Wielkie Księstwo Poznańskie
1815–1848 | |||||
| |||||
Język urzędowy | |||||
---|---|---|---|---|---|
Stolica | |||||
Ustrój polityczny | autonomiczna monarchia w składzie Prus | ||||
Głowa państwa | Wielki książę (ostatni) cesarz Wilhelm II Hohenzollern | ||||
W jego imieniu | książę-namiestnik Antoni Radziwiłł (1815–1831) | ||||
Szef rządu | Kanclerz II Rzeszy (ostatni) Friedrich Ebert | ||||
Powierzchnia • całkowita |
| ||||
Liczba ludności (1815) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
Utworzenie i Upadek | Utworzenie – kongres wiedeński, 1815. Upadek – zniesienie autonomii i utworzenie Prowincji Poznańskiej | ||||
Strefa czasowa | UTC +1 | ||||
Wielkie Księstwo Poznańskie w 1815 roku |
Wielkie Księstwo Poznańskie (niem. Grossherzogtum Posen, fr. Grand Duché de Posnanie) – autonomiczne księstwo, wchodzące w skład Prus (pozostające – z wyjątkiem lat 1848–1851 – obok Prus Zachodnich i Wschodnich, poza Związkiem Niemieckim[1]), powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające w zamierzeniu mocarstw zaspokoić narodowe dążenia Polaków w związku z wyłączeniem, decyzją kongresu, Wielkopolski i zachodniej części Kujaw z terytorium Księstwa Warszawskiego, z którego utworzono Królestwo Polskie, państwo konstytucyjne, związane jedynie unią personalną z Imperium Rosyjskim. Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznanian, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r., a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 – całkowicie zniesiona. Administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska (Provinz Posen)[2], ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy). Nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus, a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.
Wielcy książęta poznańscy
- Fryderyk Wilhelm III Pruski – król Prus
- Fryderyk Wilhelm IV Pruski – król Prus
- Wilhelm I Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
- Fryderyk III Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
- Wilhelm II Pruski – cesarz niemiecki i Król Prus
Terytorium i ludność
Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego (z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie), czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy. Obszar księstwa obejmował 28 951 km², siedzibą władz został Poznań. Częścią Księstwa Warszawskiego była także Ziemia chełmińska, ale ta znalazła się w Prusach bezpośrednio.
Wielkie Księstwo Poznańskie zamieszkiwało w 1815 około 779 tys. osób, a pierwszy urzędowy spis ludności w Księstwie z 1816 wykazał zwiększenie populacji do 820 176 osób, głównie Polaków, a także Niemców i Żydów.
Podział administracyjny w latach 1819–1918
Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego. Po kilku zmianach w latach 1815–1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty, który utrzymał się do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r. przetrwał do roku 1918.
(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)
- rejencja poznańska, Poznań – w 1819 roku 17 powiatów, od 1887 roku 28 powiatów, w tym 1 miejski
- Powiat babimojski, Babimost
- Powiat bukowski (1815–1887), Buk / (od 1848) Nowy Tomyśl[3]
- Powiat gostyński, Gostyń – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
- Powiat grodziski, Grodzisk Wielkopolski (pierwotnie powiat bukowski, w 1887 roku wydzielony jako osobny powiat[3])
- Powiat jarociński, Jarocin – w 1887 wydzielony z powiatu pleszewskiego
- Powiat kępiński, Kępno – w 1887 wydzielony z powiatu ostrzeszowskiego
- Powiat kościański, Kościan
- Powiat koźmiński, Koźmin – w 1887 wydzielony z powiatu krotoszyńskiego
- Powiat krobski, Krobia – w 1887 zlikwidowany i podzielony na powiaty gostyński i rawicki
- Powiat krotoszyński, Krotoszyn
- Powiat leszczyński, Leszno – w 1887 wydzielony z powiatu wschowskiego
- Powiat międzychodzki, Międzychód
- Powiat międzyrzecki, Międzyrzecz
- Powiat nowotomyski, Nowy Tomyśl – w 1887 wydzielony z powiatu bukowskiego[3]
- Powiat obornicki, Oborniki Wielkopolskie
- Powiat odolanowski, Ostrów Wielkopolski
- Powiat ostrowski, Ostrów Wielkopolski – w 1887 wydzielony z powiatu odolanowskiego
- Powiat ostrzeszowski, Ostrzeszów
- Powiat pleszewski, Pleszew
- Miasto Poznań – w 1887 wydzielone jako powiat miejski ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat poznański, Poznań – w 1887 zlikwidowany i podzielony na 3 powiaty: poznański wschodni, poznański zachodni i miejski powiat Poznań
- Powiat poznański wschodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat poznański zachodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
- Powiat rawicki, Rawicz – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
- Powiat skwierzyński, Skwierzyna – w 1887 wydzielony z powiatu międzychodzkiego
- Powiat szamotulski, Szamotuły
- Powiat śmigielski, Śmigiel – w 1887 wydzielony z powiatu kościańskiego
- Powiat śremski, Śrem
- Powiat średzki, Środa Wielkopolska
- Powiat wrzesiński, Września – w 1818 przekształcony z powiatu pyzdrskiego, Pyzdry
- Powiat wschowski, Wschowa
- rejencja bydgoska, Bydgoszcz – w 1819 roku 9 powiatów, od 1887 roku 14 powiatów, w tym 1 miejski
- Miasto Bydgoszcz – w 1887 wydzielone jako powiat miejski z powiatu bydgoskiego
- Powiat bydgoski, Bydgoszcz
- Powiat chodzieski, Chodzież
- Powiat czarnkowski, Czarnków
- Powiat gnieźnieński, Gniezno
- Powiat inowrocławski, Inowrocław
- Powiat mogilnicki, Mogilno
- Powiat strzelneński, Strzelno – w 1887 wydzielony z powiatu inowrocławskiego
- Powiat szubiński, Szubin
- Powiat wągrowiecki, Wągrowiec
- Powiat wieleński, Wieleń – w 1887 wydzielony z powiatu czarnkowskiego
- Powiat witkowski, Witkowo – w 1887 wydzielony z powiatu gnieźnieńskiego
- Powiat wyrzyski, Wyrzysk
- Powiat żniński, Żnin – w 1887 wydzielony z powiatu szubińskiego oraz częściowo wągrowieckiego i mogileńskiego
Ustrój
Władcą księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł). Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe. Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa. W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy. Pierwsza sesja tego sejmu miała miejsce dnia 21 października 1827 roku, a ostatnia (siódma) – 9 lutego 1845 roku. Jego marszałkiem wybrany został ks. ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny. W jego skład wchodzili posłowie, wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich (8). Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.
Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprawowali landraci.
Historia
Powstałe w wyniku realizacji artykułu 1 Umowy rosyjsko-pruskiej z 3 maja 1815 roku i potwierdzonego artykułem 2 Aktu Końcowego Kongresu wiedeńskiego z dnia 9 czerwca 1815 roku, oddzielającego ziemie zachodniej Wielkopolski i Kujaw od reszty Księstwa Warszawskiego i wcielone do Królestwa Prus Patentem króla Fryderyka Wilhelma III w dniu 15 maja 1815 roku. 3 sierpnia 1815 roku w Poznaniu odbyła się uroczystość złożenia królowi Prus hołdu przez mieszkańców nowo utworzonego księstwa wobec reprezentującego króla namiestnika – ks. Antoniego Henryka Radziwiłła. Pierwszym Naczelnym Prezesem administracji księstwa w latach 1815–1824 był Joseph von Zerboni di Sposetti. Deklarowana w 1815 dwujęzyczność księstwa miała, w zamierzeniu monarchy, zaspokoić narodowe aspiracje wielkopolskich Polaków. Nie była ona jednak nigdy ściśle respektowana, a ponowny proces germanizacji rozpoczął się od samego początku istnienia Księstwa. Poparcie przez społeczeństwo polskie powstania listopadowego dało Prusom pretekst do likwidacji autonomii Księstwa. W 1831 zlikwidowano urząd księcia-namiestnika, podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina prezesowi naczelnemu. Proces odgórnej germanizacji uległ wówczas nasileniu, osiągając apogeum po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.
Formalnie autonomia przestała istnieć w 1848 r., gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską (aczkolwiek nie miało do tego prawa). Natomiast Wielkie Księstwo jako twór polityczny zniknęło, gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.
Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim
- Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (TPN, zał. 1841), stypendia dla zdolnej, biednej młodzieży;
- Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (CTG, zał. 1861), promocja nowoczesnego rolnictwa;
- Towarzystwo Czytelni Ludowych (TLC, zał. 1880), polska oświata pośród ludu;
- Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN zał. 1857), promowanie nauki i sztuki;
- Związek Polskich Towarzystw Sportowych (ZPTS zał. 1913), rozwój sportu polskiego.
Sławni ludzie z Księstwa
(w porządku alfabetycznym)
Polacy
- Stanisław Adamski (1875–1967), ksiądz, działacz społeczny i polityczny, m.in. Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich, założyciel i redaktor tygodnika „Robotnik”
- Tomasz K. Bartkiewicz (1865–1931), kompozytor i organista, współzałożyciel Związku Kół Śpiewackich
- Ryszard Berwiński (1819–1879), poeta, członek Towarzystwa Literacko – Słowiańskiego we Wrocławiu, tłumacz i folklorysta
- Hipolit Cegielski (1815–1868), przemysłowiec, działacz społeczny i kulturalny
- Dezydery Chłapowski (1788–1879), generał, działacz gospodarczy i polityczny
- Bernard Chrzanowski (1861–1944), działacz społeczny i polityczny, prezes Związku Sokołów Wielkopolskich
- August Cieszkowski (1814–1894), filozof, działacz społeczny i polityczny, jeden z założycieli Ligi Polskiej, współtwórca i prezes PTPN
- Czesław Czypicki (1855–1926), mecenas z Koźmina, działacz towarzystw śpiewaczych
- Bolesław Dembiński (1833–1914), kompozytor i organista, działacz towarzystw śpiewaczych
- Franciszek Dobrowolski (1830–1896), dyrektor teatru, redaktor „Dziennika Poznańskiego”
- Tytus Działyński (1796–1861), działacz polityczny, mecenas sztuki
- Ewaryst Estkowski (1820–1856), pedagog, działacz oświatowy, redaktor „Szkoły Polskiej”
- Maksymilian Jackowski (1815–1905), sekretarz generalny Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, patron kółek rolniczych
- Kazimierz Jarochowski (1828–1888), historyk, publicysta „Dziennika Poznańskiego”, współzałożyciel PTPN
- Józef Kościelski (1845–1911), poseł i działacz polityczny, współtwórca stowarzyszenia Straż
- Konstanty Kościński, autor Przewodnika po Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem (Poznań 1909)
- Antoni Feliks Kraszewski (1797–1870), polityk ziemiański i poseł
- Józef Krzymiński (1858–1940), lekarz, działacz społeczny i polityczny, poseł do parlamentu z ramienia ludowców
- Karol Libelt (1807–1875), filozof, działacz polityczny i społeczny, prezes PTPN
- Jan Maciaszek (1876–1932), adwokat, działacz narodowy, członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, jeden z przywódców powstania wielkopolskiego, pierwszy polski prezydent Bydgoszczy
- Karol Marcinkowski (1800–1848), lekarz, działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
- Władysław Marcinkowski (1858–1947), rzeźbiarz, twórca pomnika J.Słowackiego w Miłosławiu oraz rzeźb w konkatedrze św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim
- Teofil Matecki (1810–1886), lekarz, działacz społeczny, członek PTPN, inicjator wystawienia pomnika Mickiewicza w Poznaniu
- Maciej Mielżyński (1799–1870), działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
- Seweryn Mielżyński (1805–1872), działacz polityczny, malarz, kolekcjoner dzieł sztuki, uczestnik powstań narodowych
- Ludwik Mierosławski (1814–1878), generał, pisarz i poeta, działacz polityczny i narodowościowy, a także historyk wojskowości
- Jędrzej Moraczewski (1802–1855), historyk (przedstawiciel lelewelowskiej szkoły historycznej), publicysta, działacz społeczny
- Ludwik Mycielski (1854–1926), prezes Rady Narodowej w 1913
- Andrzej Niegolewski (1787–1857), pułkownik, uczestnik kampanii napoleońskich, poseł, udziałowiec spółki Bazar w Poznaniu
- Władysław Niegolewski (1819–1885), liberalny polityk i poseł, powstaniec z lat 1848, 1848 i 1863, współzałożyciel TCL i CTG
- Władysław Oleszczyński (1808–1866), rzeźbiarz, twórca pomnika Mickiewicza w Poznaniu
- Władysław Piórek (1852–1926), lekarz, działacz narodowy i społeczny w Bydgoszczy
- Gustaw Potworowski (1800–1860), założyciel Kasyna w Gostyniu, działacz Ligi Polskiej
- Edward Raczyński (1786–1845), konserwatywny polityk, mecenas sztuki, fundator biblioteki
- Antoni Radziwiłł (1775–1833), książę, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, konserwator Uniwersytetu Jagiellońskiego z ramienia Prus
- Karol Rzepecki (1865–1931), księgarz, działacz społeczny i polityczny, redaktor „Sokoła”
- Emilia Sczaniecka (1804–1896), działaczka społeczna i narodowościowa, organizatorka kobiet w Księstwie
- Walenty Stefański (1813–1877), księgarz, działacz polityczny, jeden z organizatorów Ligi Polskiej
- Florian Stablewski (1841–1906), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński, poseł do sejmu pruskiego
- Antoni Stychel (1859–1935), ksiądz i poseł, prezes Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich
- Augustyn Szamarzewski (1832–1891), działacz społeczny, patron polskich spółek zarobkowych
- Roman Szymański (1840–1908), działacz polityczny, publicysta, redaktor „Orędownika”
- Walenty Śmigielski (1849–1906), ksiądz, działacz niepodległościowy i gospodarczy, budowniczy konkatedry w Ostrowie Wielkopolskim, autor „Wspomnień z Kulturkampfu 1875–1878”
- Aniela Tułodziecka (1853–1932), działaczka oświatowa Towarzystwa Warta
- Emil Warmiński (1881–1909), lekarz, założyciel i animator polskich organizacji patriotycznych i gospodarczych w Bydgoszczy
- Piotr Wawrzyniak (1849–1910), ksiądz, działacz gospodarczy i oświatowy, patron Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych
- Leon Wegner (1824–1873), ekonomista, historyk, jeden z twórców PTPN
- Teofil Wolicki (1768–1829), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński
Niemcy
- Edward H. Flotwell (1786–1865), polityk, naczelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego
- Ferdinand Hansemann (1861–1900), współzałożyciel Hakaty
- Hermann Kennemann (1815–1910), współzałożyciel Hakaty
- Heinrich Tiedemann (1840–1922), współzałożyciel i długoletni przywódca Hakaty
- Richard Witting, nadburmistrz Poznania w latach 1891–1902
- Joseph von Zerboni di Sposetti (1766–1831), urzędnik państwowy, publicysta i poeta, późniejszy nadprezydent Wielkiego Księstwa Poznańskiego
- Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg (1847–1934), niemiecki wojskowy, feldmarszałek i polityk, w latach 1925–1934 Prezydent Rzeszy w okresie Republiki Weimarskiej i w początkach III Rzeszy.
Zobacz też
- Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego zał. 1861
- powstanie wielkopolskie 1794 roku
- powstanie wielkopolskie 1806 roku
- powstanie wielkopolskie 1846 roku
- powstanie wielkopolskie 1848 roku
- Republika Ostrowska 10 listopada 1918 roku
- powstanie wielkopolskie 1918–1919 roku
- Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego
- Kraj Warty
Przypisy
- ↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 601. ISBN 83-01-02658-8.
- ↑ Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 599. ISBN 83-01-02658-8.
- ↑ a b c Starostwo Powiatowe w Buku. Narodowe Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2014-12-29].
Bibliografia
- Konstanty Kościński, Przewodnik pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1909
- Jerzy Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793–1918, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000
Linki zewnętrzne
- Jan Nepomucen Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księztwa Poznańskiego, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), Lipsk 1846
- Wielkie Księstwo Poznańskie: Polacy, Niemcy, pruska polityka 1815–1914 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
- Podział administracyjny Prowincji Poznańskiej w przeddzień wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
- Ludność polska i niemiecka w Prowincji Poznańskiej w przeddzień wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
Media użyte na tej stronie
Autor:
Autor:
Autor: Milenioscuro, Licencja: CC BY-SA 3.0
Locator map of Posen (Prussia) in the German Empire
Autor:
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
The Grand Coat of Arms of Grand Duchy of Poznań
Autor:
Autor:
Autor:
Autor:
Autor:
Autor:
Autor: Killroyus, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zasięg Rzeczypospolitej przed rozbiorami i państwa polskie istniejące po nich.
Autor: User:mathiasrex Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:kgberger, Licencja: CC BY 3.0
Congress Poland in 1815