Wielki Staw Polski

Wielki Staw Polski
Ilustracja
Wielki Staw ze szlaku na Szpiglasową Przełęcz
Położenie
Państwo

 Polska

Wysokość lustra

1665 m n.p.m.

Morfometria
Powierzchnia

34,14 ha

Wymiary
• max długość
• max szerokość


998 m
452 m

Głębokość
• maksymalna


79,3 m

Objętość

12 967 000 m³

Hydrologia
Rzeki wypływające

Roztoka

Położenie na mapie Tatr
Mapa konturowa Tatr, w centrum znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Wielki Staw Polski”
Położenie na mapie Karpat
Mapa konturowa Karpat, u góry nieco na lewo znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Wielki Staw Polski”
Ziemia49°12′33″N 20°02′27″E/49,209167 20,040833

Wielki Staw Polski lub po prostu Wielki Staw[1] (słow. Veľký stav, niem. Großer See, węg. Nagy-tó) – największe jezioro tatrzańskie[2], położone w Tatrach Wysokich na wysokości 1665 m n.p.m., w Dolinie Pięciu Stawów Polskich u zboczy Miedzianego. Powierzchnia jeziora według pomiarów WIG z 1934 r. wynosi 34,14 ha, głębokość 79,3 m[3]. Nowsze sondowanie przeprowadzone przez Adama Choińskiego określiło głębokość na 80,3 m[4]. W wielu publikacjach encyklopedycznych i przewodnikowych jako nieco większe pod względem powierzchni podawane jest (za pomiarami WIG) Morskie Oko, co jednak nie znajduje potwierdzenia we współczesnych badaniach teledetekcyjnych[2].

Opis

Wielki Staw Polski jest najgłębszym i najdłuższym (998 m) jeziorem w Tatrach i trzecim pod względem głębokości w Polsce (najgłębsze jest jezioro Hańcza). Pojemność zbiornika wynosi ok. 13 mln m³ wody i jest to największa pojemność jeziora w Tatrach (jego pojemność stanowi 1/3 pojemności wszystkich jezior tatrzańskich). Dawny przewodnik tatrzański pisał o tym stawie: „W toniach jego schowałby się cały krakowski kościół Panny Maryji ze swą wysoką wieżą, żeby tylko wierzchołek dachu z koroną nad powierzchnię wystawał”. Najwyższa odnotowana temperatura wody wynosiła 11,2 °C[5]. Ma ona barwę zieloną, a jej przejrzystość jest większa niż pozostałych jezior w dolinie i wynosiła w czasie pomiarów 13,2 m[6].

Wielki głaz – pozostałość po morenie czołowej
Wielki Staw na tle Miedzianego i Szpiglasowego Wierchu
Wielki Staw, ponad nim Niżni Kostur, Kotelnica i Gładki Wierch

Zagłębienie Wielkiego Stawu zostało wyżłobione w plejstocenie w miejscu konfluencji lodowca spływającego z kotła pod Szpiglasowym Wierchem z lodowcem z Dolinki pod Kołem i Dolinki Pustej. Wyrzeźbieniu głębokiej misy sprzyjał opór stawiany masom lodu przez pobliskie wzniesienie Wyżniej Kopy (1713 m). Dno jeziora opada stromo przy brzegach, w pobliżu środka tafli jest natomiast dość płaskie (14,4% powierzchni dna położone jest na głębokości przekraczającej 70 m)[7]. Średnie nachylenie stoków pod powierzchnią wody wynosi 19°50′[8]. Dno pokryte jest kamieniami i żwirem, a poniżej 40 m warstwą ciemnego mułu[6]. Od północnego wschodu staw zamknięty jest ryglem skalnym z wałem moreny czołowej, przerwanym w miejscu odpływu. Wielki Staw zasilany jest trzema stałymi dopływami: potokiem z kotła Szpiglasowych Stawków, potokiem z Czarnego Stawu oraz potokiem doprowadzającym wody z Dolinki Pustej i Dolinki pod Kołem. Żwir naniesiony przez ten ostatni dopływ utworzył deltę wrzynającą się od zachodu w taflę stawu. Część wód przenika do niego również podziemnie (np. z Małego i Przedniego Stawu). Wody odpływające z jeziora (średnie natężenie przepływu 0,2–0,3 m³/s) tworzą potok Roztoka, na którym znajduje się wodospad Siklawa[9].

Brzegi porasta kosodrzewina, której zarośla powoli zwiększają powierzchnię po dawnych zniszczeniach spowodowanych gospodarką pasterską. Uwagę turystów zwraca pojedynczy okaz modrzewia kilkumetrowej wysokości. Nad północno-zachodnim brzegiem, na wysokości ok. 1725 m znajduje się najstarszy szałas tatrzański, wzmiankowany już w XVII wieku, a odnowiony w roku 1986. W jego pobliżu znajdują się liczne nienazwane małe oczka wodne. W maju 1952 r. utonął w Wielkim Stawie niedźwiedź, pod którym załamała się kra (został przez pracowników schroniska wydobyty i znajduje się w Muzeum Tatrzańskim)[6]. Z rzadkich w Karpatach gatunków roślin nad brzegiem jeziora stwierdzono występowanie wełnianeczki alpejskiej i turzycy skąpokwiatowej[10].

Pomiary

Powierzchnia Wielkiego Stawu była określana w trakcie pomiarów katastralnych, z których najwcześniejsze wykonane zostały w roku 1787[11]. Pierwsze badania batymetryczne jeziora przeprowadził Eugeniusz Klemens Dziewulski w 1880 roku, wśród wykonanych sondowań najgłębsze dało wartość 78 m[12]. Kolejne pomiary (1910 r.), których autorem był Ludomir Sawicki wskazały na wyraźnie większą maksymalną głębokość Wielkiego Stawu (87,5 m), co nie zostało jednak potwierdzone w badaniach WIG z 1934 r. i według przypuszczeń Józefa Szaflarskiego spowodowane zostało brakiem kontroli rozciągliwości linki. Powierzchnia Wielkiego Stawu obliczona z planów Sawickiego wyniosła 35,78 ha, a Morskiego Oka 33,42 ha. Ekspedycja pomiarowa WIG w 1934 r. przyniosła niespodziewane rezultaty, wskazując na Morskie Oko jako jezioro o największej powierzchni w Tatrach – różnica wyniosła 0,4 ha (lub 0,57 ha w obliczeniach Szaflarskiego)[8]. Warunki pomiarów były jednak różne dla poszczególnych stawów – Morskie Oko mierzono przy bardzo wysokim stanie wody po wiosennych roztopach, zaś Wielki Staw przy zalegającej jeszcze pokrywie lodowej i śnieżnej, która dodatkowo utrudniała precyzyjne określenie brzegu[3]. Analiza współczesnych (2009, 2021) ortofotomap, sporządzonych ze zdjęć lotniczych wykonanych dla obu jezior w tych samych datach, wykazała, że Wielki Staw ma powierzchnię 34,44 ha i przewyższa Morskie Oko o około 1,5 ha[2]. Podobne powierzchnie Wielkiego Stawu oraz różnice względem Morskiego Oka można odczytać też z innych opracowań kartograficznych utworzonych w ostatnich latach.

Wyniki historycznych oraz współczesnych pomiarów zestawione są w poniższej tabeli. W przypadku wymiarów podanych w oryginale w morgach i sążniach zastosowano przelicznik na jednostki metryczne z miar dolnoaustriackich.

RokAutor pomiaru lub publikacji / źródło danychPowierzchnia (ha)Głębokość maksymalna (m)Pojemność (m³)Uwagi
1787Joannes Wnentowski26,9946 morgów i 1436 sążni kwadratowych, mapa gospodarcza Plan Sectionis seu Revir Białczensis[11]
1827Franz Klein23,0540 morgów i 80 sążni kwadratowych[13]
1860Eugeniusz Janota34,8360 morgów i 840 sążni kwadratowych (prawdopodobnie na podstawie pomiarów katastralnych), Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin[14]
1876Karl Kolbenheyer34,84przewodnik Die Hohe Tatra[15], powierzchnia według zdjęcia katastralnego (1846?[16])
1880Eugeniusz Klemens Dziewulski3378[12]
1910Ludomir Sawicki35,7887,512 850 000według Szaflarskiego (1936)[8]
1934Wojskowy Instytut Geograficzny34,1479,3według Śliwerskiego (1935)[3]
1934Wojskowy Instytut Geograficzny34,35279,312 967 000według Szaflarskiego (1936)[8]
1964zdjęcie lotnicze 7b_432834,33według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2]
1999Adam Choiński80,3[17]
2006podział powierzchniowy Tatrzańskiego Parku Narodowego34,63wydzielenie 64p[18]
2009ortofotomapa34,44według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2]
2018Baza Danych Obiektów Topograficznych34,385mapa cyfrowa BDOT10k[19]
2019-2020badania teledetekcyjne Tatrzańskiego Parku Narodowego33,975mapa cyfrowa "kategorie pokrycia terenu"[20]
2020badania teledetekcyjne Tatrzańskiego Parku Narodowego34,251mapa cyfrowa "geomorfologia – jednostki i obiekty liniowe"[21]
2021ortofotomapa34,44według obliczeń Choińskiego i Zielińskiego (2022)[2]

Szlaki turystyczne

szlak turystyczny niebieski – niebieski znad Morskiego Oka obok schroniska nad Przednim Stawem i Wielkiego Stawu, prowadzący dalej na przełęcz Zawrat.
  • Czas przejścia od Morskiego Oka nad Wielki Staw: 2:10 h, z powrotem 1:50 h
  • Czas przejścia znad Wielkiego Stawu na Zawrat: 1:30 h, ↓ 1:20 h
szlak turystyczny zielony – zielony Doliną Roztoki od Wodogrzmotów Mickiewicza (przy szosie z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka) nad Wielki Staw. Czas przejścia: 2:05 h, ↓ 1:30 h
szlak turystyczny żółty – żółty znad Wielkiego Stawu na przełęcz Krzyżne. Czas przejścia: 1:50 h, ↓ 1:20 h
szlak turystyczny czarny – czarny znad Wielkiego Stawu na Kozi Wierch. Czas przejścia: 1:30 h, ↓ 1 h[22].

Zobacz też

Przypisy

  1. Oficjalna nazwa stawu według GUGiK to Wielki Staw, por. Wykaz nazw wód stojących. [dostęp 2007-04-01].
  2. a b c d e f Adam Choiński, Artur Zieliński, Changes of the surface area of Morskie Oko and Wielki Staw in the Tatra Mountains, „Quaestiones Geographicae”, 42 (1), 2023, s. 15–24, ISSN 2082-2103 [dostęp 2022-11-20].
  3. a b c Kazimierz Śliwerski, Zmienność poziomu wód i repery jeziorne, „Wiadomości Służby Geograficznej” (3–4), 1935, s. 295–310.
  4. Joanna Pociask-Karteczka, 'Cieplej w Tatrach?, „Tatry” (4 (30)), 2009, s. 36.
  5. Władysław Szafer, Tatrzański Park Narodowy, Zakład Ochrony Przyrody PAN, 1962.
  6. a b c Józef Nyka, Tatry Polskie. Przewodnik, wyd. 13, Latchorzew: Wydawnictwo Trawers, 2003, ISBN 83-915859-1-3.
  7. Jerzy Młodziejowski, Stawy w krajobrazie Tatr, Kraków: Drukarnia W.L. Anczyca i Spółki, 1935.
  8. a b c d Józef Szaflarski, Morfometrja jezior tatrzańskich. Cz. I: Jeziora Tatr Polskich, „Prace Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 17, Warszawa 1936.
  9. Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, s. 28 [dostęp 2017-07-14].
  10. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirek, Czerwona księga Karpat Polskich, Warszawa: Instytut Botaniki PAN, 2008, ISBN 978-83-89648-71-6.
  11. a b Wiesław Siarzewski, Najstarsze dzieje poznania Morskiego Oka, [w:] Adam Choiński, Joanna Pociask-Karteczka (red.), Morskie Oko – przyroda i człowiek, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2014, s. 292-317, ISBN 978-83-61788-89-8.
  12. a b Eugeniusz Dziewulski, Pięć Stawów w dolinie Roztoki w Tatrach Polskich, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, 6, Kraków: Drukarnia Wł. L. Anczyca i spółki, 1881.
  13. Józef Nyka, Dolina Roztoki i Pięciu Stawów, Warszawa: Sport i Turystyka, 1954.
  14. Eugeniusz Janota, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, Kraków: Juliusz Wildt, 1860.
  15. Karl Kolbenheyer, Die Hohe Tatra, Teschen: Karl Prochaska, 1876, s. 8-9.
  16. Marcin Guzik, Piotr Bąk, Obraz dóbr zakopiańskich w 1889 r. na podstawie map katastralnych, ksiąg gruntowych i operatu urządzania lasu, [w:] Anna Liscar, Magdalena Sarkowicz, Zbigniew Ładygin (red.), Działalność Zamoyskich w dobrach zakopiańskich, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2010, s. 29, ISBN 978-83-61788-25-6.
  17. Adam Choiński, Najgłębsze jeziora Tatr polskich w świetle najnowszych pomiarów głębokościowych, „Czasopismo Geograficzne”, 71 (1), Wrocław: Polskie Towarzystwo Geograficzne, 2000.
  18. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Bank Danych o Lasach [dostęp 2022-12-11].
  19. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Baza Danych Obiektów Topograficznych (BDOT10k).
  20. Tatrzański Park Narodowy, Pokrycie terenu i siedliska roślinne.
  21. Tatrzański Park Narodowy, Geologia, gleby i kras.
  22. Tatry. Zakopane i okolice. Mapa w skali 1:27 000, Warszawa: ExpressMap Polska, 2005, ISBN 83-88112-35-X.
Wielki Staw Polski i jego otoczenie
Wielki Staw Polski i jego otoczenie

Media użyte na tej stronie

POL Szlak niebieski.svg
Niebieski szlak turystyczny.
POL Szlak zielony.svg
Zielony szlak turystyczny.
POL Szlak żółty.svg
Żółty szlak turystyczny.
POL Szlak czarny.svg
Czarny szlak turystyczny.
Dolina 5 Stawów T9.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dolina Pięciu Stawów Polskich
Miedziane a2.jpg
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC BY 2.5
Miedziane (High Tatra Mountains)
WielkiStawPolski.jpg
Wielki Staw Polski
Legenda jezioro.gif
Autor: Tzugaj, Licencja: CC0
znak graficzny do map, ukazujący przykładowe jezioro
Wielki staw Polski Miedziane.jpg
Autor: Paweł Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wielki Staw Polski, masyw Miedzianego, Szpiglasowy Wierch i fragment Liptowskiej Grani
Dolina Pieciu Stawow, Wielki Staw.jpg
Autor: Krzysztof Dudzik (User:ToSter), Licencja: CC BY-SA 4.0
Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, w tle Niżni Kostur, Kotelnica, Gładki Wierch
Carpathians relief location map.jpg
Autor: Uwe Dedering, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Carpathians.
  • Projection: Equirectangular projection, strechted by 148.0%.
  • Geographic limits of the map:
  • N: 50.0° N
  • S: 44.25° N
  • W: 16.0° E
  • E: 27.5° E
  • GMT projection: -JX19.473333333333333cd/14.410266666666665cd
  • GMT region: -R16.0/44.25/27.5/50.0r
  • GMT region for grdcut: -R16.0/44.25/27.5/50.0r
  • Relief: SRTM30plus.
  • Made with Natural Earth. Free vector and raster map data @ naturalearthdata.com.