Wielenowate

Wielenowate

Riodinidae[1]
(Grote(ang.), 1895)
Okres istnienia: eocen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 56/0 56/0
Riodina lysippus, Brazylia
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	sześcionogi
Gromada	owady
Podgromada	owady uskrzydlone
Rząd	motyle
Podrząd	Glossata
Infrarząd	motyle różnoskrzydłe
Nadrodzina	Papilionoidea(ang.)

Wielenowate (Riodinidae) – mocno zróżnicowana^[2] rodzina małych lub średnich rozmiarów^[3] motyli, obejmuje 1187 opisanych żyjących gatunków oraz kilka opisanych gatunków wymarłych; często jaskrawo ubarwione^[3], skrzydła bywają miejscami metalicznie połyskujące^[3], pierwsza para odnóży zredukowana u samców. Występują głównie w krainie neotropikalnej; w Europie, w tym w Polsce występuje jeden gatunek: wielena plamowstęg^[4].

Pochodzenie

Najstarsza znana skamielina przedstawiciela wielenowatych pochodzi z Ameryki Północnej, z eoceńskiej formacji Green River(ang.), jej wiek ocenia się na od 42,6 do 50,2 mln lat^[2]. Zachowały się także okazy dorosłych osobników oraz gąsienicy w bursztynie dominikańskim^[5][6]. Szacuje się, że grupa koronna wielenowatych powstała około 56 mln lat temu (pomiędzy 52,4 a 60,7 mln lat temu)^[2].

Występowanie

Wielenowate występują na całym świecie^[7], głównie w krainie neotropikalnej^[2], którą zamieszkuje 67% rodzajów tej rodziny^[2] i 95% jej gatunków^[7]. Na obszarze nizinnej zlewni Amazonki zamieszkuje około 400 gatunków wielenowatych, co stanowi 1/5 lepidopterofauny tego terenu^[7], przy czym wiele gatunków ma charakter endemiczny^[7], a ich zasięg geograficzny jest mniejszy niż u modraszkowatych^[7]. Zróżnicowanie gatunkowe wielenowatych spada wraz z wysokością nad poziomem morza^[7], niewiele gatunków można spotkać powyżej 2000 m n.p.m.^[7]

Morfologia

Gąsienica Abisara bifasciata

Gąsienice i poczwarki wielenowatych przypominają analogiczne stadia rozwoju u modraszkowatych^[5]. Osobniki dorosłe to przeważnie małe motyle, osiągają rozmiary od 12 do 60 mm^[7], cechuje je bardzo duże zróżnicowanie kolorów, wzorów, kształtów i rozmiarów^[7], prawdopodobnie największe ze wszystkich rodzin motyli^[7]. W obrębie wyglądu często zachodzi mimikra, prawdopodobnie batesowska^[8] – wielenowate przypuszczalnie upodabniają się m.in. do rusałkowatych („tygrysie” pasy oraz przezroczyste skrzydła)^[8], miernikowcowatych czy zwójkowatych (jaskrawe ubarwienie)^[8].

Dorosłe samce cechuje znacznie zredukowana pierwsza para odnóży^[3][5], która jest kluczową cechą charakterystyczną tej rodziny widoczną gołym okiem^[7]. Na skrzydłach występują mieniące się metalicznie plamki w odcieniu srebrnym, ołowianym^[5] bądź złotym^[7]. Na tylnych skrzydłach u niektórych gatunków występuje wzór „fałszywej głowy”, jest szczególnie dobrze wykształcony u motyli z rodzaju Helicopis(ang.)^[9]. Co najmniej u 25% gatunków wielenowatych u samców występują łuski zapachowe(hiszp.)^[7] zapewne o największym zróżnicowaniu morfologicznym ze wszystkich rodzin motyli^[7]. Genitalia obu płci o różnorodnej budowie w obrębie rodziny^[7].

Zachowanie

Osobniki dorosłe pobierają pokarm z kwiatów^[8], składniki mineralne dostarczają im również wilgotny piasek i błoto^[8]. Co najmniej u trzech gatunków z rodzaju Euselasia(ang.) jaja są umieszczane na pedicelach (zachowanie nienotowane u motyli przed 2010 rokiem^[10]) na spodniej stronie liści^[10]. Jaja przedstawicieli rodzajów Anteros(ang.), Ourocnemis(fr.) i Sarota(fr.) są przykrywane przez samice za pomocą szpatułkowatych łusek zapewne w celu ich ochrony przed mrówkami czy parazytoidami^[11]. Niektóre gąsienice są myrmekofilne i drapieżne^[12]. Osobniki dorosłe z plemienia Helicopini(ang.) odpoczywają ze złożonymi skrzydłami oraz pocierają o siebie tylne skrzydła, podobnie jak przedstawiciele modraszkowatych^[11]. U gatunku Charis cadytis(niderl.) zaobserwowano zachowania godowe zbliżone do sumo – rywalizujące samce nacierają na siebie na liściach z częściowo otwartymi skrzydłami^[13]. Poza upodabnianiem się do wyglądu innych motyli wielenowate naśladują ich lot, a nawet kąt ułożenia ich czułków^[8].

Systematyka

Rodzaj typowy(ang.) to Riodina(ang.)^[3], którego gatunkiem typowym jest Riodina lysippus(ang.)^[14]. Jednoznaczna i pewna systematyka wielenowatych pozostaje ostatecznie nierozstrzygnięta pomimo podejmowanych prób (stan na 2018 rok)^[2], a wiele rodzajów nie jest monofiletycznych^[2]. Badania filogenetyczne, których wyniki opublikowano w 2017 roku, wskazują, że wielenowate mogą być traktowane jako podrodzina modraszkowatych^[15]. Wcześniej niektórzy autorzy zaliczali wielenowate i modraszkowate do jednej rodziny^[5] bądź traktowali je jako rodziny siostrzane^[5][6].

Opisano 1187 żyjących gatunków (możliwe, że ich liczba sięga około 1350^[7]) ujętych w 122 rodzaje (stan na 2019 rok)^[16], a także dwa gatunki kopalne, z czego jeden z kopalnego rodzaju Riodinella^[17].

Wyróżnia się trzy podrodziny^[5][6]:

• Euselasiinae(ang.)
• Nemeobiinae(ang.)
• Riodininae(ang.) – największa podrodzina, podzielona na 8 plemion^[5]

Powyższe podrodziny dzielą się łącznie na dwanaście plemion, sześć podplemion oraz kilka gatunków incertae sedis^[6].

Galeria

Przypisy

Bibliografia

• Encyclopedia of Entomology. John L. Capinera (ed.). Dordrecht: Springer Science+Business Media, 2008. ISBN 978-1-4020-6242-1.
• Qian Cong i inni. The first complete genomes of Metalmarks and the classification of butterfly families. „Genomics”. 109 (5–6), 2017-10. DOI: 10.1016/j.ygeno.2017.07.006. ISSN 10898646 (ang.).