Wiązowiec (roślina)

Wiązowiec
	; Morfologia (Celtis australis)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	konopiowate
Rodzaj	wiązowiec
	Nazwa systematyczna
	Celtis L.; Sp. Pl. 1043. 1 Mai 1753

Celtis australis

Celtis sinensis

(c) Stan Shebs, CC BY-SA 3.0

Celtis reticulata

Wiązowiec, obrostnica^[3] (Celtis L.) – rodzaj liczący około 60–70 gatunków drzew liściastych zaliczany do rodziny konopiowatych (Cannabaceae), przy czym dawniej (do XX wieku włącznie) klasyfikowany w obrębie wiązowatych (Ulmaceae). Przedstawiciele rodzaju występują na wszystkich kontynentach w strefie międzyzwrotnikowej, mniej liczni obecni są w strefach umiarkowanych o ciepłym klimacie^[4]^[5]. W Europie południowej występują 4 gatunki, w Ameryce Północnej 6, w Azji wschodniej ok. 15^[6]. Liczni przedstawiciele rodzaju po introdukcji poza ich rodzimy zasięg stali się uciążliwymi gatunkami inwazyjnymi, zwłaszcza w południowej Afryce i Australii^[4]. W Polsce spotykany bywa wiązowiec zachodni (w okolicach upraw rozsiewa się i uznawany jest za zadomowionego już antropofita)^[7], rzadziej i raczej tylko w kolekcjach inne gatunki^[8].

Wiązowce dostarczają cenionego drewna, jadalnych owoców i uprawiane są jako mało wymagające drzewa cieniodajne.

Morfologia

Kwiaty męskie Celtis africana

Pokrój: Drzewa osiągające zwykle 10–25 m wysokości (najwięcej do 40 m – wiązowiec zachodni), niektóre gatunki rosną w formie krzewów^[8]. Mają zwykle rozłożystą koronę^[9]. Kora u gatunków euroazjatyckich jest długo gładka, u amerykańskich jest spękana i szorstka. Pędy są cienkie, nagie lub owłosione, pąki są drobne^[8].
Liście: Skrętoległe, pojedyncze i ogonkowe, o długości 5–15 cm długości. Blaszka owalna, długo zaostrzona o równomiernie piłkowanych lub karbowanych brzegach, rzadziej całobrzega. Powierzchnia blaszki gładka lub szorstka^[8]. Charakterystyczne dla rodzaju są zawsze trzy nerwy rozchodzące się od nasady liścia^[10]^[8]. Jesienią liście przebarwiają się na żółto i opadają, rzadko liście są zimozielone^[8].
Kwiaty: Drobne, zarówno jednopłciowe, jak i obupłciowe (rośliny są poligamiczno-jednopienne – na jednym drzewie rozwijać się mogą wszystkie rodzaje kwiatów)^[8]. Kwiaty męskie zwykle rozwijają się w skupieniach, a kwiaty żeńskie pojedynczo. Okwiat tworzą 4 lub 5 działek kielicha – płatków korony brak. Pręcików jest tyle co listków okwiatu. Zalążnia jest pojedyncza, zwieńczona dwu lub czteroklapową szyjką słupka^[6].
Owoce: Kuliste pestkowce o średnicy 6–12 mm, przeważnie jadalne – z cienką warstwą słodkiego miąższu. Dojrzałe mają barwę od pomarańczowej, poprzez purpurową do prawie czarnej^[8].

Biologia i ekologia

Kwiaty wiązowców rozwijają się wiosną równocześnie z liśćmi^[8] i zapylane są przez wiatr^[6]. Owoce dojrzewają jesienią i utrzymują się na drzewach przez całą zimę. Stanowią ważne pożywienie dla ptaków i ssaków. Zresztą gęste korony drzew lub zarośla jakie tworzą wiązowce są często istotnym siedliskiem dla zwierząt. Ich drewno jest bardzo twarde i gładkie^[6].

Wiązowce wykazują odporność na choroby, w tym holenderską chorobę wiązu^[8], i zmiany klimatyczne^[3]. Mają małe wymagania ekologiczne^[8], są odporne na susze. W naturze rosną na terenach skalistych, często też wzdłuż rzek i strumieni^[6].

Systematyka i pochodzenie

Rodzaj Celtis miał w Europie jeszcze w trzeciorzędzie znacznie większy zasięg, niż obecnie. Dowodzą tego znaleziska kopalnych liści z warstw iłów, napotykanych przy wydobywaniu węgla brunatnego. Liście te są znakomicie zachowane, dowodzą ponadto, że u schyłku trzeciorzędu klimat był znacznie łagodniejszy niż obecnie^[10].

Rodzaj jest blisko spokrewniony z Aphananthe i Trema^[6]. Jest najbardziej zróżnicowanym rodzajem tradycyjnie wyróżnianej podrodziny Celtoideae, która przez długi czas włączana była zwykle do rodziny wiązowatych Ulmaceae^[11]^[12]. Badania molekularne dowiodły przynależności tej podrodziny do konopiowatych^[13]^[14].

Synonimy^[15]

Momisia F. Dietr., Sparrea Hunz. & Dottori

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)^[2]

Należy do rodziny konopiowatych (Cannabaceae), która wraz z najbliżej spokrewnionymi rodzinami wiązowatych, pokrzywowatych i morwowatych należy do rzędu różowców (Rosales), a ten do kladu różowych w obrębie dwuliściennych właściwych.

Wykaz gatunków^[5]^[8]

Celtis adolfi-friderici Engl.
Celtis africana Burm.f.
Celtis australis L. – wiązowiec południowy
Celtis balansae Planch.
Celtis berteroana Urb.
Celtis bifida Leroy
Celtis biondii Pamp. – wiązowiec Bionda
Celtis boninensis Koidz.
Celtis brasiliensis (Gardner) Planch.
Celtis bungeana Blume – wiązowiec Bunge'a
Celtis caucasica Willd. – wiązowiec kaukaski
Celtis caudata Planch.
Celtis cerasifera C.K.Schneid.
Celtis chekiangensis C.C.Cheng
Celtis chichape (Wedd.) Miq.
Celtis conferta Planch.
Celtis glabrata Steven ex Planch. – wiązowiec nagi
Celtis gomphophylla Baker
Celtis harperi Horne ex Baker
Celtis hildebrandii Soepadmo
Celtis hypoleuca Planch.
Celtis iguanaea (Jacq.) Sarg.
Celtis jamaicensis Planch.
Celtis jessoensis Koidz. – wiązowiec jezoeński
Celtis julianae C.K.Schneid. – wiązowiec Juliany
Celtis koraiensis Nakai – wiązowiec koreański
Celtis laevigata Willd. – wiązowiec całobrzegi
Celtis latifolia (Blume) Planch.
Celtis lindheimeri Engelm. ex K.Koch
Celtis loxensis C.C.Berg
Celtis luzonica Warb.
Celtis madagascariensis Sattarian
Celtis mauritiana Planch.
Celtis mildbraedii Engl.
Celtis neglecta Zi L.Chen & X.F.Jin
Celtis occidentalis L. – wiązowiec zachodni
Celtis orthocanthos Planch.
Celtis pacifica Planch.
Celtis pallida Torr.
Celtis paniculata (Endl.) Planch.
Celtis petenensis Lundell
Celtis philippensis Blanco
Celtis punctata (Urb. & Ekman) Urb. & Ekman
Celtis reticulata Torr. – wiązowiec żyłkowany
Celtis rigescens (Miq.) Planch.
Celtis rubrovenia Elmer
Celtis salomonensis Rech.
Celtis schippii Standl.
Celtis sinensis Pers. – wiązowiec chiński
Celtis solenostigma Unwin
Celtis spinosa Spreng.
Celtis strychnoides Planch.
Celtis tala Gillies ex Planch.
Celtis tenuifolia Nutt. – wiązowiec cienkolistny
Celtis tessmannii Rendle
Celtis tetrandra Roxb.
Celtis tikalana Lundell
Celtis timorensis Span.
Celtis toka (Forssk.) Hepper & J.R.I.Wood
Celtis tournefortii Lam. – wiązowiec Tourneforta
Celtis trinervia Lam.
Celtis tupalangi Vassilcz.
Celtis vandervoetiana C.K.Schneid.
Celtis vitiensis A.C.Sm.
Celtis zenkeri Engl.

Zastosowanie

Wiązowce dostarczają twardego i gładkiego drewna^[6], cenionego zwłaszcza jako surowiec do wyrobu węgla drzewnego. Ich owoce są jadalne, a z kory wyrabia się żółty barwnik^[4], papier i sznury^[16]. Z nasion pozyskuje się olej wykorzystywany do wyrobu mydeł i lubrykantów^[16]. Wiązowiec południowy jest uprawiany w krajach śródziemnomorskich jako cieniodajne drzewo przyuliczne^[4]. Ze względu na smaczne owoce identyfikowany jest z drzewem lotosowym wspominanym przez Homera, jako pożywieniu Lotofagów, tak wspaniałym, że towarzysze Odyseusza zapomnieli o tęsknocie za domem^[6]. Celtis zenkeri jest w Ghanie uważany za potężny fetysz^[4]. Liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne przy czym wiązowiec chiński ceniony jest w uprawie jako bonsai^[4]. Cenione są przy tym bardziej ze względu na niewielkie wymagania, niżeli walory dekoracyjne^[8].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).
↑ ^a ^b Barbara Petrozolin-Skowrońska: Encyklopedia popularna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 425. ISBN 83-7129-541-3.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 177. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ ^a ^b Celtis L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-07].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 163. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Włodzimierz Seneta: Drzewai krzewy liściaste. Tom II. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 88-95. ISBN 83-01-11074-0.
↑ Celtis Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-31].
↑ ^a ^b Bruno T. Kremer: Drzewa. Warszawa: Świat Książki, 1996, s. 148. ISBN 83-7129-141-8.
↑ Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 195. ISBN 0-231-03880-1.
↑ Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 25-26. ISBN 978-1-4020-9608-2.
↑ Song, B.-H., Wang, X.-Q., Li, F.-Z., and Hong, D.-Y. 2001. Further evidence for paraphyly of the Celtidaceae from the chloroplast gene matK. Plant Systematics and Evolution 228(1-2): 107-115.
↑ Sytsma, K. J., Morawetz, J., Pires, J. C., Nepokroeff, M., Conti, E., Zjhra, M., Hall, J. C., and Chase, M. W. 2002. Urticalean Rosids: circumscription, Rosid ancestry, and phylogenetics based on rbcL, trnL-F, and ndh-F sequences. American Journal of Botany 89 (9): 1531-1546.
↑ Celtis information from NPGS/GRIN. [dostęp 2010-02-15].
↑ ^a ^b Celtis Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-31].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).

[PWN-3] Barbara Petrozolin-Skowrońska: Encyklopedia popularna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 425. ISBN 83-7129-541-3.

[mabb-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 177. ISBN 978-1-107-11502-6.

[powo-5] Celtis L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-07].

[philips-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 163. ISBN 0-333-73003-8.

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[seneta-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Włodzimierz Seneta: Drzewai krzewy liściaste. Tom II. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 88-95. ISBN 83-01-11074-0.

[america-9] Celtis Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-31].

[Kremer-10] Bruno T. Kremer: Drzewa. Warszawa: Świat Książki, 1996, s. 148. ISBN 83-7129-141-8.

[cronquist-11] Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 195. ISBN 0-231-03880-1.

[armen-12] Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 25-26. ISBN 978-1-4020-9608-2.

[13] Song, B.-H., Wang, X.-Q., Li, F.-Z., and Hong, D.-Y. 2001. Further evidence for paraphyly of the Celtidaceae from the chloroplast gene matK. Plant Systematics and Evolution 228(1-2): 107-115.

[14] Sytsma, K. J., Morawetz, J., Pires, J. C., Nepokroeff, M., Conti, E., Zjhra, M., Hall, J. C., and Chase, M. W. 2002. Urticalean Rosids: circumscription, Rosid ancestry, and phylogenetics based on rbcL, trnL-F, and ndh-F sequences. American Journal of Botany 89 (9): 1531-1546.

[15] Celtis information from NPGS/GRIN. [dostęp 2010-02-15].

[china-16] Celtis Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-31].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne