Wieleń

Wieleń
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Centrum miasta
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

czarnkowsko-trzcianecki

Gmina

Wieleń

Data założenia

przed 1108

Prawa miejskie

przed 1348[1]

Burmistrz

Elżbieta Rybarczyk

Powierzchnia

4,33[2] km²

Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość


5989[3]
1383,1 os./km²

Kod pocztowy

64-730

Tablice rejestracyjne

PCT

Położenie na mapie gminy Wieleń
Mapa konturowa gminy Wieleń, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Wieleń”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Wieleń”
Położenie na mapie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego
Mapa konturowa powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Wieleń”
Ziemia52°53′32″N 16°10′25″E/52,892222 16,173611
TERC (TERYT)

3002084

SIMC

0967334

Strona internetowa

Wieleń (daw. Wieleń nad Notecią[4]; niem. Filehne, niemiecka część 1927–1939 Deutsch Filehne) – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, położone nad Notecią, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Wieleń.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1448 roku[5], położone było w 1580 roku w powiecie poznańskim województwa poznańskiego[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. pilskiego. Ośrodek usługowo-przemysłowy; zakłady konstrukcji stalowej, drzewne i materiałów budowlanych.

Według danych z 30 czerwca 2013 miasto liczyło 6022 mieszkańców[7].

Nazwa

Etymologia ludowa wywodzi nazwę Wieleń od wielu jeleni żyjących w okolicznej puszczy. Druga hipoteza wywodzi najstarszą formę wyrazową od starosłowiańskiego imienia Wielisław. Najbardziej przekonujące wydaje się jednak stwierdzenie, że Wieleń jest nazwą topograficzną, oznaczającą kraj pagórkowaty albo gród na wzniesieniu. Miejscowość po raz pierwszy w zlatynizowanej formie castrum Velun notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116[8][9].

Historia

Wieleń na historycznej mapie Wielkopolski sporządzonej w 1888 roku według danych zaczerpniętych z Kodeksu dyplomatycznego.

Historycznie miejscowość związana jest z Pomorzem oraz Wielkopolską co znajduje potwierdzenie w średniowiecznych dokumentach zawartych w Kodeksie dyplomatycznym. W X–XII wieku ze względu na położenie przy przeprawie przez Noteć był ważnym grodem strategicznym broniącym pogranicza wielkopolsko-pomorskiego. Wzmiankowany przez Jana Długosza przy okazji omawiania walk Bolesława Krzywoustego nad Notecią w latach 1108–1109. W grodzie wieleńskim bronił się lokalny władca Gniewomir z Czarnkowa, który poniósł śmierć w czasie oblężenia wojsk Bolesława[10].

Gród wieleński, położony w niezaludnionych okolicach, miał przede wszystkim znaczenie strategiczne stając się ośrodkiem wymiany handlowej. W 1213 roku po raz pierwszy wzmiankowany w łacińskich dokumentach jako kasztelania w notatce Thomas castell de Velem[10][11]. W 1228 książę wielkopolski Władysław Odonic Wlodzizlaus Odonis filius nadaje klasztorowi w Lubiążu 3000 łanów w jednej z części na terytorium Welenia in territorio Wellensi circa Lubzesko et Bytin. W następnym nadaniu sygnowanym przez tego księcia z 1233 miejscowość określona została jako forteca, zamek castro nostro in Willehn nuncupato[10].

W 1350 roku margrabia Ludwik po raz pierwszy określa Wieleń miastem. W 1458 roku w spisie miast wielkopolskich, które miały wystawić zbrojnych na wojnę pruską zaliczony został do najmniejszych miasteczek zobowiązanych do wystawienia jednego zbrojnego[12].

O życiu miasteczka w czasie pierwszych dziesięcioleci po lokalizacji nie można powiedzieć nic konkretnego, ponieważ nie zachowały się żadne źródła na ten temat. W 1510 w Wieleniu znajdowało się tylko 27 domów. Do roku 1515 Wieleń pozostawał lennem królewskim. Wówczas Łukasz II Górka dokonał zamiany z królem Zygmuntem I przekazując mu Pobiedziska oraz 8000 florenów zapisane na dzierżawie kościańskiej. Tym samym stał się pierwszym prywatnym właścicielem Wielenia. Właścicielem miasta był Andrzej Górka (zm. 1551)[13]. Górkowie herbu Łodzia władali miastem do 1592. W późniejszych latach miasto przechodziło w ręce Czarnkowskich, Kostków, Wejherów, Grudzińskich, Opalińskich oraz Sapiehów. Z rodu Kostków właścicielami Wielenia byli od 1591 roku Jan II Kostka (1574–1592) po nim jego syn Jan Kostka (1592–1624), po nim jego syn Mikołaj Aleksander Kostka (1622–1652)[14].

W wyniku I rozbioru Polski Wieleń przechodzi pod panowanie Prus. W 1783 miasto nawiedza wielki pożar, w wyniku którego spaliła się połowa miasta z ratuszem i archiwaliami włącznie. Po zwycięskim dla Polaków powstaniu wielkopolskim 1806 roku na mocy traktatu w Tylży z 7 lipca 1807 roku Wieleń włączono do Księstwa Warszawskiego. We wrześniu 1894 roku otwarty zostaje pierwszy żelazny most nad Notecią. Mocą Traktatu Wersalskiego południowa część miasta wraca do Polski. Historyczna granica jest dziś granicą pomiędzy diecezjami, Parafia Wniebowzięcia Matki Bożej i Świętego Michała należy do archidiecezji poznańskiej, natomiast Parafia św. Rocha do diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej. Po wojnie część niemiecka stanowiła przez pewien czas odrębną jednostkę administracyjną Wieleń Północny, połączenie nastąpiło w 1977.

W 2021 zrewitalizowany rynek wieleński zdobył nagrodę European Property Awards w kategorii Retail Architecture[15].

Demografia

  • Piramida wieku mieszkańców Wielenia w 2014 roku[3].


Piramida wieku Wielen.png

Zabytki

  • kościół św. Michała Archanioła i Wniebowzięcia NMP z XVII wieku
  • poewangelicki kościół parafialny św. Rocha z 1930
  • Pałac Sapiehów z XVIII wieku wzniesiony przez wojewodę smoleńskiego, Piotra Sapiehę. Barokowy pałac stanął w miejscu średniowiecznego zamku.
  • Wieża Bismarcka
  • budynek strzelnicy z 1850, dawna siedziba Bractwa Kurkowego, a obecnie Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
  • domy z końca XVIII wieku

Transport

W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:

Przez miasto przebiegają dwie linie kolejowe:

W mieście do 31.12.2012 roku kursowały autobusy komunikacji miejskiej Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego „Noteć” na trasie z Wielenia Północnego przez dworzec PKP do nieczynnej stacji kolejowej Wieleń Południowy. Linia obsługiwana była autobusem Autosan H9-35, który kursował w godzinach szczytów przewozowych, a jego odjazdy skoordynowane były z rozkładem jazdy pociągów na linii Krzyż WielkopolskiPiła[16].

Sport

Od kilkudziesięciu lat Urząd Miejski w Wieleniu jest współorganizatorem masowego biegu Józefa Nojiego, którego imieniem nazwany jest także mogący pomieścić 2500 widzów stadion miejski. Tam swoje mecze piłkarskie rozgrywa występująca w klasie okręgowej MKS Fortuna Wieleń, którą założono w 1923 roku.

Zobacz też

  • Synagoga w Wieleniu
  • Stara Synagoga w Wieleniu
  • Najstarsza Synagoga w Wieleniu
  • Cmentarz żydowski w Wieleniu

Przypisy

  1. Kazimierz Kozłowski, Wieleń. Przeszłość i współczesność, WAP Dokument, Szczecin 1998, ISBN 83-86992-29-8
  2. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 roku. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013. s. 153. [dostęp 2014-05-08].
  3. a b Wieleń w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  4. Dz. Urz. Woj. Poznańskiego z 1927 r. Nr 46, poz. 609
  5. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 177.
  6. Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Wielkopolska t. I, Warszawa 1883, s. 57.
  7. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2013 r.. Warszawa: 2013, s. 101.
  8. „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 114.
  9. „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s.462
  10. a b c Wieleń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 312.
  11. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom V Województwo poznańskie, zeszyt 2 powiat czarnkowski, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1966, s. 16
  12. Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum, Wrocław 1986, ISBN 83-04-01701-6, s. 110
  13. Włodzimierz Dworzaczek, Andrzej Górka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, 1959–1960, Wrocław-Kraków-Warszawa, s. 404.
  14. Jerzy Antoni Kostka, „Kostkowie herbu Dąbrowa” Wyd. Z.P. Polimer, Koszalin 2010, s. 80, 81, 116, 117, 121, 122, 123, 126, 127 i 128 ISBN 978-83-89976-4-6
  15. MARK, Fundusze europejskie na skróty. Wieleń, w: Monitor Wielkopolski, 12/2021, s. 15, ISSN 1642-0918
  16. Ogłoszenie 2012-12-14. Przedsiębiorstwo Komunalne „Noteć” Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. [dostęp 2014-01-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-27)].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Greater Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Greater Poland Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.70 N
  • S: 51.05 N
  • W: 15.68 E
  • E: 19.19 E
Wielen welfare house 01.JPG
Autor: Monikoska, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dawne starostwo, obecnie Dom Pomocy Społecznej w Wieleniu.
Pl-Wieleń.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY-SA 3.0
Wymowa terminu « WIELEŃ » w języku polskim. Głos męski.
Wielen church 02.JPG
Autor: Monikoska, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół Wniebowzięcia Matki Bożej i Świętego Michała w Wieleniu.
WielkoPolska epoki Piastowskiej.jpg
Historyczna mapa Wielkopolski w epoce piastowskiej wykonana przez Dr. T. Szulca i zamieszczona w 4. tomie Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski
Wieleń (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Wieleń, Polska
POL Wieleń flag.svg
Flaga miasta i gminy Wieleń, woj. wielkopolskie
Wiezabismarckawielen.JPG
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Piramida wieku Wielen.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Wielenia, 2014
Powiat czarnkowsko-trzcianecki location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego, Polska
Wielen City Hall.JPG
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Wielenia - Urząd Gminy po lewej.
Wieleń 269-50.jpg
(c) pl, CC BY-SA 3.0
Wieleń, al. Zamkowa - zespół pałacowy z XVIII, XVIII/XIX w.: pałac Sapiehów (zabytek nr 135/5/A)
Wielen Polnocny all.JPG
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wieleń Północny - church.