Westerplatte

Westerplatte
ilustracja
Państwo

 Polska

Rodzaj obiektu

półwysep

Położenie na mapie Gdańska
Mapa konturowa Gdańska, u góry znajduje się punkt z opisem „Westerplatte”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Westerplatte”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Westerplatte”
Ziemia54°24′30,658″N 18°40′31,386″E/54,408516 18,675385
Napis Westerplatte przy wjeździe na półwysep – niemieckie słowo z wyraźnie zaznaczonymi polskimi akcentami (barwy Rzeczypospolitej Polskiej)

Westerplatte – uformowany w latach 1845–1847 półwysep (wcześniej wyspa) w Gdańsku, przy ujściu Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej[1].

W latach 1926–1939 eksklawa Rzeczypospolitej Polskiej wewnątrz terytorium Wolnego Miasta Gdańska, symbol wybuchu II wojny światowej. W okresie międzywojennym na terenie Westerplatte funkcjonowała Wojskowa Składnica Tranzytowa, której obrona we wrześniu 1939 stała się symbolicznym początkiem II wojny światowej oraz polskiego oporu przeciw agresji III Rzeszy. Miejsca związane z polem bitwy o Westerplatte zostały wpisane 1 września 2003 na listę Pomników historii[2].

Położenie

Westerplatte położone jest w północno-wschodniej części Gdańska, na Wyspie Portowej. Jest to niezamieszkany, zalesiony półwysep pomiędzy Zatoką Gdańską i zakolem Martwej Wisły, tzw. Zakrętem Pięciu Gwizdków. Szerokość półwyspu waha się od ok. 200 do ok. 500 metrów, długość wynosi ok. 2 kilometrów.

Według podziału administracyjnego Westerplatte należy do dzielnicy Przeróbka. Zostało przyłączone do Gdańska w 1814 roku[3]. Graniczy od południa z Wisłoujściem i Portem Północnym, a przez Martwą Wisłę z dzielnicą mieszkaniowo-przemysłową Nowy Port.

Nazwa

Nazwa Westerplatte (dawniej West Platte) pochodzi z języka niemieckiego. West to „zachodnia”, a platte – „płyta” (w znaczeniu: „wyspa”). Westerplatte oznacza więc „zachodnią wyspę”[4]. Zgodnie z nazwą Westerplatte w XIX wieku było jeszcze wyspą, a określenie „zachodnia” służyło do odróżnienia wyspy od istniejącej wtedy również Ost Platte („wyspy wschodniej”), która z czasem połączyła się z lądem[5]. Nazwę zachowano, gdyż stała się symbolem walki o wolność.

Historia

Do 1939

Śmierć pułkownika de Bréhan hrabiego de Plélo na Westerplatte 27 maja 1734

W maju 1734 wylądował tu 2,5 tysięczny francuski korpus interwencyjny hrabiego Ludwika de Plélo (który sam tam zginął), próbujący przełamać oblężenie Gdańska przez Rosjan w czasie wojny o sukcesję polską[6][7]. W 1835 powstał pierwszy zakład kąpielowy z restauracją. Powstanie półwyspu przyczyniło się do szybkiego rozwoju kurortu. Było to najkrócej działające gdańskie kąpielisko. Przestało funkcjonować przed II wojną światową[8]. W 1880 Towarzystwo Żeglugowe „Weichsel” zakupiło część półwyspu, na którym urządziło przystań dla statków z Gdańska i zbudowało dom zdrojowy wraz z molo.

Z rąk niemieckich teren półwyspu Westerplatte udało się wykupić jesienią 1919. Zakup finansował ksiądz Stanisław Adamski zarządzający Związkiem Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Inicjatorem wykupu był Mieczysław Jałowiecki, pierwszy przedstawiciel rządu Rzeczypospolitej w Wolnym Mieście Gdańsku. Ponieważ Niemcy nie chcieli sprzedawać nieruchomości w Gdańsku Polakom, zakupy dokonywane były przez Polaków-Kaszubów o niemiecko brzmiących nazwiskach[9].

14 marca 1924 Rada Ligi Narodów przyznała Polsce teren na półwyspie Westerplatte, u ujścia kanału portowego do morza, naprzeciw przedmieścia Nowy Port. 31 października 1925 obszar na terenie Wolnego Miasta Gdańska na półwyspie Westerplatte został przekazany w bezterminowe i bezpłatne użytkowanie Polsce[10].

7 grudnia 1925 Liga Narodów przyznała Polsce prawo do utrzymania straży wojskowej na Westerplatte. Już 18 stycznia 1926 o godz. 14.00 przybył na trałowcu ORP Mewa pierwszy oddział i rozpoczął pełnienie służby wartowniczej. W latach 1926–1939 na terenie półwyspu funkcjonowała Wojskowa Składnica Tranzytowa.

II wojna światowa

Obrona Westerplatte 1–7 września 1939
(c) Bundesarchiv, Bild 183-2008-0513-500 / CC-BY-SA 3.0
Westerplatte po zakończeniu walk, 9 września 1939

25 sierpnia 1939 przybył do Gdańska z rzekomo kurtuazyjną wizytą (pod pretekstem awarii zapowiedzianego wcześniej innego, mniejszego okrętu „Königsberg”) niemiecki pancernik szkolny „Schleswig-Holstein” (mimo przestarzałej konstrukcji był to bardzo silnie uzbrojony okręt przygotowany do ataku na Westerplatte, pod pokładem przewożący kompanię szturmową Kriegsmarine). W dniach 1–7 września 1939 miała miejsce obrona półwyspu pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego. W trakcie tych walk garnizon walczył samotnie i w okrążeniu wobec przeważających sił wroga. Po kapitulacji 10 października 1939 hitlerowcy przewieźli na Westerplatte polskich więźniów w celu uporządkowania terenu po walkach.

W marcu 1940 utworzono na Westerplatte podobóz (Abteilung Aussenstelle) obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Jego komendantami byli: SS-Hauptsturmführer Franz Christoffel, SS-Untersturmführer Paul Ehle i SS-Untersturmführer Kurt Mathesius. W maju 1941 zakończono prace rozbiórkowe na Westerplatte (częściowe rozebranie koszar) przez ostatnią grupę więźniów i rozwiązano obóz.

Po wojnie jesienią 1946 rozpoczęto rozminowywanie terenu półwyspu. Na miejscu Wartowni nr 5 ustawiono krzyż i tablicę z nazwiskami poległych, tworząc symboliczny cmentarz. Jednocześnie w budynku koszar detonowano niewybuchy, przyczyniając się do dewastacji obiektu. 2 lipca 1962 krzyż usunięto i postawiono na jego miejscu czołg T-34 z 1945 roku.

Po II wojnie światowej

Pozostałości nowych koszar na Westerplatte (stan na 2010 r.)

9 października 1966 odsłonięto tam 25-metrowy Pomnik Obrońców Wybrzeża autorstwa prof. Adama Haupta, ustawiony na 20-metrowym kopcu. Pomnik ten swoim kształtem przypomina wyszczerbiony bagnet wbity w ziemię. W czasie przebudowy terenu wyburzono znaczącą część ruin koszar; w 1967 przy poszerzaniu kanału portowego przesunięto na szynach w całości Wartownię nr 1.

12 czerwca 1987 miało tam miejsce spotkanie papieża Jana Pawła II z 38 westerplatczykami i młodzieżą. W maju 2011 roku, podczas prac przy budowie Trasy Sucharskiego, został odkryty nieznany, betonowy falochron albo pirs, który był oddalony od brzegu o kilkadziesiąt metrów[11].

Od zakończenia wojny na terenie Westerplatte stacjonują jednostki Wojska Polskiego.

W 2019 uchwalono ustawę mającą na celu budowę do 2026 nowego Muzeum Westerplatte i Wojny 1939[12], które kosztem 200 mln zł ma zostać zrealizowane na powierzchni 27,5 tys. m kw. Projekt przewiduje odbudowę siedmiu budowli wojskowej składnicy tranzytowej oraz utworzenie wystawy stałej o powierzchni 3,5 tys. m kw.[13] 7 sierpnia 2020 podano do wiadomości informację o nacjonalizacji miejskiej dotąd części półwyspu, na której znajdują się willa oficerska, Wartownia nr 3 i pomnik Obrońców Wybrzeża[14], a 10 sierpnia 2020 o ogłoszeniu konkursu na koncepcję Cmentarza Wojskowego Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte[15]. 21 grudnia 2020 ogłoszono, że zrealizowana zostanie koncepcja pracowni NM Architekci z Warszawy[16].

15 grudnia 2020 wojewoda pomorski wydał zgodę na realizację na działce 25/2 części inwestycji pod nazwą „Budowa Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – Oddziału Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku”. Prace będą odbywać się na Westerplatte. Decyzja wojewody ma rygor natychmiastowej wykonalności i na podstawie ustawy z lipca 2019 „o inwestycjach w zakresie budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939” jest wyłączona z trybu administracyjnego[17].

16 września 2021 Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, że przejęcie przez Skarb Państwa w dniu 28 sierpnia 2020[18] należącej wcześniej do Gdańska działki nr 68 na Westerplatte, obejmującej pomnik Obrońców Wybrzeża i pole bitwy, jest bezprawne, co oznacza powrót znacjonalizowanej dwa lata wcześniej działki do mienia komunalnego[19][20].

4 listopada 2022 na nowym Cmentarzu Wojskowym Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte z udziałem władz państwowych, województwa pomorskiego oraz Gdańska odbyły się uroczystości pogrzebowe 10 obrońców Westerplatte[21][22][23][24][25]. Pochowani w tym dniu obrońcy to: plutonowy Adolf Petzelt (dowódca Wartowni nr 5), kapral Bronisław Perucki, kapral Jan Gębura, starszy strzelec Władysław Okrasa, legionista Ignacy Zatorski, starszy legionista Zygmunt Zięba i legionista Józef Kita. Pozostali dwaj żołnierze zostali oznaczeni jako NN. Pochowano również dowódcę Wojskowej Składnicy Tranzytowej z 1939 majora Henryka Sucharskiego. Wydarzenie było współorganizowane przez Instytut Pamięci Narodowej, Ministerstwo Obrony Narodowej oraz Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Budowę cmentarza dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego[26].

W 2021 został wyprodukowany dokument pt. „Identyfikacja obrońców Westerplatte”[27].

Obiekty

Westerplatte w kulturze

  • Wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Pieśń o żołnierzach z Westerplatte”
  • Film fabularny Stanisława Różewicza Westerplatte z 1967
  • Film fabularny Pawła Chochlewa Tajemnica Westerplatte z 2013
  • Film dokumentalny na temat zlotu obrońców Westerplatte w 1988 w Gdańsku z udziałem 30 westerplatczyków
  • Lwy Westerplatte 1989-96, film dokumentalny autorstwa Krzysztofa Pulkowskiego z 1997[28]
  • Książka Melchiora Wańkowicza Westerplatte, 1959
  • Paradokumentalny komiks wojenny Westerplatte: Załoga śmierci Mariusza Wójtowicz-Podhorskiego i Krzysztofa Wyrzykowskiego
  • Książka Zbigniewa Flisowskiego Tu na Westerplatte, 1969
  • Książka Rafała Witkowskiego Westerplatte. Historia i dzień dzisiejszy, 1977
  • Książka Mariusza Borowiaka Westerplatte – w obronie prawdy, 2000
  • Książka, monografia WST, Mariusza Wójtowicza-Podhorskiego, Westerplatte 1939. Prawdziwa historia, 2009
  • Utwór muzyczny Anny German (znajdujący się na kompilacyjnej płycie CD pt. „Moja Ojczyzna” wydanej w 2017 – Pieśń O Żołnierzach Z Westerplatte, również wykorzystany w filmie „Prom”, 1970)
  • Utwór muzyczny formacji Tormentia (pochodzący z płyty „Krew za Krew”) Żołnierz Westerplatte, 2009
  • Utwór muzyczny rapera Emace (zbiór piosenek PNKB, czyli Patriotyzm Na Kradzionym Bicie) PNKB – Żołnierzom Westerplatte, 2011
  • Książka Jacka Komudy Westerplatte, 2019[29].

Dojazd

Połączenie z centrum Gdańska umożliwiają autobusy komunikacji miejskiej (linia nr 106, 138 i sezonowa 606) oraz tramwaje wodne linii F5.

Zobacz też

Przypisy

  1. Westerplatte w Gedanopedii [dostęp 2015-11-10].
  2. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie uznania za pomnik historii, isap.sejm.gov.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
  3. Jednostki morfogenetyczne Gdańska. gis.gdansk.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-21)]..
  4. Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 2003, s. 259.
  5. Port Gdański. W: Franciszek Mamuszka: Gdańsk i okolice. Przewodnik. Wyd. I. Warszawa: Sport i Turystyka, 1990, s. 164. ISBN 83-217-2585-6.
  6. René-Louis de Voyer de Paulmy, marquis d’Argenson: Mémoires et journal inédit du marquis d’Argenson, ministre des Affaires étrangères sous Louis XV. T. I. Paris: P. Janet, 1857, s. 110–112. OCLC 22035742. (fr.).
  7. Rue de Plélo. [dostęp 2009-09-15]. (fr.).
  8. Westerplatte: kąpielisko, z którego zostały tylko pocztówki, historia.trojmiasto.pl, 28 czerwca 2010 [dostęp 2010-06-28].
  9. Słowem Niepodległa: droga Pomorza do niepodległości, PolskieRadio.pl [dostęp 2019-05-13].
  10. Historia Westerplatte. Muzeum II Wojny Światowej.
  11. Westerplatte. Tam gdzie jest jezdnia, była plaża, trojmiasto.gazeta.pl, 11 maja 2011 [dostęp 2011-05-11].
  12. Jak ma wyglądać Muzeum Westerplatte? Dyrekcja Muzeum II Wojny pokazuje propozycję, ale koncepcji brak.
  13. Tak będzie wyglądało Muzeum Westerplatte i Wojny 1939. PiS w końcu zaprezentował założenia programowe.
  14. Oficjalnie: PiS znacjonalizował Westerplatte. Gdańsk stracił pole bitwy i uroczystości.
  15. Konkurs na koncepcję cmentarza na Westerplatte.
  16. Tak ma wyglądać cmentarz żołnierzy poległych na Westerplatte. Muzeum II Wojny ogłosiło wyniki konkursu.
  17. Zawiesili przepisy, by „przywrócić godność” Westerplatte. Jest zgoda na budowę muzeum za ćwierć miliarda.
  18. Westerplatte w księdze wieczystej nadal własnością Gdańska. Wojewoda podważa opinię Muzeum
  19. Teren Westerplatte wraca do miasta Gdańska. Jest ostateczny wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
  20. Muzeum II Wojny twierdzi, że po wyroku NSA nadal jest posiadaczem Westerplatte. Prawnik miasta odpowiada
  21. Uroczystości pogrzebowe Obrońców Westerplatte, muzeum1939.pl, 4 listopada 2022 [dostęp 2022-11-04] (pol.).
  22. Westerplatczycy pochowani na nowym cmentarzu. Tak przebiegały uroczystości. WIDEO i ZDJĘCIA, gdansk.pl, 4 listopada 2022 [dostęp 2022-11-04] (pol.).
  23. Pożegnanie bohaterskich obrońców. Uroczystości pogrzebowe na Westerplatte, pomorskie.eu, 4 listopada 2022 [dostęp 2022-11-04] (pol.).
  24. Ostatnie pożegnanie dziesięciu Bohaterskich Obrońców Westerplatte, gdansk.uw.gov.pl, 4 listopada 2022 [dostęp 2022-11-04] (pol.).
  25. Polacy pożegnali Obrońców Westerplatte. Zdjęcia i film., gdanskstrefa.com, 7 listopada 2022 [dostęp 2022-11-07] (pol.).
  26. Instytut Pamięci Narodowej, Uroczystości pogrzebowe obrońców Westerplatte – 4 listopada 2022, Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2022-11-07] (pol.).
  27. Instytut Pamięci Narodowej, Ekspertyza. Identyfikacja obrońców Westerplatte, Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2022-11-07] (pol.).
  28. Lwy Westerplatte 1989-96 w bazie filmpolski.pl
  29. Westerplatte – Jacek Komuda. lubimyczytać.pl [dostęp 2019-12-27].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Gdańsk location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Gdańsk, Polska
Relief Map of Poland.svg
Autor: TUBSEmail Silk.svg Gallery, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Poland
Gdańsk Westerplatte plaża (2010).JPG
Autor: Osmar Valdebenito from Santiago, Chile, Licencja: CC BY-SA 2.0
Gdańsk Westerplatte, plaża.
Pomnik Historii logo.svg
Logo Pomników Historii Polski
Bundesarchiv Bild 183-2008-0513-500, Danzig, Westerplatte, Wald.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-2008-0513-500 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Danzig, Westerplatte, Wald

Die Einnahme der Wester-Platte Bild Nr. A 70080, 9.9.39, Bild: Haine Ein Teil des Waldes auf der Westerplatte, der nun vollkommen zerschossen ist. Hier leisteten die Polen hartnäckigen Widerstand, der erst durch die Tapferkeit, mit dem die deutschen Truppen zum Sturm antraten, gezwungen wurde. PBZ Fr. OKW

Freigegeben Hauptreferent Bildpresse 10.9.1939
Pomnik Westerplatte .jpg
Autor: Kuuba123, Licencja: CC BY-SA 4.0
Westerplatte
Philippoteaux Death of Count Plelo on Westerplatte 1734.jpg
hrabia Plelo ginie na Westerplatte 1734 grafika Paul Philipoteaux (1846-1923) autor nie żyje od dobrych 70 lat
Koszary, Westerplatte PL 016 ubt.JPG
Autor: © 2010 by Tomasz Sienicki [user: tsca, mail: tomasz.sienicki at gmail.com], Licencja: CC BY 3.0
Koszary, Westerplatte
Gdańsk Cmentarz Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte.JPG
Autor: Paweł Zdziarski from Rumia, Poland, Licencja: CC BY-SA 2.0

The place of the early fights of WW II. At 4.45 AM on 1st of September 1939 German battleship Schleswig-Holstein began to fire upon Westerplatte. These were arguably the first shots of WW II.

Flowers with Polish and German flags laid today before the dawn at the exact anniversary of the Nazi-German assault on Poland. In the middle is the grave of Mjr. Henryk Sucharski - commander in the first few days of August 1939. Due to his nervous breakdown, the command was taken by Cpt. Franciszek Dąbrowski.

Sadly, bronze plates on the monuments were stolen many times. Today they are made of some kind of plastic that imitate metal.
Westerplatte (napis, 2010, ubt).jpg
Autor: © 2010 by Tomasz Sienicki [user: tsca, mail: tomasz.sienicki at gmail.com], Licencja: CC BY 3.0
Gdańsk Westerplatte.
Pomeranian Voivodeship Relief location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Relief location map of Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.92 N
  • S: 53.40 N
  • W: 16.65 E
  • E: 19.75 E
Westerplatte maps 1.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szkic obrony Westerplatte 1 - 7.09.1939