Wiciokrzew pomorski
| ||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | astrowe | |
Rząd | szczeciowce | |
Rodzina | przewiertniowate | |
Rodzaj | wiciokrzew | |
Gatunek | wiciokrzew pomorski | |
Nazwa systematyczna | ||
Lonicera periclymenum L. Sp. pl. 1:173. 1753[2] | ||
Synonimy | ||
Lonicera serotina Gand.[3], | ||
Mapa zasięgu | ||
Wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum L.) – gatunek zdrewniałego pnącza należący do rodziny przewiertniowatych. Występuje w Europie Zachodniej i Południowej, w Polsce osiąga wschodnią granicę zasięgu. Roślina często uprawiana, głównie ze względu na efektowne, silnie pachnące kwiaty. Wyhodowano szereg odmian uprawnych. Dawniej gatunek wykorzystywany był także jako leczniczy. Na stanowiskach naturalnych w Polsce podlega częściowej ochronie prawnej. Czerwone, kuliste owoce są lekko trujące.
Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek subatlantycki o zasięgu obejmującym obszary w Europie znajdujące się pod wpływem klimatu oceanicznego, charakteryzującego się ciepłym, niezbyt gorącym latem i łagodną zimą[5].
Na północy jego zasięg sięga po Szetlandy, zachodnie wybrzeża Norwegii, następnie przez południową część Półwyspu Skandynawskiego, Gotlandię po wybrzeża Zatoki Gdańskiej. Granica zasięgu biegnie następnie w kierunku południowym do pogórza alpejskiego i wzdłuż niego do wybrzeży Morza Śródziemnego. Nieliczne stanowiska znajdują się w pasie wybrzeży Półwyspu Apenińskiego oraz na wschodnim wybrzeżu Adriatyku. Na południu rośnie na całym niemal Półwyspie Iberyjskim oraz na północnych krańcach Afryki, w Maroku[2][6]. Najliczniej spotykany jest w lasach na wybrzeżach Atlantyku (w Polsce nad Bałtykiem)[5].
Jako gatunek zawleczony notowany jest w Ameryce Północnej; w części wschodniej – Nowej Szkocji, Ontario i Maine oraz na zachodzie w Waszyngtonie i Oregonie[7].
Przez Polskę przebiega wschodnia granica zwartego zasięgu wiciokrzewu[8]. Na stanowiskach naturalnych występuje głównie w północno-zachodniej oraz południowo-zachodniej Polsce. Najliczniejsze stanowiska ciągną się wzdłuż brzegów Bałtyku, pasem zwężającym się ku wschodowi[9]. W rejonie wysp Wolin i Uznam oraz na Nizinie Szczecińskiej gatunek ten jest rozpowszechniony i w wielu miejscach rośnie bardzo obficie[10]. Rozproszone stanowiska znajdują się w pasie pojezierzy między wybrzeżem i dolinami Warty i Noteci. W południowo-zachodniej Polsce wiciokrzew pomorski rośnie na wielu stanowiskach na Przedgórzu Sudeckim, Nizinie Śląsko-Łużyckiej, Nizinie Śląskiej oraz na Wale Trzebnickim (po okolice Krotoszyna i Kępna[11]). Wiele stanowisk w południowo-zachodniej Polsce ma najwyraźniej charakter antropogeniczny. W zachodniej i północnej Polsce rozpowszechniany był dawniej przez leśników niemieckich, sadzony był przy osadach leśnych i przy drogach, także dla osłony budowli wojskowych w obszarach umocnionych[12]. Gatunek poza tym skutecznie rozsiewany jest z miejsc uprawy przez ptaki[4].
W Wielkopolsce nieliczne, uznawane za naturalne stanowiska, znajdują się w powiecie szamotulskim[9]. Niektórzy autorzy podejrzewają, że naturalne może być stanowisko w obrębie Wielkopolskiego Parku Narodowego w uroczysku Wypalanki[13]. Izolowane stanowisko na Mazowszu chronione jest w rezerwacie Biele Chojnowskie[14], choć prawdopodobnie jest pochodzenia antropogenicznego[15].
Na pogórzu sięga do wysokości 600–700 m n.p.m.[16]
Morfologia
- Pokrój
- Pnącze prawoskrętne, osiągające wysokość zwykle do 5 m wysokości, rzadko wyższe (do 10[17]–12 metrów[14], z Wolińskiego Parku Narodowego podawano okazy o wysokości 18 metrów[18]). Owija się wokół podpór (np. pni drzew). Różne części rośliny okryte są włoskami gruczołkowymi, które są też przyczyną lepkości końcowych, kwitnących odcinków pędów[19].
- Łodyga
- Pędy gładkie, okrągłe, o długich międzywęźlach i niezgrubiałe w węzłach. Roczne pędy zwykle szaro owłosione i często purpurowo nabiegłe. Starsze okryte popielatoszarą, włóknistą i łuszczącą się korą[20]. Osiągają do kilku cm średnicy[8]. Pąki są wąskostożkowate, ułożone nakrzyżlegle (rzadko 3 w okółku), silnie odstają od pędu. Okryte są wieloma, jasnobrązowymi łuskami, na grzbiecie zaostrzonymi. Ślady po liściach są ciemnoszare, wąskie i osadzone na wyraźnej podstawce. Na pędach widoczne są bardzo liczne, koliste i czarne przetchlinki o różnej wielkości[20].
Purpurowo nabiegłe młode pędy
Gładka kora na młodszych i włóknista na starszych pędach
Kora na starym pędzie
- Liście
- Ulistnienie naprzeciwległe. Liście krótkoogonkowe (ogonek do 7 mm długości[5]), górne siedzące, ale nie zrośnięte u nasady. Blaszka o długości 4–6 cm (rzadko do 9 cm), eliptyczna lub odwrotnie jajowata, na szczycie zaostrzona lub tępa. Brzegi są zwykle całe, choć zdarzają się liście zatokowato wcinane. Za młodu liście są owłosione, z czasem stają się nagie. Z wierzchu są ciemnozielone, od spodu jaśniejsze, sinozielone[19].
- Kwiaty
- Skupione po 3 w wierzchotkach, które z kolei zebrane są w 3–5 okółków tworzących zbity kwiatostan w formie nibygłówki, wyrastający na ogruczolonej szypułce długości 4–9 cm na końcach pędów[19]. Poszczególne kwiaty wsparte są drobnymi podkwiatkami o długości 1–2 mm, częściowo osłaniających zalążnię[21]. Okwiat, jak i cały kwiat pięciokrotny, składa się z krótkiego, ogruczolonego kielicha oraz grzbiecistej korony (do 4–5 cm długości) o wyciągniętej rurce (do 2,5 cm długości). Korona jest w pąku i za młodu często purpurowo nabiegła, w czasie kwitnienia kremowobiała, po czym w miarę przekwitania coraz bardziej żółknie. Cała od zewnątrz ogruczolona. Rurka kończy się dwiema odgiętymi wargami, z których dolna jest niepodzielona, a górna, tworzona z 4 zrośniętych płatków, rozcięta jest na 4 łatki[19]. Pręciki w liczbie 5, o zróżnicowanej długości wystają poza rurkę korony. Słupek dolny z nitkowatą szyjką wystającą poza rurkę korony jeszcze dalej niż pręciki[17].
Ogruczolony szczyt pędu z kwiatami w pąkach
Ogruczolony kwiatostan tuż przed rozwinięciem kwiatów
Żółte kwiaty z wzniesionymi słupkami – ostatnia faza kwitnienia
- Owoc
- Ciemnoczerwone, kuliste i soczyste niby-jagody z trwałymi ząbkami kielicha na szczycie, okryte lepkimi gruczołkami[16][19]. Zawierają nieliczne nasiona[17].
- Nasiona
- Owalne o długości ok. 4 mm i szerokości 3 mm, na brzegach ścieśnione, odlegle, koliście żłobione. Powierzchnia falista, lekko błyszcząca, pomarańczowo-brązowa[22].
Biologia
Rozwój
- Kiełkowanie i wzrost
- Nasiona kiełkują wiosną[23]. Część podliścieniowa (hipokotyl) siewki ma do 3 cm długości, jest naga, u dołu biała, w górze zielonawopurpurowa. Dwa nagie liścienie są delikatne, cienkie, jajowate, u nasady klinowate a na wierzchołku zaokrąglone. Osiągają do 8 mm długości i 5 mm szerokości. Z wierzchu są zielone lub bladozielone, od spodu jaśniejsze i matowe. Część nadliścieniowa (epikotyl) osiąga do 5 mm długości jest fioletowopurpurowa i mogą na niej pojawiać się pierwsze odstające włoski. Kolejne międzywęźla są już wyraźnie owłosione. Pierwsze liście są naprzeciwległe i ich kształt jest zmienny – mogą być odwrotnie jajowate i wycięte na szczycie albo jajowate i zaostrzone. Nasada jest szeroko klinowata. Blaszka pierwszej pary liści jest naga i tylko orzęsiona na brzegu, na wiązkach przewodzących po dolnej stronie blaszki drugiej i trzeciej pary listków pojawiają się włoski. Owłosione są ogonki liści osiągające do 4 mm długości[24]. Rośliny kiełkujące z nasion w pierwszym roku osiągają 10–30 cm wysokości[25]. W kolejnych latach przyrosty roczne wynoszą 1–2 m[26]. Maksymalną wysokość wiciokrzew osiąga w ciągu od 5 do 10 lat[27]. Młode liście w warunkach łagodnego klimatu oceanicznego mogą zacząć się rozwijać już w styczniu, a w kwietniu listowie jest już rozwinięte[28]. Liście opadają późno, bo w końcu października, niemal do końca nie zmieniając zielonego koloru[29].
- Kwitnienie
- Przypada na okres od maja do czerwca, rzadziej do lipca (u odmiany ‘Serotina’ kwitnienie trwa do jesieni). Kwiaty przyjemnie i dość silnie pachną, szczególnie po zmierzchu. Otwarte pozostają przez trzy doby w miarę upływu tego czasu stopniowo blednąc i zmieniając położenie pręcików i słupków. Przedprątne kwiaty początkowo mają w dół i w bok odgiętą szyjkę słupka oraz wyprostowane pręciki. Podczas drugiej doby kwitnienia pręciki, które wysypały pyłek zginają się w dół, a szyjka słupka prostuje się[8]. Kwiaty zapylane są przez owady wabione nektarem, barwnym i efektownym okwiatem oraz połyskliwą epidermą na wewnętrznej, wywiniętej stronie warg korony kwiatowej[30]. Kwiaty mają tak długą rurkę korony, że mogą być zapylane tylko przez długotrąbkowe motyle z rodziny zawisakowatych. Inne owady mają utrudniony dostęp do nektaru nie tylko z powodu znacznej długości ciasnej rurki, ale także z powodu gładkości i natłuszczenia jej wewnętrznej powierzchni[8]. Trzmiele i pszczoły radzą sobie jednak w ten sposób, że wygryzają otwór w rurce kwiatu i spijają nektar, nie doprowadzając do zapylenia[10]. W przypadku braku odwiedzin owadów w kwiatach następuje samozapylenie[31].
- Rozsiewanie
- Owoce dojrzewają w sierpniu i wrześniu[29]. Nasiona rozsiewane są przez ptaki[10], szczególnie przez wrony[16] oraz drozdowate[31], przy czym przejście nasion przez przewód pokarmowy ptaka przyśpiesza ich kiełkowanie[8][16]. Owoce zachowują się na pędach często do mrozów[14].
- Rozmnażanie wegetatywne
- Według niektórych źródeł, wiciokrzew pomorski rozmnaża się głównie wegetatywnie za sprawą płożących i korzeniących się pędów[10]. Ponieważ zakwitają tylko te rośliny, które trafią i wespną się na odpowiednią podporę[8], sytuacja taka dotyczyć może gorszych warunków siedliskowych (np. silnego ocienienia), gdzie dominują rośliny płonne[21]. Analizy genetyczne wykazały, że średnio tylko co czwarta roślina kwitnąca ulega podziałowi wegetatywnemu. Większość roślin na stanowiskach pochodzi z reprodukcji generatywnej[32].
Anatomia i cechy fitochemiczne
Drewno wiciokrzewu ma kolor zielony. Cechą charakterystyczną, odmienną od innych przedstawicieli rodzaju, jest brak rdzenia[20]. Drewno wiciokrzewów wyróżnia się poza tym wyjątkowo dużą liczną promieni drzewnych wynosząca powyżej 21 na odcinek długości 1 mm ustawiony poprzecznie do pnia[33].
- Genetyka
- Podstawowa liczba chromosomów tego gatunku wynosi x = 9. Jako organizm diploidalny, wiciokrzew ma podwójny garnitur chromosomów (2n) wynoszący 18, choć stwierdzono także nieróżniące się morfologicznie rośliny o zwielokrotnionej liczbie chromosomów: 4x (2n=36) oraz 6x (2n=54)[21].
- Fitochemia
- Roślina zawiera m.in. taniny, flawonoidy, śluz, węglowodany, kwas salicylowy[34]. Znane są z ziela tego gatunku glikozydy sekoirydoidowe: sekologanina (lonicerozyd), sekoksylagina, morronizyd i sekologanozyd[35]. Charakterystyczny aromat wydzielany przez kwiaty o zmroku przypomina zapach lilii z nutą waniliowo-drzewną. Główne odoranty olejku eterycznego pozostają nieznane, stwierdzono jednak w olejku oksymy i szereg aminokwasów (leucynę, izoleucynę, fenyloalaninę i walinę)[36].
- Roślina trująca
- Owoce zawierają substancję goryczową[37] i są lekko trujące dla ssaków[2] po zjedzeniu dużej ilości[26]. Owoce z powodu jaskrawo czerwonej barwy i słodkiego smaku są kuszące, zwłaszcza dla dzieci. Ich spożycie spowodować może zaburzenia trawienia, pracy serca i układu nerwowego, w skrajnych przypadkach prowadzące do śmierci. Głównymi objawami zatrucia są: wymioty, biegunka, pocenie się, łzawienie, przekrwienie twarzy z rozszerzonymi źrenicami, skurcze mięśni, tachykardia i zaburzenia rytmu serca, senność, czasem przechodząca w śpiączkę. Zazwyczaj uzdrowienie następuje w ciągu 48 godzin[38].
Ekologia
Siedlisko
Wiciokrzew pomorski spotkać można w świetlistych, rzadziej zacienionych lasach, gdzie rośnie jako podszyt, w zaroślach i zbiorowiskach okrajkowych. Jest to roślina światłolubna, która najsilniej rośnie i kwitnie w miejscach dobrze nasłonecznionych. W lasach optymalnie rozwija się na siedlisku lasu mieszanego bagiennego[39]. Rośnie na glebach świeżych i wilgotnych, średniożyznych, o odczynie umiarkowanie kwaśnym[15], zarówno na podłożu mineralnym, jak i organicznym[40]. Źle znosi obecność węglanu wapnia w glebie[37]. W miejscach zacienionych i na siedliskach świeżych płoży się po ziemi i nie zakwita, optymalnie rozwija się w miejscach wilgotnych, w pobliżu zbiorników, na obrzeżach lasu[40].
Fitosocjologia
W fitosocjologicznej klasyfikacji zbiorowisk roślinnych wiciokrzew pomorski jest gatunkiem charakterystycznym dla dąbrów z klasy Quercetea robori-petraeae oraz dla zbiorowisk zaroślowo-okrajkowych ze związku Pruno-Rubion fruticosi i zespołu Frangulo-Rubetum plicati[41]. W obrębie dąbrów wyraźnie najliczniej rośnie w kwaśnym lesie brzozowo-dębowym (Betulo-Quercetum), w wilgotnych, piaszczystych zagłębieniach w rejonie wybrzeża morskiego. Dla zespołu tego wiciokrzew uważany jest za gatunek wyróżniający[41], lub nawet charakterystyczny[42]. Występuje także w buczynach, olsach[14] i łęgach[12]. W miejscach masowego występowania tworzy zwarty kobierzec na dnie lasu, wspina się i oplata rosnące w nim drzewa i krzewy[10]. Zwłaszcza w olszynach z wysoką roślinnością bagienną, bujnie oplecione wiciokrzewem drzewa i krzewy mają osobliwy wygląd przypominając lasy tropikalne[8].
Oddziaływania międzygatunkowe i choroby
Skłębione pędy pnącego się wiciokrzewu pomorskiego są chętnie wybierane na miejsce gniazdowania przez drobne ptaki śpiewające[28][43]. Ptaki drozdowate, wróblowate i muchołówki wykorzystują włóknistą korę do wicia gniazd[43].
Młode pędy, zwłaszcza na stanowiskach słonecznych lub suchych[26], atakowane są przez mszyce (Hyadaphis xylostei Schrank[31] i Hydaphis foeniculi[44]). Mszyce przyciągają z kolei sikorki modre, sieciarki i biedronki[43], poza tym zarażają rośliny wirusem Honeysuckle latent virus (HLV)[44]. Na wiciokrzewie pomorskim żerują także gąsienice wielu motyli. W południowym Wiltshire w Anglii na pnączach tych żerowały 34 gatunki ciem[45]. Jest to też roślina pokarmowa pokłonnika kamilla[31][28] oraz Orchestes lonicerae z ryjkowcowatych[31]. Liście są minowane przez muchówki z rodzaju Chromatomyia (Ch. periclymeni, Ch. lonicerae, Ch. aprilina[46]) oraz Aulagromyza (A. hendeliana, A. cornigera)[46].
Poza wyspecjalizowanymi do korzystania z nektaru wiciokrzewu zawisakowatymi, gatunek ten przyciąga także wiele innych owadów podczas kwitnienia. Błonkówki przegryzają się do wnętrza kwiatu, a niektóre muchówki i trzmiele odwiedzają kwiaty wiciokrzewu po to by zdobyć pyłek kwiatowy[8]. Obfitość owadów przyciąga z kolei nietoperze[43].
Wiciokrzew pomorski bywa też porażany przez grzyby – Aecidium periclymeni, Erysiphe lonicerae, Mycosphaerella clymenia i Puccinia festucae[46]. Szereg gatunków grzybów stwierdzano na martwym drewnie wiciokrzewów[46].
Z kolei wiciokrzewy ciasno oplatając drzewa i krzewy ograniczają ich przyrost pni na grubość i w efekcie często powodują ich deformację[28].
Systematyka i zmienność
Gatunek ten jest typem nomenklatorycznym podrodzaju Periclymenum (wiciokrzew) obejmującego pnącza o kwiatach zwykle długorurkowych, skupionych na szczytach pędu. Wiciokrzew pomorski wyróżnia się od innych gatunków z tego podrodzaju tym, że najwyższa para liści jest siedząca i nie zrośnięta kołnierzykowato[14].
W obrębie gatunku wyróżnia się dwa podgatunki:
- ssp. periclymenum – podgatunek nominatywny o cechach (górna para liście siedząca) i zasięgu pokrywającym się z charakterystyką i areałem gatunku, z wyjątkiem południowych krańców Półwyspu Iberyjskiego,
- ssp. hispanica (Boiss. & Reut.) Nyman (syn. Lonicera hispanica Boiss. & Reut.)[3] – podgatunek wyróżniający się tym, że górna para liści pod kwiatostanem jest wyraźnie ogonkowa[17], liście są wyraźniej zaostrzone, od spodu bardziej sine, młode liście owłosione są na obu powierzchniach[47]. Występuje w środkowej i południowej Hiszpanii, w południowej Portugalii oraz w północno-zachodniej Afryce[47].
W obrębie gatunku wyróżnia się liczne odmiany uprawne wyróżniające się intensywniejszą barwą kwiatów, odmiennym zabarwieniem liści, sposobem wzrostu roślin, intensywnością zapachu kwiatów i długością kwitnienia:
- ‘Aurea’ – liście żółtopstre[48],
- ‘Belgica’ – odmiana belgijska – rośliny o pokroju krzaczastym, liściach grubszych i nagich oraz kwiatach z zewnątrz purpurowych[49],
- ‘Belgica Select’ – dorasta tylko do 3 m wysokości, kwiaty od zewnątrz fioletowo-czerwone, wewnątrz początkowo kremowe, z czasem żółte, kwitnie dwukrotnie od maja do lipca i od końca lipca do października, ma wyraźnie purpurowo nabiegłe szypułki, nerwy i młode pędy[26],
- ‘Berries Jubilee’ – kwiaty żółte, owoce jaskrawoczerwone[48]
- ‘Chojnów’ – rośliny o pokroju zwartym, krzaczastym (osiągają 2–3 m wysokości), kwiaty z zewnątrz ciemnopurpurowe, wewnątrz kremowe, kwitnienie trwa od czerwca do września, liście mniejsze niż u typu, za młodu purpurowo nabiegłe[26],
- ‘Cream Cloud’ – kwiaty białawe[50],
- ‘Graham Thomas’ i ‘Sweet Sue’ – kwiaty barwy początkowo kremowej, później żółtej, kwitnienie od maja do września, bardzo obfite[26],
- ‘Harlequin’ – liście pstre, na brzegu kremowe, często też zaróżowione[51],
- ‘Quercina’ – odmiana dębolistna – liście zatokowo klapowane i zwykle żółto obrzeżone[49],
- ‘Serotina’ (znana też jako ‘Serotina Florida’[51], syn. Lonicera semperflorens Gold.) – odmiana późna – kwitnie bardzo obficie, powtarza kwitnienie od sierpnia do jesieni[14], kwiaty w pąkach oraz z zewnątrz są ciemnopurpurowe, wewnątrz żółte[49],
- ‘Serotina Variegata’ – pstrolistna odmiana późna[51].
Nazewnictwo
Rodzajową nazwę naukową nadał Linneusz na cześć Adama Lonitzera – niemieckiego lekarza i botanika z XVI wieku. Nazwa gatunkowa pochodzi od dwóch słów greckich – perí co oznacza „wokoło, dookoła” oraz klýmenon oznaczającego „pnącze”[52]. Nazwa Periclymenum w języku greckim u Dioskurydesa odnosiła się do tego lub podobnego mu pnącza[31].
W starszych publikacjach w języku polskim gatunek opisany jest jako „gdula mniejsza” (u Syreniusza), „kozipowóy” (Marcin z Urzędowa) i „wonny powoy” (Marcin Siennik)[53]. W języku kaszubskim gatunek określany jest mianem „kozieniec”[15][19]. Nazwa „wiciokrzew pomorski” była w użyciu już w okresie międzywojennym[54], choć równocześnie obok określeń „lonicera okręgowa” i „róża jerychońska”[55]. Współcześnie, obok nazwy „wiciokrzew pomorski” używane bywa określenie „wiciokrzew powojowy”[39][56].
Zagrożenia i ochrona
Gatunek objęty był w Polsce ścisłą ochroną gatunkową na stanowiskach naturalnych od 1957 roku[57] ze względu na rzadkość występowania w znacznej części kraju, zagrożenie dla izolowanych stanowisk, zwłaszcza wzdłuż granicy zasięgu oraz efektowny i oryginalny pokrój (uważany jest za najpiękniejsze pnącze w rodzimej florze)[8][58]. Od roku 2014 objęty jest ochroną częściową[59]. Lokalnie zagrożeniem dla gatunku są prace leśne, trzebież i wycinka drzew, co prowadzić może do niszczenia niektórych, izolowanych stanowisk[10]. Z drugiej strony ze względu na zdolność do ukorzeniania i rozrastania się pędów płożących, ma dużą odporność na uszkodzenia mechaniczne[18]. W związku z ochroną gatunkową, okazy wiciokrzewu pomorskiego rosnące w lasach muszą być zachowywane, chyba że technologia prac prowadzonych w lasach to uniemożliwia przy braku rozwiązań alternatywnych i braku zagrożenia dla populacji[60]. W praktyce zaleca się podczas pozyskiwania drewna zachowywanie wszystkich drzew stanowiących podporę dla tego gatunku[61].
Liczne populacje wiciokrzewu pomorskiego chronione są w Polsce w szeregu różnych form ochrony przyrody. Lasy z masowo występującym wiciokrzewem na wyspie Wolin, chronione są w granicach Wolińskiego Parku Narodowego, gdzie gatunek ma bardzo duże i niezagrożone zasoby[18]. Bardzo nielicznie rośnie w Wielkopolskim[13] i Słowińskim Parku Narodowym[62]. Stanowiska na granicy zasięgu chronione bywają w formie rezerwatów przyrody tak jest np. w okolicy Krotoszyna (rezerwat Miejski Bór), Warszawy (Biele Chojnowskie[14]) i w Wielkopolsce (Bytyńskie Brzęki).
Ekosystemy, w których występuje wiciokrzew pomorski (kwaśne dąbrowy, buczyny, łęgi i olsy) stanowią siedliska przyrodnicze chronione w europejskiej sieci Natura 2000. W Polsce obszary największej koncentracji stanowisk wiciokrzewu chronione są w dwóch ostojach Natura 2000 – Trzebiatowsko-Kołobrzeski Pas Nadmorski (PLH320017) oraz Wolin i Uznam (PLH320019)[63].
Zastosowanie
- Roślina ozdobna
- Wiciokrzew pomorski jest często uprawiany jako roślina ozdobna. Walorem są: efektowne i silnie pachnące kwiaty, długi czas kwitnienia[29], pnący pokrój i długo utrzymujące się jaskrawo czerwone owoce[14]. W uprawie znacznie bardziej cenione od formy typowej, są odmiany, np. ‘Serotina’ o intensywniej wybarwionych kwiatach, kwitnąca do jesieni[14]. Wiciokrzew najlepsze wrażenie robi na stanowiskach, na których może rosnąć swobodnie. Dobrze rośnie przy altanach, pergolach, bramach i innych podporach. Ze względu na długie kwitnienie i efektowny zapach – zalecany jest do sadzenia przy miejscach częstego pobytu ludzi – np. przy ławkach i oknach[26].
- Roślina lecznicza
- O różnych zastosowaniach leczniczych donoszą głównie starsze źródła. Już Pliniusz Starszy zalecał podawanie tej rośliny w winie jako leku na dolegliwości śledziony[34]. Współcześnie gatunek ten nie jest wykorzystywany leczniczo i nie znajduje się w Farmakopei Polskiej i Europejskiej. Roślina była wykorzystywana przy leczeniu chorób skóry, do usuwania wrzodów[64]. Ziele posiadać miało właściwości wykrztuśne i przeczyszczające. Syrop z kwiatów stosowany był w leczeniu chorób układu oddechowego, podczas gdy napar z liści działać miał korzystnie w leczeniu chorób wątroby i śledziony. Stosowany był też do płukania jamy ustnej w przypadku owrzodzenia. Kwiaty działać miały przeciwskurczowo, ściągająco, moczopędne, wykrztuśne, miały obniżać temperaturę ciała. Owoce działać miały wymiotnie i przeczyszczająco. Ziele stosowane było jako środek wzmacniający skórę i błony śluzowe. Kwiatom i zielu przypisywane jest też działanie napotne, a liściom – lekko przeczyszczające i ściągające. Nasiona działać mają moczopędnie[28]. Gatunek stosowany był także w kuracjach przeciwrakowych[65].
- Roślina jadalna
- Słodki nektar bywa wysysany przez dzieci z nasady kwiatów po urwaniu rurki korony[28]. Kwiaty, słodkie w smaku, mogą być zresztą zjadane na surowo w całości[34].
- Roślina pastewna
- Liście pnących wiciokrzewów są ulubionym pożywieniem kóz. Nazwa naukowa podobnego gatunku – wiciokrzewu przewiercienia (L. caprifolium) oznacza dosłownie „kozi liść”. Podobnie roślina nazywana jest zwyczajowo w językach francuskim, niemieckim, włoskim[66] i kaszubskim („kozieniec”[19]). Owocami karmiono kury[66].
Uprawa
- Wymagania
- Gatunek nie ma istotnych wymagań co do gleby, jednak na glebach suchych i ubogich lepiej rośnie podlewany i nawożony[26]. Jest mrozoodporny w polskich warunkach (strefy mrozoodporności 4–10[67]), choć zdarza mu się przemarzać podczas ostrych zim[68], przy temperaturach poniżej –20 °C[28]. Rośnie dobrze w pełnym słońcu i w półcieniu, przy czym kwitnienie jest bardziej obfite w tej drugiej sytuacji. Znaczący wpływ na intensywność kwitnienia ma także zastosowanie w nawożeniu pogłównym fosforanu amonu[69]. Jako optymalne warunki rozwoju wskazywane jest też ocienienie dolnych części rośliny przy pełnym nasłonecznieniu górnej części pędów[28]. Wiciokrzew pomorski wymaga podpory (np. pergoli lub drzewa) wokół której się owija, lub przy której pędy trzeba podwiązywać.
- Pielęgnacja
- Nie wymaga cięcia poza wiosennym usuwaniem martwych pędów. Co kilka lat zalecane jest jednak silne cięcie odmładzające roślinę[26].
- Rozmnażanie
- W uprawie gatunek ten jest najczęściej rozmnażany wegetatywnie za pomocą sadzonek zielnych pozyskiwanych w czerwcu lub lipcu. Sadzonki te po wysadzeniu w inspektach rozwijają się w nich przez jeden lub dwa lata. Wiciokrzew pomorski rozmnażany jest także za pomocą sadzonek zdrewniałych pozyskiwanych późną jesienią, które dołuje się w piasku na dworze. Wysadza się je do gruntu na wiosnę. Można też stosować rozmnażanie przez odkłady – pędy dwuletnie w maju lub czerwcu przykrywa się ziemią, po czym w ciągu sezonu wegetacyjnego ukorzeniają się i wiosną następnego roku mogą być odcięte od rośliny macierzystej[25].
- Można też stosować rozmnażanie generatywne. Dojrzałe owoce po zbiorze we wrześniu oczyszcza się z miąższu. Pozyskane nasiona wysiewa się niezwłocznie do gruntu lub do inspektu. Nasiona mogą być także stratyfikowane w piasku i wysiane na wiosnę[25]. Wysiane nasiona przykrywa się płytką (2 mm) warstwą ziemi[27].
- Opracowane są także metody skutecznego mikrorozmnażania wegetatywnego in vitro[70].
- Można też stosować rozmnażanie generatywne. Dojrzałe owoce po zbiorze we wrześniu oczyszcza się z miąższu. Pozyskane nasiona wysiewa się niezwłocznie do gruntu lub do inspektu. Nasiona mogą być także stratyfikowane w piasku i wysiane na wiosnę[25]. Wysiane nasiona przykrywa się płytką (2 mm) warstwą ziemi[27].
Obecność w kulturze, tradycjach i symbolice
Wiciokrzew pomorski pojawia się w celtyckiej legendzie o Tristanie i Izoldzie. Pnącze to wyrastało na grobie Tristana i oplatało pędami posąg Izoldy, i mimo iż trzykrotnie było ścinane, za każdym razem odrastało w ten sam sposób[31].
Na Wyspach Brytyjskich charakterystyczny sposób wzrostu wiciokrzewu, oplatający ściśle drzewo stanowiące podporę, powoduje, że gatunek ten symbolizuje miłosne uściski. Zmysłowy zapach kwiatów wywoływać ma marzenia senne pełne miłości i namiętności. Kwiaty wiciokrzewu oznaczają w symbolice kwiatów miłość oddaną, pełną poświęcenia. W końcu wiciokrzew w ogrodzie chronić ma go przed diabłem[27].
Przypisy
- ↑ Stevens P.F: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-04-27].
- ↑ a b c Taxon: Lonicera periclymenum. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2011-03-22].
- ↑ a b Flora Europaea (ang.). Royal Botanic Garden Edinburgh. [dostęp 2011-03-22].
- ↑ a b Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin ogrodniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977, s. 216.
- ↑ a b c Jean-Denis Godet: Drzewa i krzewy. Warszawa: Multico, 1997, s. 180. ISBN 83-7073-156-2.
- ↑ Lonicera periclymenum. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2011-03-23].
- ↑ Lonicera periclymenum L. (ang.). W: PLANTS database [on-line]. Natural Resources Conservation Service. [dostęp 2011-03-23].
- ↑ a b c d e f g h i Mikołaj Kostyniuk, Edward Marczek: Nasze rośliny chronione. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, 1961, s. 58–60.
- ↑ a b Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 339. ISBN 83-915161-1-3.
- ↑ a b c d e f Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 119. ISBN 83-7073-444-8.
- ↑ Glanc Kazimierz, Nowaczyk Czesław. Nowe stanowisko wiciokrzewu pomorskiego (Lonicera periclymenum L.) w Nadleśnictwie Laski pod Kępnem. „Rocznik Dendrologiczny”. 31. s. 33–40.
- ↑ a b Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk: Rzadkie i zagrożone rośliny naczyniowe lasów Ziemi Lubuskiej i Łużyc. Świebodzin: Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, 2001, s. 77. ISBN 83-87846-17-1.
- ↑ a b Waldemar Żukowski, Karol Latowski, Bogdan Jackowiak, Julian Chmiel: Rośliny Naczyniowe Wielkopolskiego Parku Narodowego. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 1995, s. 126. ISBN 83-86001-17-8.
- ↑ a b c d e f g h i Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe PWN, 1991, s. 328–330. ISBN 83-01-07011-0.
- ↑ a b c Leokadia Witkowska-Żuk: Atlas roślinności lasów. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 351. ISBN 83-7073-649-1.
- ↑ a b c d Leonidas Świejkowski: Ochrona roślin w Polsce. Łódź: Spółdzielnia Wydawnictw Artystycznych i Użytkowych „Poziom”, 1956, s. 340–342.
- ↑ a b c d Reichholf J.H., Steinbach G.: Wielka Encyklopedia. Drzewa, krzewy. Warszawa: Muza SA, 1995, s. 318. ISBN 83-7079-440-8.
- ↑ a b c Piotrowska Hanna. Chronione gatunki roślin naczyniowych w Wolińskim Parku Narodowym. „Klify”. 3, s. 7–104, 1996 (pol.).
- ↑ a b c d e f g Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1997, s. 513–514. ISBN 83-01-12099-1.
- ↑ a b c Tadeusz Szymanowski: Rozpoznawanie drzew i krzewów ozdobnych w stanie bezlistnym. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 48–49.
- ↑ a b c C. Stace, R. van der Meijden, I. de Kort: Honeysuckle (ang.). W: Interactive Flora of NW Europe [on-line]. [dostęp 2016-06-12].
- ↑ Vít Bojňanský, Agáta Fargašová: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Springer, 2007. ISBN 978-1-4020-5361-0.
- ↑ F.M. Muller: Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. Wageningen: Centre for Agricultural Publishing and Documentation, 1978, s. 199.
- ↑ Stanisław Król: Siewki drzew i krzewów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1972, s. 140-141.
- ↑ a b c Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 575–578. ISBN 83-01-13434-8.
- ↑ a b c d e f g h i Szczepan Marczyński: Clematis i inne pnącza ogrodowe. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, s. 193–194. ISBN 978-83-7073-409-1.
- ↑ a b c Sue Barnes: Lonicera periclymenum (ang.). W: Seedaholic.com [on-line]. [dostęp 2016-06-12].
- ↑ a b c d e f g h Lonicera periclymenum (ang.). Plants For A Future. [dostęp 2011-03-24].
- ↑ a b c Jakub Tomanek: Botanika leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970, s. 407.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 418. ISBN 83-02-04299-4.
- ↑ a b c d e f g A. R. Horwood: British Wild Flowers – In Their Natural Haunts Vol. 2-4. The Gresham Publishing Company, 1919.
- ↑ Grashof-Bokdam C.J., Jansen J., Smulders J.M. Dispersal patterns of Lonicera periclymenum determined by genetic analysis. „Molecular Ecology”. 7, 2. s. 165–174 (ang.).
- ↑ Zygmunt Hejnowicz: Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych. Organy wegetatywne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 836. ISBN 83-01-13825-4.
- ↑ a b c Lynn DeVries: Honeysuckle (ang.). W: Medicinal Herb Info [on-line]. [dostęp 2011-03-25].
- ↑ I. Calis, O. Sticher. Secoiridoid glucosides from Lonicera periclymenum. „Phytochemistry”. 23, 11, s. 2539–2540, 1984.
- ↑ Bo Jensen: Honeysuckle (ang.). W: A small guide to Nature’s fragrances [on-line]. [dostęp 2011-03-26].
- ↑ a b Dietmar Aichele, Marianne Golte-Bechtle: Jaki to kwiat?. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 212. ISBN 83-09-00687-X.
- ↑ Lonicera periclymenum (fr.). W: Herbarium of toxic plants [on-line]. [dostęp 2011-03-27].
- ↑ a b Puchniarski Tadeusz Henryk: Rośliny siedlisk leśnych w Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004, s. 99. ISBN 83-09-01822-3.
- ↑ a b Hanna Piotrowska. Rośliny naczyniowe wysp Wolina i południowo-wschodniego Uznamu. „Prace Komisji Biologicznej, Wydz. Mat. Przyr. PTPN”. 30, 4, s. 167–168, 1966 (pol.).
- ↑ a b Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Jan Marek Matuszkiewicz: Zespoły leśne Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 144. ISBN 83-01-13401-1.
- ↑ a b c d Honeysuckle – Lonicera periclymenum – Natural England (ang.). W: Plant Press [on-line]. Natural England. [dostęp 2016-06-12].
- ↑ a b Brunt A.A., Phillips S., Thomas B.J: Honeysuckle Latent Virus, a Carlavirus infecting Lonicera periclymenum and L. japonica (Caprifoliaceae) (ang.). W: Acta Hort. (ISHS) 110 [on-line]. 1980. [dostęp 2011-03-25].
- ↑ Fox B. W. A study of the guild of Lepidoptera foraging on Honeysuckle, Lonicera periclymenum L. „Entomologist’s Gazette”. 55, s. 35–43, 2004.
- ↑ a b c d Malcolm Storey: Lonicera periclymenum L. (Honeysuckle) Feeding and other inter-species relationships (ang.). W: BioInfo (UK) [on-line]. [dostęp 2016-06-12].
- ↑ a b Thomas Gaskell Tutin: Flora Europaea: Plantaginaceae to Compositae (and Rubiaceae). Cambridge University Press, 1976, s. 48.
- ↑ a b Erv Evans: Lonicera periclymenum (ang.). NC State University. [dostęp 2011-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ a b c Władysław Bugała: Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991, s. 553. ISBN 83-09-00013-8.
- ↑ Aleš Kyral: Lonicera periclymenum (cz.). W: rostliny.net [on-line]. [dostęp 2011-03-23].
- ↑ a b c Mark H. Brand: Lonicera periclymenum (ang.). W: UConn Plant Database [on-line]. University of Connecticut. [dostęp 2016-06-12].
- ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: KiW, 1996. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 454.
- ↑ Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B.: Rośliny polskie. Lwów – Warszawa: Książnica Atlas, 1924, s. 578.
- ↑ Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin w Polsce dziko rosnących. Lwów – Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Zakładu Nar. im. Ossolińskich, 1923, s. 2.
- ↑ Władysław Szafer: Drzewa i krzewy. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1949, s. 61.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin. Dz.U. 1957 nr 15, poz. 78.
- ↑ Jan Walas: Atlas roślin chronionych. Warszawa: Liga Ochrony Przyrody, 1973, s. 46.
- ↑ Dz.U. z 2014 r. nr 0, poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.
- ↑ Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2020 r. poz. 55 z późn. zmianami).
- ↑ Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk: Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin w lasach. Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2003.
- ↑ Hanna Piotrowska, Waldemar Żukowski, Bogdan Jackowiak: Rośliny naczyniowe Słowińskiego Parku Narodowego. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 1997, s. 118. ISBN 83-86001-52-6.
- ↑ Krzysztof Ziarnek, Danuta Piątkowska: Wdrażanie europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 na przykładzie województwa zachodniopomorskiego. Szczecin: RDOŚ Szczecin, Biuro Konserwacji Przyrody, 2010. ISBN 978-83-926960-4-9.
- ↑ Henry G. Piffard: A Treatise On The Materia Medica And Therapeutics Of The Skin. New York: William Wood & Company, 1881.
- ↑ Jim Duke: Lonicera periclymenum (Caprifoliaceae) (ang.). W: Dr. Duke's Phytochemical and Ethnobotanical Databases [on-line]. National Agricultural Library. [dostęp 2019-01-14].
- ↑ a b M. Grieve: Honeysuckles (ang.). W: Botanical.com [on-line]. [dostęp 2011-03-25].
- ↑ Geoff Burnie i inni: Botanica. Rośliny ogrodowe. Könemann, 2005. ISBN 3-8331-1916-0.
- ↑ Białobok S., Hellwig Z. (red.): Drzewoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955, s. 588.
- ↑ Jarosław Zieliński. The charakterization of the blooming of woodbine Lonicera periclymenum L.. „Acta Agrobotanica”. 61 (1), s. 143–148, 2008 (ang.).
- ↑ K. Boonnour, H. Wainwright, R.G.T. Hicks: The micropropagation of Lonicera periclymenum L. (Honeysuckle) (ang.). W: ISHS Acta Horticulturae 226: International Symposium on Propagation of Ornamental Plants [on-line]. 1998. [dostęp 2011-03-25].
Linki zewnętrzne
- Atlas anatomiczny drewna: Lonicera periclymenum. Schoch W., Heller I., Schweingruber F.H., Kienast F. 2004: Wood anatomy of central European Species.
|
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) cs:User:-xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Autor: Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pęd wiciokrzewu pomorskiego okręcony wokół młodej brzozy omszonej. Międzyzdroje
Autor: Asio otus, Licencja: CC BY-SA 3.0
Waldgeißblatt (Lonicera periclymenum)
Vivendel - bær
Autor: Kenraiz Krzysztof Ziarnek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Larwa muchówki minująca liść wiciokrzewu pomorskiego
The Wikimedia Commons logo, SVG version.
Autor: Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zasięg geograficzny wiciokrzewu pomorskiego
(c) James Lindsey at Ecology of Commanster, CC BY-SA 3.0
Lonicera periclymenum from Commanster, Belgian High Ardennes .
Autor: Hedwig Storch, Licencja: CC BY-SA 3.0
möglicherweise Deutsches Geißblatt (Lonicera periclymenum)
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wiciokrzew pomorski, pokrój
Autor: Frank Vincentz, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Lonicera periclymenum
Woodbine on Willow causing woodbine, Eglinton, Ayrshire, Scotland
Autor: Frank Vincentz, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Lonicera periclymenum
Autor: Olek Remesz (wiki-pl: Orem, commons: Orem), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Wikimedal, ze wstążką w kolorach polskiej flagi. Symbol Artykułu na Medal na Polskiej Wikipedii.
Autor: J.F. Gaffard Jeffdelonge at fr.wikipedia, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Chèvrefeuille des bois, fr:Bucey-lès-Gy.