Wiatr halny

Schemat powstawania wiatru halnego

Wał chmur utworzony przez wiatr halny nad Tatrami

Wiatr halny – obraz Stanisława Witkiewicza

Halny (w języku słow. i węg. – Halný) – lokalna nazwa wiatru fenowego, wiejącego w Karpatach Zachodnich; w południowej Polsce, na Słowacji oraz w północnych Węgrzech. Najgwałtowniejsze wiatry tego typu wieją na Podhalu oraz w Kotlinie Liptowskiej, gdzie opadają ze szczytów Tatr. Jest to ciepły, suchy i porywisty wiatr, wiejący ku dolinom. Niekiedy przynosi znaczne zniszczenia: zrywa dachy, niszczy lasy (tworząc wiatrołomy). Ma również wpływ na samopoczucie (bezsenność, bóle głowy itp.). Występuje głównie jesienią oraz na przedwiośniu. Wiatr halny dociera m.in. do Budapesztu, Krakowa oraz miast aglomeracji górnośląskiej.

Uwarunkowania

Wiatr halny powstaje na skutek różnic ciśnienia pomiędzy jedną a drugą stroną grzbietu górskiego, kiedy po stronie południowej występuje układ wysokiego ciśnienia, a po stronie północnej układ niskiego ciśnienia.

Różnica ciśnień musi być na tyle duża, aby powietrze zalegające po stronie południowej mogło wznosić się i przekroczyć grzbiet górski, stanowiący barierę orograficzną. Poza tym, wysokość grzbietu górskiego lub wilgotność powietrza również musi być odpowiednio duża, aby mogło dojść do skroplenia pary wodnej. Wiatr halny najczęściej występuje w październiku i listopadzie, nieco rzadziej w lutym i marcu.

Przebieg

Po nawietrznej stronie grzbietu górskiego powietrze unosi się wzdłuż stoku ochładzając się zgodnie z gradientem wilgotnoadiabatycznym (0,6 °C/100 m) oraz pozbywając się pary wodnej. Następuje kondensacja pary wodnej, rozbudowują się chmury, z których powstaje opad atmosferyczny, często bardzo obfity. Nad górami tworzy się charakterystyczny, biały wał chmur (tzw. wał fenowy).

Po stronie zawietrznej powietrze opada ocieplając się zgodnie z gradientem suchoadiabatycznym (1 °C/100 m), następuje spadek wilgotności względnej. Dzięki temu w kierunku dolin wieje ciepły, suchy i silny wiatr halny, który w porywach osiąga 60 m/s. Największą prędkość (86 m/s, czyli ok. 300 km/h) zanotowano w maju 1968 roku^[1].

Halny najczęściej wieje od kilku godzin do 2-3 dni, ale na przykład w 1951 roku wiał bez przerwy przez 11 dni.

Skutki

Wiatr halny ma duże znaczenie klimatyczne: powoduje podwyższenie temperatury powietrza, powstawanie posuch, a zimą szybki zanik pokrywy śnieżnej tak, że nawet przy dużych zasobach śnieżnych obywa się bez powodzi. Innym razem wywołuje powódź, jeśli przy gwałtownym tajaniu śnieg wolno paruje. Jesienią przyspiesza dojrzewanie nasion i zbóż. Często prowadzi do znacznych strat w drzewostanie.

W marcu 1974 roku dzięki halnemu w Nowym Sączu zanotowano rekordowe +25,6 °C. W listopadzie 1968 roku w Krakowie i w 2008 roku w Bielsku-Białej podczas silnego halnego temperatura wzrosła do rekordowych +23 °C. W wigilię Bożego Narodzenia 1989 roku halny panujący na Podhalu podniósł temperaturę w Tarnowie aż do +20 °C. Na Podbeskidziu tego dnia porywy halnego osiągnęły rekordowe 175 km/h.

Halny gwałtownie obniża wilgotność powietrza. 30 października 2005 roku na Kasprowym Wierchu zanotowano wilgotność względną równą 3% (identyczny wskaźnik jak dla Sahary). Podobny wpływ halnego notowano w marcu 1972 roku w Bielsku-Białej, kiedy wilgotność spadła do 4%.

Wpływ na człowieka i tłum

Wiatr halny wpływa na zdrowie i samopoczucie człowieka — to tzw. zjawiska fenowe. Pod jego wpływem, na skutek gwałtownych zmian ciśnienia powietrza, pogarsza się stan zdrowia osób ze schorzeniami serca i układu krążenia oraz cierpiących na depresję, zwiększa się liczba samobójstw, szczególnie we wstępnej fazie. Ludzie zachowują się nerwowo, są drażliwi, dochodzi do bójek, a nawet zabójstw. Dziwnie zachowują się niektóre zwierzęta, np. psy, koty, konie, krowy, ale również wilki.

Odniesienie w kulturze

Literatura

Jozef Karika, Smršť, 2020

Malarstwo

Stanisław Witkiewicz, Wiatr halny, 1895

Muzyka

Zakopower, Idzie halny, 2015

Film

Halny, 2011

Wiatr. Thriller dokumentalny, 2019, reż. Michał Bielawski

Uwagi

• W Karpatach wschodnich wiatr fenowy nie ma nazwy własnej, zarówno w języku polskim (dla terenów obecnych Bieszczadów), jak i w węgierskim, rumuńskim oraz rusińskim.
• Odpowiednikiem wiatru halnego w Sudetach jest wiatr polak, często w mediach błędnie nazywany halnym.

Przypisy

Bibliografia

• A. Jackowski, Encyklopedia szkolna. Geografia, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006, ​ISBN 83-7389-845-X​.
• A. Woś, Meteorologia dla geografów, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, ​ISBN 83-232-1654-1​.

Linki zewnętrzne

• Duje. Wiatr halny, Tatrzański Park Narodowy, 2013
• Filmy o górach Halny Dokumenty Planete+
• Zniszczenia w Parku Tatrzańskim dokonane przez „halny stulecia”