Wielki pożar Smyrny

Wielki pożar Smyrny, 14 września 1922 roku

Wielki pożar Smyrny (w historiografii greckiej Katastrofa Smyrny, gr: Καταστροφή της Σμύρνης, tur: Büyük İzmir Yangını) – pożar, który w dniach 13–17 września 1922 zniszczył całkowicie dzielnice chrześcijańskie (grecką, francuską i ormiańską), nie wyrządzając równocześnie żadnych strat w kwartałach żydowskim i tureckim [1], portowego miasta Smyrna (Izmir) we wrześniu 1922 roku, pozostając jednym z największych pożarów w czasach nowożytnych. Wydarzenie to zakończyło wojnę grecko-turecką lat 1919-1922, ostatecznie przypieczętowując klęskę armii greckiej i planów aneksji terenów Azji Mniejszej zamieszkiwanych od 2500 lat przez prawosławnych Greków (Wielka Idea). Spaleniu miasta towarzyszyła masakra jego chrześcijańskich mieszkańców (głównie Greków i Ormian), dokonana przez wojska tureckie. W ocenie autorów greckich[2] i wielu zagranicznych[2] pożar rozmyślnie spowodowali Turcy[a]. Zdaniem przedstawicieli ówczesnej administracji tureckiej, wspartych opinią wyższych urzędników brytyjskich, pożarowi winni byli Ormianie, bądź Grecy, występujący w przebraniu tureckich żołnierzy[b]. Jeszcze w trakcie trwającego pożaru, rozpoczęła się deportacja dorosłych mężczyzn - greckich mieszkańców miasta. Rozkaz kilkakrotnie ponawiano, ze skutkiem śmiertelnym dla większości deportowanych. Pozostałej części greckiej ludności zezwolono na emigrację do Grecji.

Okoliczności wydarzenia

Po klęsce Imperium osmańskiego w wyniku I wojny światowej rząd grecki dostrzegł możliwość uzyskania od niego szerokich ustępstw terytorialnych, a tym samym zaanektowania obszarów Turcji zamieszkiwanych częściowo przez ludność grecką (Pont, Jonia, Tracja, Konstantynopol)[3]. Plan ten wpisywał się w realizację planu budowy Wielkiej Grecji, obecnego w polityce tego kraju od odzyskania przezeń niepodległości (Wielka Idea)[4]. Dodatkowym czynnikiem, jaki skłonił rząd grecki do zbrojnej interwencji w Turcji, było znaczne pogorszenie się sytuacji Greków w tym kraju po zwycięstwie ruchu młodotureckiego[5]. Greckie plany ekspansji w Azji Mniejszej zostały przedstawione europejskim mocarstwom i zyskały ich poparcie. Szczególnie silnie za interwencją opowiadała się Wielka Brytania[6]. W początkowej fazie wojny grecko-tureckiej armia grecka otrzymywała wsparcie ze strony mocarstw[7].

Po początkowych sukcesach greckich 10 sierpnia 1920 sułtanat podpisał traktat (nie został on ratyfikowany przez Turcję[3]), w którym zrzekł się na rzecz Grecji Tracji Wschodniej, aż do linii rzeki Chatalja. Turcja zrzekła się również na rzecz Grecji praw do wysp Imbros i Tenedos, zachowując Konstantynopol, morze Marmara i wąski pas europejskiego terenu na zachód od Konstantynopola. Cieśnina Bosfor miała być zdemilitaryzowana i administrowana przez Międzynarodową Komisję[7]. Okręg Smyrny miał pozostać pod nominalną zależnością sułtana, jednak pod własną flagą i z własnym lokalnym parlamentem. Po pięciu latach mieszkańcy Smyrny mieli zadecydować w plebiscycie nadzorowanym przez Ligę Narodów o ewentualnym przyłączeniu do Grecji[3]. Armia grecka z Izmiru i Bursy podjęła marsz w głąb Anatolii i weszła do Tracji wschodniej[7]. Wejście armii na tereny, gdzie ludność grecka była nieobecna, jak również znaczne wydłużenie linii frontu i linii zaopatrzeniowych doprowadziły do wygranej wojsk tureckich w dwóch bitwach pod Inönü (w styczniu i marcu 1921)[7]. W tej fazie konfliktu wszyscy sprzymierzeni oficjalnie deklarowali neutralność, jednak de facto rządy włoski i francuski zaangażowały się w uzbrajanie Turków przeciwko Grekom[8].

Ostatnia wielka ofensywa grecka, podjęta w czerwcu 1921, załamała się po walkach nad Sakaryą (23 sierpnia - 13 września 1921)[9]. Po klęsce pod Dumlupinar z 30 sierpnia 1922, gdzie do niewoli dostało się całe dowództwo greckie, armia grecka podjęła bezładny odwrót w kierunku zachodnim. Razem z wojskami uciekała grecka cywilna ludność Azji Mniejszej[10].

Zdobycie Smyrny przez Turków

Greckie ofiary masakry w Smyrnie

Przed 1922 Smyrna (Izmir) była wielonarodowym miastem, zamieszkiwanym przez Greków, Ormian, Żydów, Turków oraz „lewantyńczyków” – zamożne rodziny wywodzące się z innych krajów europejskich[11]. Przewaga chrześcijan wśród mieszkańców Smyrny sprawiała, że Turcy określali miasto mianem „niewierny Izmir”[8]. Według K. Fleming społeczność grecka w Smyrnie była dwa razy liczniejsza niż turecka i liczyła 150 tys. osób[12].

Ostatnie oddziały regularnej armii greckiej opuściły Smyrnę 3 września 1922[2]. Tymczasem armia turecka, zbliżająca się błyskawicznie do miasta, była realnym zagrożeniem dla ludności, z czego zdawał sobie sprawę głównodowodzący wojskami tureckimi Mustafa Kemal Pasza. Wydał on pośpiesznie rozkaz, na mocy którego, każdy żołnierz, który zabije osobę cywilną, poniesie śmierć. W ten sposób starał się zapobiec zniszczeniu miasta i uchronić ludność przed odwetem armii tureckiej. Ulotka z tym rozkazem została rozpowszechniona w języku greckim. Zaznaczył też, że rząd w Ankarze nie może być odpowiedzialny za ewentualną masakrę mieszkańców[2].

Zabiegi Mustafy Kemala zostały zignorowane. 9 września oddziały tureckiej kawalerii pod wodzą Nureddina Paszy, dzięki nagłemu manewrowi, weszły do Izmiru[10]. Nureddin Pasza wydał rozkaz eksterminacji ludności chrześcijańskiej miasta. W dzielnicach zamieszkanych przez Greków i Ormian rozpoczęła się rzeź[2]. Jej ofiarą padło co najmniej 30 tys. osób[8][10], podawane są również liczby 50 tys. czy nawet 125 tys. zabitych[13].

Pożar

Greccy uchodźcy ze Smyrny oczekują w porcie na ewakuację

Pożar wybuchł w dzielnicy ormiańskiej 13 września 1922[12], po czym błyskawicznie rozprzestrzenił się po mieście[12]. Dotknął jednak jedynie dzielnice grecką i ormiańską, podczas gdy kwartały żydowski i turecki nie poniosły strat[8]. Szczegółowy przebieg wydarzeń w Smyrnie znany jest przede wszystkim z relacji naocznych świadków. Brytyjski porucznik Merrill pisał, że rankiem 14 września w ogniu stała już większa część miasta. Mieszkańcy niszczonych dzielnic usiłowali ratować się, uciekając drogą morską i w panice zbierali się na bulwarze, usiłując dostać się do łodzi[13]. W porcie stało 21 okrętów alianckich, które jednak odmawiały przyjmowania uchodźców[11], powołując się na swoją neutralność w konflikcie grecko-tureckim[10].

Historiografia grecka jednoznacznie uznaje Turków za sprawców podłożenia ognia w Smyrnie[2]. Pogląd ten popierają również Richard Clogg (brytyjski historyk Grecji)[8] oraz polscy autorzy syntezy dziejów Grecji[10]. Dowodem sprawstwa tureckiego mają być relacje świadków, mówiących o tureckich żołnierzach polewających budynki Smyrny substancjami łatwopalnymi[13]. Relacje takie zebrał m.in. Giles Milton w swojej pracy Paradise Lost[14].

W pracach tureckich dominuje przekonanie o wywołaniu pożaru przez Ormian, którzy mieliby dokonać tego w porozumieniu z uchodzącą armią grecką (plotki o greckich zamiarach zniszczenia miasta przed ostatecznym wycofaniem się z niego krążyły w Smyrnie jeszcze przed 9 września) lub z własnej inicjatywy[2][13]. Turcy oskarżyli Ormian o podłożenie ognia jeszcze w trakcie pożaru. Merrill wspominał, że został poinformowany przez oficerów tureckich o schwytaniu 22 mężczyzn tej narodowości, którzy mieli przyznać się do opisywanego czynu. Nigdy jednak nie spotkał się z nimi osobiście[13].

Od 50 tys. do 400 tys. Greków i Ormian zostało zmuszonych do ewakuacji z płonącego miasta drogą morską. Zorganizowana ewakuacja rozpoczęła się 24 września pod kierunkiem brytyjskiego kapitana Hepburna we współpracy z władzami tureckimi, kiedy pierwszy grecki statek pod nadzorem aliantów wpłynął do portu w Smyrnie[13]. Marynarze brytyjscy i amerykańscy z trudem utrzymywali porządek wśród oczekujących na ewakuację tysięcy Greków[13]. Część oczekujących na ewakuację utonęła rzucając się w panice do morza[13].

15 września 1922 ogień osłabł, jednak nadal dochodziło do ataków na Greków ze strony Turków[13].

Jednym z tysięcy Greków, przebywających w oblężonym mieście, był późniejszy multimilioner Aristotelis Onasis.

Uwagi

  1. ↑ Profesor Marjorie Housepian Dobkin, w kronice Smyrna 1922: The Destruction of a City, cytuje m.in. wicekonsula USA w Smyrnie oraz innych naocznych świadków, spośród personelu konsulatu, relacjonujących „Turkish soldiers often directed by officers. Throwing petroleum in the streets and houses – tureccy żołnierze, często kierowani przez oficerów, rozlewali ropę naftową na ulicach i domach”
  2. ↑ Relacje, wraz z opinią wskazującą na Ormian, przebranych za turecką armię, jako na podpalaczy Smyrny (a więc także podpalaczy własnej dzielnicy i uwięzionych w niej swych rodzin), zawierające opinie wysokich urzędników brytyjskich w Smyrnie, przywołuje m.in. „The Times”, wyd. 25 września 1922. Brytyjski Generalny Konsul w Smyrnie, wkrótce po pożarze oświadczyć miał, że „istnieją przyczyny, by wierzyć, że Grecy wspólnie z Armenami spalili Smyrnę”.

Przypisy

  1. ↑ Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 115–119. ​ISBN 83-05-13465-2​.
  2. ↑ a b c d e f g Nairmark N.: Fires of hatred: ethnic cleansing in twentieth-century Europe. Harvard University Press, 2002, s. 46–48. ISBN 83-05-13465-2.
  3. ↑ a b c Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 113–115. ISBN 83-05-13465-2.
  4. ↑ Czekalski T.: Pogrobowcy Wielkiej Idei. Przemiany społeczne w Grecji w latach 1923-1940. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze "Historia Iagiellonica", 2007, s. 7–8. ISBN 978-83-88737-58-9.
  5. ↑ Smith M.: Ionian vision: Greece in Asia Minor, 1919–1922. C. Hurst & Co. Publishers, 1998, s. 29–32. ISBN 978-1-85065-368-4.
  6. ↑ Smith M.: Ionian vision: Greece in Asia Minor, 1919–1922. C. Hurst & Co. Publishers, 1998, s. 83. ISBN 978-1-85065-368-4.
  7. ↑ a b c d Reychman J.: Historia Turcji. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. 300–301.
  8. ↑ a b c d e Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 116-120. ISBN 83-05-13465-2.
  9. ↑ Smith M.: Ionian vision: Greece in Asia Minor, 1919–1922. C. Hurst & Co. Publishers, 1998, s. 233–234. ISBN 978-1-85065-368-4.
  10. ↑ a b c d e Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 547–549. ISBN 83-08-03819-0.
  11. ↑ a b Smyrna, 1922. End of an era (ang.). The Economist, 1 maja 2008. [dostęp 2011-11-17].
  12. ↑ a b c Fleming K.: Greece: a Jewish history. Princeton University Press, 2010, s. 81-82. ISBN 978-0-691-14612-6.
  13. ↑ a b c d e f g h i Nairmark N.: Fires of hatred: ethnic cleansing in twentieth-century Europe. Harvard University Press, 2002, s. 50–52. ISBN 83-05-13465-2.
  14. ↑ G. Milton: Paradise Lost: Smyrna, 1922, ​ISBN 978-0-465-01119-3​, s. 305,306,307,315,318

Media użyte na tej stronie

Smyrna-massacre-refugees port-1922.jpg
Smyrna massacre, 1922. Refugees from Smyrna.
Great Fire of Smyrna.jpg
Great Fire of Smyrna as seen from an Italian ship. Original photo 13.5 x 8.5 cm.
Smyrna-massacre greeks-killed line.jpg
Victims of the Great Fire of Smyrna (Izmir), September 1922.