarian spotyka się wśród dżinistów i braminów (55%), stosunkowo zaś mało wśród muzułmanów (3%) i rezydentów przybrzeżnych obszarów kraju. Ankiety przytaczane przez FAO i USDA[81][82] szacują liczbę wegetarian na 20–42% społeczeństwa.

Największym odsetkiem wegetarian w Europie cechują się Włochy (10%)[83].

Dane dotyczące liczby wegetarian w Niemczech nie są jednolite: według Agriculture and Agri-Food Canada w Niemczech jest ich 6 mln[84], a badanie przeprowadzone przez Institut Produkt und Markt wykazało, że 9% populacji jest wegetariańska (ok. 7 mln 380 tys. osób)[85][86], i jak podaje włoski instytut badawczy Eurispes, jest to trzeci najwyższy wskaźnik wegetarianizmu w Unii Europejskiej (po Włoszech i Szwecji)[87]. Natomiast Instytut Maxa Rubnera (Max Rubner Institute) na podstawie oceny statystycznie reprezentatywnego Państwowego Monitoringu Żywieniowego (Auswertungsergebnisse des Nationalen Ernährungsmonitorings – NEMONIT) podaje, że w 2012 r. liczba wegetarian podwoiła się i wynosi ok. 2% (w porównaniu z przednim badaniem z lat 2005–2007 – Nationalen Verzehrsstudie II[88][89]).

Badania przeprowadzone we wrześniu 2013 r. przez Instytut Badania Opinii Publicznej Homo Homini wykazały, że w Polsce 1,6%, tj. ok. 0,5 mln osób jest weganami, 1,6% stosuje dietę laktoowowegetariańską, a wegetarianami określiło się 3,7% respondentów[90].

Według danych z 2017 roku, w Stanach Zjednoczonych z mięsa rezygnuje 6% społeczeństwa[91], w Kanadzie według badań przeprowadzonych przez Dalhousie Universit – 9,4%[92].

W Ameryce Łacińskiej wysokim odsetkiem wegetarian charakteryzuje się Brazylia – 5%[93].

W Australii na podstawie National Nutrition Survey liczbę wegan i wegetarian szacuje się na ok. 4% populacji[94].

Zobacz też


Przypisy

  1. ↑ Hanna Kunachowicz, Elżbieta Czarnowska-Misztal, Halina Turlejska, Zasady żywienia człowieka, Sklep WSiP, 2013, s. 237, ISBN 978-83-02-09149-0 [dostęp 2016-08-30].
  2. ↑ Patrzałek, Wanda. „Zmiany nawyków żywieniowych w zachowaniach dekonsumpcyjnych.” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 38 Marketing przyszłości Trendy. Strategie. Instrumenty Konsument na tle zmian zachodzących w otoczeniu (2015): 47-56.
  3. ↑ Dorota Czerwińska, Edyta Gulińska, Podstawy żywienia człowieka, Sklep WSiP, 2012, s. 154, ISBN 978-83-02-09152-0 [dostęp 2016-08-30].
  4. ↑ Vesanto Melina, Winston Craig, Susan Levin, Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian Diets, „Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics”, 116 (12), s. 1970–1980, DOI: 10.1016/j.jand.2016.09.025.
  5. ↑ Renata Ziemińska. Seria, Przegląd Filozoficzny–Nowa. „Moralne argumenty za wegetarianizmem.” 2015.
  6. ↑ Gacek M., Wybrane wskaźniki stylu życia i stanu zdrowia osób dorosłych o zróżnicowanym modelu żywienia, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, 1, 2010, ISSN 0035-7715 [dostęp 2016-08-30].
  7. ↑ John Y. Wu, Everyone Vegetarian, World Enriching, „Open Journal of Philosophy”, 02, s. 160–165, DOI: 10.4236/ojpp.2014.42023.
  8. ↑ Vesanto Melina, Winston Craig, Susan Levin, Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian Diets, „Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics”, 12, s. 1970–1980, DOI: 10.1016/j.jand.2016.09.025.
  9. ↑ a b c Historia wegetarianizmu, Wegetarianie.pl [dostęp 2022-01-12].
  10. ↑ Rod Preece: Sins of the Flesh: A History of Ethical Vegetarian Thought. UBC Press, 2009, s. 151.
  11. ↑ Reallexikon für Antike und Christentum Bd. 6 (1966), Sp. 222f., 226–228.
  12. ↑ Haussleiter S. 26–33.
  13. ↑ Haussleiter s. 79–157; Reallexikon für Antike und Christentum Bd. 7 (1969) Sp. 466f.
  14. ↑ Haussleiter S. 157–163.
  15. ↑ Haussleiter S. 198–342; Dierauer, Urs: Vegetarismus und Tierschonung in der griechisch-römischen Antike, in: Vegetarismus, hg. M. Linnemann/C. Schorcht, Erlangen 2001, S. 20–49, 55, 56.
  16. ↑ Lutterbach s. 189–194.
  17. ↑ Hannu Salmi: Die Sucht nach dem germanischen Ideal. Bernhard Förster (1843–1889) als Wegbereiter des Wagnerismus, w: Zeitschrift für Geschichtswissenschaft 6, 1994, s. 485–496.
  18. ↑ weganizm – definicja, synonimy, przykłady użycia, sjp.pwn.pl [dostęp 2017-07-19].
  19. ↑ Odmiany wegetarianizmu, Wegetarianie.pl [dostęp 2022-01-12].
  20. ↑ Schleifer, Harriet. „Images of death and life: food animal production and the vegetarian option.” In Defense of Animals (1985): 63–73.
  21. ↑ Ryan Gunderson, From Cattle to Capital: Exchange Value, Animal Commodification, and Barbarism, „Critical Sociology”, 2, 2013, s. 259–275, DOI: 10.1177/0896920511421031, ISSN 0896-9205 [dostęp 2016-08-30] [zarchiwizowane z adresu 2016-10-31] (ang.).
  22. ↑ Low, Philip, et al. „The Cambridge declaration on consciousness” (2012).
  23. ↑ Colin Spencer: The Heretic's Feast: A History of Vegetarianism. s. 190-191. Cytat: ang. „Certain infidels called Guzzerati do not feed upon anything that contains blood, nor do they permit among them that any injury be done to any living thing, like our Leonardo da Vinci”.
  24. ↑ S. Lewis, An opinion on the global impact of meat consumption., „The American Journal of Clinical Nutrition”, 5, 1994, 1099S–1102S, ISSN 0002-9165, PMID: 8172108 [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  25. ↑ Osofsky, S.A. „Livestock's long shadow: Environmental issues and options: A workshop.” (2016).
  26. ↑ Spencer S. 331f.
  27. ↑ Spencer S. 330–332.
  28. ↑ Chenoweth i inni, Review article: Quantifying the human impact on water resources: A critical review of the water footprint concept. Hydrology and Earth System Science, 1 czerwca 2014, DOI: 10.5194/hess-18-2325-2014 [dostęp 2022-10-11].
  29. ↑ Ursula Wolf: Das Tier in der Moral. Klostermann, Frankfurt a. M. 2004, ISBN 3-465-02233-5, s. 17f.
  30. ↑ Donna Maurer: Vegetarianism: Movement or Moment?. Temple University Press, Philadelphia 2002, ISBN 3-465-02233-5, S. 76f.
  31. ↑ Elke Stehfest i inni, Climate benefits of changing diet, „Climatic Change”, 1-2, 2009, s. 83–102, DOI: 10.1007/s10584-008-9534-6, ISSN 0165-0009 [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  32. ↑ Linnea I. Laestadius i inni, No Meat, Less Meat, or Better Meat: Understanding NGO Messaging Choices Intended to Alter Meat Consumption in Light of Climate Change, „Environmental Communication”, 1, 2016, s. 84–103, DOI: 10.1080/17524032.2014.981561, ISSN 1752-4032 [dostęp 2016-08-30].
  33. ↑ Burkhard Scherer, „Buddyzm”, Wydawnictwo Marek Derewiecki, s. 29, ISBN 978-83-61199-04-5.
  34. ↑ http://www.buddyzm.edu.pl/cybersangha/page.php?id=420 „Zadaj pytanie” – seria pytań i odpowiedzi na temat buddyzmu.
  35. ↑ O niejedzeniu mięsa. benchen.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]..
  36. ↑ Oxford reference: sūkara-maddava.
  37. ↑ Kapleau P., Ochraniać wszelkie życie, Warszawa 1998.
  38. ↑ Przepisy Ital. members.aol.com. [zarchiwizowane z tego adresu (1999-03-02)]..
  39. ↑ Position of the American Dietetic Association: Vegetarian Diets. „Journal of the American Dietetic Association”. 109 (7), 2009-01-01. DOI: 10.1016/j.jada.2009.05.027. [dostęp 2015-09-20]. 
  40. ↑ Claire T McEvoy, Norman Temple, Jayne V Woodside. Vegetarian diets, low-meat diets and health: a review. „Public Health Nutrition”. 15 (12), s. 2287–2294, 2012-12-01. DOI: 10.1017/S1368980012000936. ISSN 1475-2727. [dostęp 2015-09-20]. 
  41. ↑ Gb Piccoli, R Clari, Fn Vigotti, F Leone i inni. Vegan–vegetarian diets in pregnancy: danger or panacea? A systematic narrative review. „BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology”. 122 (5), s. 623–633, 2015-04-01. DOI: 10.1111/1471-0528.13280. ISSN 1471-0528. (ang.). 
  42. ↑ Laurie Dunham, Linda M. Kollar, Vegetarian Eating for Children and Adolescents, „Journal of Pediatric Health Care”, 20 (1), s. 27–34, DOI: 10.1016/j.pedhc.2005.08.012.
  43. ↑ Tao Huang, Bin Yang, Jusheng Zheng, Guipu Li i inni. Cardiovascular Disease Mortality and Cancer Incidence in Vegetarians: A Meta-Analysis and Systematic Review. „Annals of Nutrition and Metabolism”. 60 (4), 2012-01-01. DOI: 10.1159/000337301. 
  44. ↑ Chun Shing Kwok, Saadia Umar, Phyo K. Myint, Mamas A. Mamas i inni. Vegetarian diet, Seventh Day Adventists and risk of cardiovascular mortality: A systematic review and meta-analysis. „International Journal of Cardiology”. 176 (3), 2014-01-01. DOI: 10.1016/j.ijcard.2014.07.080. [dostęp 2015-09-20]. 
  45. ↑ S. Tonstad, K. Stewart, K. Oda, M. Batech i inni. Vegetarian diets and incidence of diabetes in the Adventist Health Study-2. „Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases”. 23 (4), 2013-01-01. DOI: 10.1016/j.numecd.2011.07.004. PMID: 21983060. PMCID: PMC3638849. [dostęp 2015-09-20]. 
  46. ↑ Yoko Yokoyama i inni, Vegetarian diets and glycemic control in diabetes: a systematic review and meta-analysis, „Cardiovascular Diagnosis and Therapy”, 5 (4), 2014, s. 373-382, DOI: 10.3978/j.issn.2223-3652.2014.10.04, PMID: 25414824, PMCID: PMC4221319 [dostęp 2015-09-20].
  47. ↑ S. Sugiharto, Y.Y. Hsu. The effects of vegetarian diets on diabetes control. „International Journal of Evidence-Based Healthcare”. 12 (3), 2014-01-01. DOI: 10.1097/01.xeb.0000455138.91908.8a. [dostęp 2015-09-20]. 
  48. ↑ Kate Marsh, Carol Zeuschner, Angela Saunders. Health Implications of a Vegetarian Diet A Review. „American Journal of Lifestyle Medicine”. 6 (3), s. 250–267, 2012-05-01. DOI: 10.1177/1559827611425762. ISSN 1559-8276. [dostęp 2015-09-20]. (ang.). 
  49. ↑ Neal D. Barnard, Susan M. Levin, Yoko Yokoyama. A Systematic Review and Meta-Analysis of Changes in Body Weight in Clinical Trials of Vegetarian Diets. „Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics”. 115 (6), 2015-01-01. DOI: 10.1016/j.jand.2014.11.016. [dostęp 2015-09-20]. 
  50. ↑ Lan T. Ho-Pham, Nguyen D. Nguyen, Tuan V. Nguyen. Effect of vegetarian diets on bone mineral density: a Bayesian meta-analysis. „The American Journal of Clinical Nutrition”. 90 (4), s. 943–950, 2009-10-01. DOI: 10.3945/ajcn.2009.27521. ISSN 0002-9165. PMID: 19571226. [dostęp 2015-09-20]. [zarchiwizowane z adresu 2018-01-19]. (ang.). 
  51. ↑ Odpowiedź na petycję. Instytut Żywności i Żywienia, 23.11.2012, Warszawa, http://wegemaluch.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1137:instytut-zywnosci-i-zywienia&catid=113:newsy&Itemid.
  52. ↑ http://www.bfr.bund.de/cm/238/verwendung_von_vitaminen_in_lebensmitteln.pdf Verwendung von Vitaminen in Lebensmitteln.
  53. ↑ Ioteyko, J., et al, Enquete scientifique sur les vegetariens de Bruxelles, Henri Lamertin, Brussels, s. 50.
  54. ↑ a b Diana Wolańska, Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie: Białko w diecie wegan i wegetarian, „Medycyna Praktyczna”, 29.05.2014.
  55. ↑ American Dietetic Association; Dietitians of Canada: Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets., J Am Diet Assoc. 2003 Jun; 103(6): 748-65.
  56. ↑ Craig WJ, Mangels AR; American Dietetic Association: Position of the American Dietetic Association: vegetarian diets., J Am Diet Assoc. 2009 Jul; 109(7): 1266-82.
  57. ↑ Langley, Gill: Vegane Ernährung, 1999, s. 27; C. Lee/J.M. Howe/K. Carlson/H. E. Clark: Nitrogen retention of young men fed rice with or without supplementary chicken, in: American Journal of Clinical Nutrition 24 (1971), s. 318–323.
  58. ↑ Johannes Michalak, Xiao Chi Zhang, Frank Jacobi, Vegetarian diet and mental disorders: results from a representative community survey, „International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity”, 9, 2012, s. 67, DOI: 10.1186/1479-5868-9-67, ISSN 1479-5868, PMID: 22676203, PMCID: PMC3466124 [dostęp 2016-12-29].
  59. ↑ Surinder Baines, Jennifer Powers, Wendy J. Brown, How does the health and well-being of young Australian vegetarian and semi-vegetarian women compare with non-vegetarians?, „Public Health Nutrition”, 5, 2007, s. 436–442, DOI: 10.1017/S1368980007217938, ISSN 1475-2727 [dostęp 2016-12-29].
  60. ↑ Rebecca E.S. Anglin i inni, Vitamin D deficiency and depression in adults: systematic review and meta-analysis, „The British Journal of Psychiatry”, 2, 2013, s. 100–107, DOI: 10.1192/bjp.bp.111.106666, ISSN 0007-1250, PMID: 23377209 [dostęp 2016-12-29] (ang.).
  61. ↑ Brenda M.Y. Leung, Bonnie J. Kaplan, Perinatal Depression: Prevalence, Risks, and the Nutrition Link—A Review of the Literature, „Journal of the American Dietetic Association”, 9, s. 1566–1575, DOI: 10.1016/j.jada.2009.06.368.
  62. ↑ Jerome Sarris, Niikee Schoendorfer, David J. Kavanagh, Major depressive disorder and nutritional medicine: a review of monotherapies and adjuvant treatments, „Nutrition Reviews”, 3, 2009, s. 125–131, DOI: 10.1111/j.1753-4887.2009.00180.x, ISSN 0029-6643, PMID: 19239627 [dostęp 2016-12-29] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-30] (ang.).
  63. ↑ Fumio Watanabe i inni, Biologically active vitamin B12 compounds in foods for preventing deficiency among vegetarians and elderly subjects, „Journal of Agricultural and Food Chemistry”, 28, 2013, s. 6769–6775, DOI: 10.1021/jf401545z, ISSN 1520-5118, PMID: 23782218 [dostęp 2016-08-31].
  64. ↑ Randall Edward Merchant, Todd W. Phillips, Jay Udani, Nutritional Supplementation with Chlorella pyrenoidosa Lowers Serum Methylmalonic Acid in Vegans and Vegetarians with a Suspected Vitamin B12 Deficiency, „Journal of Medicinal Food”, 12, 2015, s. 1357–1362, DOI: 10.1089/jmf.2015.0056, ISSN 1096-620X [dostęp 2016-08-31].
  65. ↑ Fumio Watanabe i inni, Vitamin B12-Containing Plant Food Sources for Vegetarians, „Nutrients”, 5, 2014, s. 1861–1873, DOI: 10.3390/nu6051861, PMID: 24803097, PMCID: PMC4042564 [dostęp 2016-08-31] (ang.).
  66. ↑ Sundar Rao Koyyalamudi i inni, Vitamin B12 is the active corrinoid produced in cultivated white button mushrooms (Agaricus bisporus), „Journal of Agricultural and Food Chemistry”, 14, 2009, s. 6327–6333, DOI: 10.1021/jf9010966, ISSN 1520-5118, PMID: 19552428 [dostęp 2016-08-31].
  67. ↑ Busaba Yongsmith i inni, Bioenrichment of Vitamin B12 in Fermented Foods, Kristberg Kristbergsson, Semih Ötles (red.), „Functional Properties of Traditional Foods”, Integrating Food Science and Engineering Knowledge Into the Food Chain, Springer US, 2016, s. 17–37, DOI: 10.1007/978-1-4899-7662-8_3, ISBN 978-1-4899-7660-4 [dostęp 2016-08-31] (ang.).
  68. ↑ Grant, William B., and Michael F. Holick. „Benefits and requirements of vitamin D for optimal health: a review.” Altern Med Rev 10.2 (2005): 94-111.
  69. ↑ Raphael-John H. Keegan i inni, Photobiology of vitamin D in mushrooms and its bioavailability in humans, „Dermato-endocrinology”, 1, 2013, s. 165–176, DOI: 10.4161/derm.23321, ISSN 1938-1972, PMID: 24494050, PMCID: PMC3897585 [dostęp 2016-08-31].
  70. ↑ Alexandra Schmid, Barbara Walther, Natural Vitamin D Content in Animal Products, „Advances in Nutrition: An International Review Journal”, 4, 2013, s. 453–462, DOI: 10.3945/an.113.003780, ISSN 2156-5376, PMID: 23858093, PMCID: PMC3941824 [dostęp 2016-08-31] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-21] (ang.).
  71. ↑ Show Nutrients List, ndb.nal.usda.gov [dostęp 2016-08-30].
  72. ↑ Eleanor Whitney, Sharon Rady Rolfes, Understanding Nutrition, Cengage Learning, 2010, ISBN 978-0-538-73465-3 [dostęp 2016-08-30] (ang.).
  73. ↑ Show Nutrients List, ndb.nal.usda.gov [dostęp 2016-08-31] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-15].
  74. ↑ Pawlak, Roman. „Vitamin B12 in Vegetarian Diets.” Middle East Journal of Rehabilitation and Health 2.4 (2015).
  75. ↑ MCDONAGH, David, and Steffan Huw Llewellyn. „Does Winnie the Pooh have a B12 Deficiency?” Journal of Interdisciplinary Science Topics 3 (2014).
  76. ↑ Teodoro Bottiglieri, Folate, Vitamin B12, and Neuropsychiatric Disorders, „Nutrition Reviews”, 12, 1996, s. 382–390, DOI: 10.1111/j.1753-4887.1996.tb03851.x, ISSN 0029-6643, PMID: 9155210 [dostęp 2016-08-30] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-24] (ang.).
  77. ↑ 2015-2020 Dietary Guidelines – health.gov, health.gov [dostęp 2016-08-30].
  78. ↑ Appendix 5. USDA Food Patterns: Healthy Vegetarian Eating Pattern – 2015-2020 Dietary Guidelines – health.gov, health.gov [dostęp 2016-09-12].
  79. ↑ V-Label: International. v-label.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-07)]..
  80. ↑ The Hindu. hinduonnet.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-04)]..
  81. ↑ Passage to India. fas.usda.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-26)]..
  82. ↑ The Elephant is Jogging: New Pressures for Agricultural Reform in India. ers.usda.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-07)]..
  83. ↑ Vegetariano un italiano su dieci – Corriere della Sera.
  84. ↑ Anne-Sophie Hottiaux, Agri-Food Trade Commissioner: Exporting to the EU., Canadian Consulate, Düsseldorf, Germany: Agriculture and Agri-Food Canada.
  85. ↑ „How many Veggies...?”. euroveg.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-07)]., European Vegetarian Union, 2013-01.
  86. ↑ Vegetarians around the world., European Vegetarian and Animal News Alliance (EVANA), 2013-01-04.
  87. ↑ Adriana Bazzi:Vegetariano un italiano su dieci.,12.02.2009.
  88. ↑ Max Rubner-Institut: „Lebensmittelverzehr der Deutschen kaum verändert.Aber: Anzahl der Vegetarier verdoppelt, 13.03.2014.
  89. ↑ M.Gose et al.: Trends in food consumption and nutrient intake in Germany between 2006 and 2012: results of the German National Nutrition Monitoring (NEMONIT)., Br J Nutr. 2016 Mar 3:1-10. [Epub ahead of print].
  90. ↑ Ilu jest w Polsce wegetarian? Wyniki badania Instytutu Badania Opinii Homo Homini dla LightBox, wrzesień 2013.,16.09.2013.
  91. ↑ Top Trends in Prepared Foods 2017: Exploring trends in meat, fish and seafood; pasta, noodles and rice; prepared meals; savory deli food; soup; and meat substitutes, www.reportbuyer.com [dostęp 2019-03-15].
  92. ↑ Release: New Dalhousie study finds that 6.4 million Canadians limit the amount of meat they eat, and number will likely grow – Faculty of Management – Dalhousie University, www.dal.ca [dostęp 2019-03-15].
  93. ↑ International vegetarian Union – Online News.
  94. ↑ The Australian National Health oraz Medical Research Council: EAT FOR HEALTH – Australian Dietary Guidelines Providing the scientific evidence for healthier Australian diets., lipiec 2013, s. 35.

Linki zewnętrzne

Weganizm i wegetarianizm
Rodzaje
Wegetarianizm
Etyka
Religia
Organizacje i wspólnoty
Święto

Media użyte na tej stronie

Star of life.svg

The Star of Life, medical symbol used on some ambulances.

Star of Life was designed/created by a National Highway Traffic Safety Administration (US Gov) employee and is thus in the public domain.
Foods.jpg
The fiber in complex carbohydrates-grain, fruit, and vegetables-can reduce the body's absorption of fructose, even from fruit which is naturally high in the sugar.
Vegetarian diet.jpg
These foods are typical of those eaten by the 12 volunteers during a study of how plant-rich diets affect blood lipids, antioxidant defenses, and colon function.