Wiatrak

Dawny wiatrak w ruchu
Rysunek przekrojowy i budowa młyna wiatrowego Britzer Mühle w Berlinie
Egbert Livensz van der Poel, Pożar wiatraka, 1654-1664, Muzeum Narodowe w Krakowie
Wiatrak „koźlak” w Pstrążnej
Wiatrak (holender) w Lønstrup
Koźlak w Lednogórze, przy trasie PoznańGniezno
Wiatrak Pitstone uważany za najstarszy na Wyspach Brytyjskich
Mechanizm wewnątrz wiatraka (wiatrak-koźlak, Skansen w Białowieży)
Wiatrak z Zygmuntowa w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie
Dwa wiatraki w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu-Bierkowicach

Wiatrak – budowla drewniana, niekiedy murowana, wyposażona w skrzydła poruszane siłą wiatru i napędzające urządzenia[1][2]. Jest najstarszym silnikiem wiatrowym – przetwarza energię wiatru na energię kinetyczną w ruchu obrotowym. Jest maszyną przepływową i poprzednikiem turbiny wiatrowej, którą czasami również nazywa się wiatrakiem.

Wiatraki (z pionową osią) wynaleziono w IX wieku we wschodniej Persji, zaś w Europie – wiatraki z osią poziomą – pojawiły się pod koniec XII wieku i rozpowszechniły się w Anglii i Holandii[3][4].

Pierwsze wiatraki służyły głównie do mielenia zboża, w pierwszej połowie XIV wieku na terenie obecnej Holandii zaczęto używać wiatraków do napędzania pomp osuszających poldery. W późniejszych latach pojawiły się wiatraki tartaczne, inne mełły i mieszały pigmenty, rozdrabniały skały na kruszywa, plotły sznury konopne, wyciskały olej, mełły tytoń, drewno (na papier), kakao, kawę lub gorczycę (na musztardę).

Typy wiatraków:

Historia wiatraków w Polsce[5]

Drewniane wiatraki były znane i używane w Polsce przez kilka stuleci. Nie jest pewnym czy wiatraki do Polski przywędrowały ze wschodu czy z zachodu, ale na XV wiecznych rycinach odnajdywanych w Polsce widnieją wiatraki o poziomej osi obrotu, które były charakterystyczne dla techniki zachodniej.

Pierwszy zachowany dokument związany z ekonomicznym wykorzystaniem energii wiatrowej na ziemiach polskich jest datowany na wiek XIII. Dokument ten jest przyznanym pozwoleniem na budowę młyna napędzanego przez wodę albo wiatr dla klasztoru w miejscowości Biały Buk (północno-zachodnia Polska) przez księcia pomorskiego Wisława z Rugii[6]. Dokument nie może potwierdzać zbudowania wiatraka, ale jest dowodem poziomu posiadanej wiedzy na temat wykorzystywaniu wiatru przy poruszaniu młyńskich żaren. W wieku XIV wiatraki stają się integralna częścią polskiego krajobrazu[7].

Z odnalezionych dokumentów wiadomo, że w 1303 młyn wiatrowy był w użyciu w Kobylinie (między Wrocławiem, a Poznaniem). W 1325 we Wschowie znajdował się młyn napędzany wiatrem. W 1377 udzielono zgody na budowę dwóch młynów wiatrowych niedaleko Chojnic. W 1394 uzyskano pozwolenie na budowę młyna wiatrowego w Rusinowie niedaleko Kwidzyna. W 1396 uzyskano pozwolenie na budowę młyna wiatrowego w Świętej Lipce niedaleko Gdańska[8].

Liczba młynów wiatrowych wzrastała regularnie w następnych stuleciach, choć w zależności od regionu i dostępnych warunków terenowych, liczba ich była nierównomierna. Gdyż przy lepszych warunkach hydrologicznych częściej budowano koła wodne ze względu na ich wyższą sprawność i większą niezawodność.

Największe zainteresowanie wiatrakami pojawiło się w XIX wieku, ze względu na korzystne regulacje administracyjne. Gdzie uwłaszczenie chłopów nastąpiło we wszystkich częściach Polski pod zaborami, mieszkańcy danej wsi nie mieli już obowiązku mielenia zboża w wydzielonym młynie, a rozwój technologiczny sprawił, że wiatraki coraz częściej budowano na własne potrzeby gospodarstwa.

Podczas II Wojny Światowej na terenie Polski zostało zniszczonych ok. 60% wiatraków, których w 1939 było ponad 7000. Pozostała część popadła w ruinę przez brak konserwacji po wojnie, postępującej elektryfikacji i braku zainteresowania nimi władz komunistycznych. W 1954 istniało 3280 wiatraków z czego tylko 63 uznano za zdolne do pracy[9]. Z tych powodów wielowiekowa tradycja młynów wiatrowych w Polsce dobiegła końca.

Dobrze zachowane wiatraki znajdują się obecnie w wielu skansenach i muzeach etnograficznych na terenie całej Polski.

Wiatrak dworski Kuremaa (w Estonii), zbudowany prawdopodobnie w połowie XIX wieku
Wiatrak o zmierzchu, Belgia (autochrom z 1913 r.)

Historia wiatraków w Europie

Wiatraki w Europie zdobyły popularność w XIV wieku. Szacuje się, że w szczycie około 1850 ich liczba wyniosła około 200 000, co jest wartością niewielką w porównaniu z około 500 000 kół wodnych. Chociaż wiatraki były budowane w dużej liczbie aż do końca XIX w., wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej, znaczenie wiatru i wody jako pierwotnych przemysłowych źródeł energii spadło i ostatecznie zostały one zastąpione parą wodną (w młynach parowych), silnikami spalinowymi i silnikami elektrycznymi[10].

Według spisów przeprowadzonych przez rząd pruski w 1895 na terenie Cesarstwa Niemieckiego nadal działało 18 362 wiatraków i 54 529 młynów wodnych, z czego 97% pierwszych i prawie 60% drugich stanowiły młyny zbożowe[11]. W 1750 w Holandii było od 6 do 8 tysięcy wiatraków, w 1850 ich liczba wzrosła do 9-10 tysięcy. W Wielkiej Brytanii w 1820 było od 5 do 10 000 tys. wiatraków. We Francji do 1847 zostało zbudowanych 8700 wiatraków i 37 tys. młynów wodnych. W 1900 na terenie Finlandii znajdowało się ok. 20 tys. wiatraków[10].

W 2017 holenderskie rzemiosło młynarzy wiatraków i młynów wodnych zostało wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[12].

Przypisy

  1. Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 170. ISBN 83-85001-89-1.
  2. Windmill. www.merriam-webster.com. [dostęp 2022-07-21].
  3. Bolesław Orłowski: Groźba i nadzieja. Sensacje z dziejów techniki. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 37-40. ISBN 83-203-0224-2.
  4. Windmills. www.engr.psu.edu. [dostęp 2022-07-21].
  5. Bartłomiej Igliński, Wind energy in Poland – History, current state, surveys, Renewable Energy Sources Act, SWOT analysis, Anna Iglińska i inni, „Renewable and Sustainable Energy Reviews”, 64, 2016, DOI10.1016/j.rser.2016.05.081 (ang.).
  6. M. Dembińska, Przetwórstwo zbożowe w Polsce Średniowiecznej (X-XIV wiek), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.
  7. J. Święch, Wiatraki: Młynarstwo wietrzne na Kujawach, Włocławek: Oficyna Wydawnicza Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, 2001.
  8. F. Klonowski, Z historii inwentaryzacji wiatraków na Warmii, Mazurach i Powiślu, Rocz Olszt, 1958.
  9. M. Pawlik, Wiatraki północno-wschodniej Polski., Białystok: Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego, 1984.
  10. a b Wind powered factories: history (and future) of industrial windmills, LOW-TECH MAGAZINE [dostęp 2020-09-27] (ang.).
  11. Windmühlen im Kreis Lüben, www.lueben-damals.de [dostęp 2020-09-27] (niem.).
  12. UNESCO ICH: Craft of the miller operating windmills and watermills. [dostęp 2017-12-09]. (ang.).


Media użyte na tej stronie

Mlyn - budowa.svg
Autor: , Licencja: CC-BY-SA-3.0
Rysunek przekrojowy młyna Britzer Mühle w Berlinie

1 – kamienna podbudowa, 2 – galeria, 3 – rura do transportu mąki, 4 – żarna, 5 – koło zębate walcowe, 6 – koło drążkowe, 7 – wał główny, 8 – podnoszenie worków, 9 – stół podnośny (dźwignik z płytą stołową?), 10 – dolne koło kołnierzowe, 11 – wieniec obrotowy, 12 – „pająk” do sterowania żaluzjami, 13 – pręty z żaluzjami, 14 – wał skrzydłowy, 15 – górne koło kołnierzowe, 16 – nastawczy silnik wiatrowy

A – hala dostawy, B – poziom galerii, C – poziom mąki, D – poziom kamieni, E – poziom podnoszenia, F – poziom kołpaka (?), G – kołpak
Kuremaa mõisa tuuleveski.jpg
Autor: Ivar Leidus, Licencja: CC BY-SA 3.0 ee
This is a photo of cultural heritage monument of Estonia number
Wiatrak Lednogora.JPG
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Vennebjerg Mølle, Vendsyssel 2004.jpg
Autor: photo © 2004 by Tomasz Sienicki [user: tsca, mail: tomasz.sienicki at gmail.com], Licencja: CC BY 2.5
wiatrak, LønstrupVendsysselJutlandiaDania
Windmill.png
Autor: LinCity-NG, Licencja: GPL
Windmill
Wdzydze mlyn holender.jpg
Autor: Polimerek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Młyn wiatrakowy, tzw. Holender we Wdzydzach Kiszewskich
Bierkowice Muzeum - dwa wiatraki.JPG
Autor: Pudelek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dwa wiatraki w Muzeum Wsi Opolskiej.
Zabytkowy wiatrak.jpg
Autor: Tomasz Zugaj, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lublin, ul. Warszawska 96 - wiatrak w Muzeum Wsi Lubelskiej (zabytek nr A/813 z 31.03.1981)
Alfonse Van Besten, Windmill at twilight, c. 1913.jpg
Alfonse Van Besten, Windmill at twilight, c. 1913
Skansen-bialowieza-7.JPG
Autor: Dariusz.Biegacz, Licencja: CC-BY-SA-3.0
open air museum in Bialowieza, Poland; skansen w Białowieży