Wielkie Księstwo Poznańskie

Wielkie Księstwo Poznańskie
Großherzogtum Posen
1815–1848
Flaga
Herb Wielkiego Księstwa Poznańskiego
FlagaHerb
Położenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego
Język urzędowy

polski i niemiecki

Stolica

Poznań

Ustrój polityczny

autonomiczna monarchia w składzie Prus

Głowa państwa

Wielki książę (ostatni) cesarz Wilhelm II Hohenzollern

W jego imieniu

książę-namiestnik Antoni Radziwiłł (1815–1831)

Szef rządu

Kanclerz II Rzeszy (ostatni) Friedrich Ebert

Powierzchnia
 • całkowita


28 951¹ km²

Liczba ludności (1815)
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia


776 000
26,8 osób/km²

Utworzenie i Upadek

Utworzenie – kongres wiedeński, 1815. Upadek – zniesienie autonomii i utworzenie Prowincji Poznańskiej

Strefa czasowa

UTC +1

Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego
Wielkie Księstwo Poznańskie w 1815 roku
Herb wielki Księstwa
Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

Wielkie Księstwo Poznańskie (niem. Grossherzogtum Posen, fr. Grand Duché de Posnanie) – autonomiczne księstwo, wchodzące w skład Prus (pozostające – z wyjątkiem lat 1848–1851 – obok Prus Zachodnich i Wschodnich, poza Związkiem Niemieckim[1]), powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające w zamierzeniu mocarstw zaspokoić narodowe dążenia Polaków w związku z wyłączeniem, decyzją kongresu, Wielkopolski i zachodniej części Kujaw z terytorium Księstwa Warszawskiego, z którego utworzono Królestwo Polskie, państwo konstytucyjne, związane jedynie unią personalną z Imperium Rosyjskim. Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznanian, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r., a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 – całkowicie zniesiona. Administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska (Provinz Posen)[2], ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy). Nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus, a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.

Wielcy książęta poznańscy

  1. Fryderyk Wilhelm III Pruski – król Prus
  2. Fryderyk Wilhelm IV Pruski – król Prus
  3. Wilhelm I Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
  4. Fryderyk III Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
  5. Wilhelm II Pruski – cesarz niemiecki i Król Prus

Terytorium i ludność

Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego (z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie), czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy. Obszar księstwa obejmował 28 951 km², siedzibą władz został Poznań. Częścią Księstwa Warszawskiego była także Ziemia chełmińska, ale ta znalazła się w Prusach bezpośrednio.

Wielkie Księstwo Poznańskie zamieszkiwało w 1815 około 779 tys. osób, a pierwszy urzędowy spis ludności w Księstwie z 1816 wykazał zwiększenie populacji do 820 176 osób, głównie Polaków, a także Niemców i Żydów.

Podział administracyjny w latach 1819–1918

Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego. Po kilku zmianach w latach 1815–1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty, który utrzymał się do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r. przetrwał do roku 1918.

(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)

Ustrój

Ogłoszenie Fryderyka Wilhelma III o przyszłej konstytucji Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1815 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)
strona 1
strona 2

Władcą księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł). Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe. Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa. W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy. Pierwsza sesja tego sejmu miała miejsce dnia 21 października 1827 roku, a ostatnia (siódma) – 9 lutego 1845 roku. Jego marszałkiem wybrany został ks. ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny. W jego skład wchodzili posłowie, wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich (8). Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.

Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprawowali landraci.

Historia

Fragment Patentu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 15 maja 1815 r. ustanawiający Wielkie Księstwo Poznańskie
Objęcie przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III władzy w Wielkim Księstwie Poznańskim, 1815 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)
strona 1
strona 2
Do Mieszkańców Wielkiego Kięztwa Poznańskiego
strona 1
strona 2
strona 3

Powstałe w wyniku realizacji artykułu 1 Umowy rosyjsko-pruskiej z 3 maja 1815 roku i potwierdzonego artykułem 2 Aktu Końcowego Kongresu wiedeńskiego z dnia 9 czerwca 1815 roku, oddzielającego ziemie zachodniej Wielkopolski i Kujaw od reszty Księstwa Warszawskiego i wcielone do Królestwa Prus Patentem króla Fryderyka Wilhelma III w dniu 15 maja 1815 roku. 3 sierpnia 1815 roku w Poznaniu odbyła się uroczystość złożenia królowi Prus hołdu przez mieszkańców nowo utworzonego księstwa wobec reprezentującego króla namiestnika – ks. Antoniego Henryka Radziwiłła. Pierwszym Naczelnym Prezesem administracji księstwa w latach 1815–1824 był Joseph von Zerboni di Sposetti. Deklarowana w 1815 dwujęzyczność księstwa miała, w zamierzeniu monarchy, zaspokoić narodowe aspiracje wielkopolskich Polaków. Nie była ona jednak nigdy ściśle respektowana, a ponowny proces germanizacji rozpoczął się od samego początku istnienia Księstwa. Poparcie przez społeczeństwo polskie powstania listopadowego dało Prusom pretekst do likwidacji autonomii Księstwa. W 1831 zlikwidowano urząd księcia-namiestnika, podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina prezesowi naczelnemu. Proces odgórnej germanizacji uległ wówczas nasileniu, osiągając apogeum po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.

Formalnie autonomia przestała istnieć w 1848 r., gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską (aczkolwiek nie miało do tego prawa). Natomiast Wielkie Księstwo jako twór polityczny zniknęło, gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.

Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim

Sławni ludzie z Księstwa

(w porządku alfabetycznym)

Polacy

  • Stanisław Adamski (1875–1967), ksiądz, działacz społeczny i polityczny, m.in. Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich, założyciel i redaktor tygodnika „Robotnik”
  • Tomasz K. Bartkiewicz (1865–1931), kompozytor i organista, współzałożyciel Związku Kół Śpiewackich
  • Ryszard Berwiński (1819–1879), poeta, członek Towarzystwa Literacko – Słowiańskiego we Wrocławiu, tłumacz i folklorysta
  • Hipolit Cegielski (1815–1868), przemysłowiec, działacz społeczny i kulturalny
  • Dezydery Chłapowski (1788–1879), generał, działacz gospodarczy i polityczny
  • Bernard Chrzanowski (1861–1944), działacz społeczny i polityczny, prezes Związku Sokołów Wielkopolskich
  • August Cieszkowski (1814–1894), filozof, działacz społeczny i polityczny, jeden z założycieli Ligi Polskiej, współtwórca i prezes PTPN
  • Czesław Czypicki (1855–1926), mecenas z Koźmina, działacz towarzystw śpiewaczych
  • Bolesław Dembiński (1833–1914), kompozytor i organista, działacz towarzystw śpiewaczych
  • Franciszek Dobrowolski (1830–1896), dyrektor teatru, redaktor „Dziennika Poznańskiego”
  • Tytus Działyński (1796–1861), działacz polityczny, mecenas sztuki
  • Ewaryst Estkowski (1820–1856), pedagog, działacz oświatowy, redaktor „Szkoły Polskiej”
  • Maksymilian Jackowski (1815–1905), sekretarz generalny Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, patron kółek rolniczych
  • Kazimierz Jarochowski (1828–1888), historyk, publicysta „Dziennika Poznańskiego”, współzałożyciel PTPN
  • Józef Kościelski (1845–1911), poseł i działacz polityczny, współtwórca stowarzyszenia Straż
  • Konstanty Kościński, autor Przewodnika po Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem (Poznań 1909)
  • Antoni Feliks Kraszewski (1797–1870), polityk ziemiański i poseł
  • Józef Krzymiński (1858–1940), lekarz, działacz społeczny i polityczny, poseł do parlamentu z ramienia ludowców
  • Karol Libelt (1807–1875), filozof, działacz polityczny i społeczny, prezes PTPN
  • Jan Maciaszek (1876–1932), adwokat, działacz narodowy, członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, jeden z przywódców powstania wielkopolskiego, pierwszy polski prezydent Bydgoszczy
  • Karol Marcinkowski (1800–1848), lekarz, działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
  • Władysław Marcinkowski (1858–1947), rzeźbiarz, twórca pomnika J.Słowackiego w Miłosławiu oraz rzeźb w konkatedrze św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim
  • Teofil Matecki (1810–1886), lekarz, działacz społeczny, członek PTPN, inicjator wystawienia pomnika Mickiewicza w Poznaniu
  • Maciej Mielżyński (1799–1870), działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
  • Seweryn Mielżyński (1805–1872), działacz polityczny, malarz, kolekcjoner dzieł sztuki, uczestnik powstań narodowych
  • Ludwik Mierosławski (1814–1878), generał, pisarz i poeta, działacz polityczny i narodowościowy, a także historyk wojskowości
  • Jędrzej Moraczewski (1802–1855), historyk (przedstawiciel lelewelowskiej szkoły historycznej), publicysta, działacz społeczny
  • Ludwik Mycielski (1854–1926), prezes Rady Narodowej w 1913
  • Andrzej Niegolewski (1787–1857), pułkownik, uczestnik kampanii napoleońskich, poseł, udziałowiec spółki Bazar w Poznaniu
  • Władysław Niegolewski (1819–1885), liberalny polityk i poseł, powstaniec z lat 1848, 1848 i 1863, współzałożyciel TCL i CTG
  • Władysław Oleszczyński (1808–1866), rzeźbiarz, twórca pomnika Mickiewicza w Poznaniu
  • Władysław Piórek (1852–1926), lekarz, działacz narodowy i społeczny w Bydgoszczy
  • Gustaw Potworowski (1800–1860), założyciel Kasyna w Gostyniu, działacz Ligi Polskiej
  • Edward Raczyński (1786–1845), konserwatywny polityk, mecenas sztuki, fundator biblioteki
  • Antoni Radziwiłł (1775–1833), książę, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, konserwator Uniwersytetu Jagiellońskiego z ramienia Prus
  • Karol Rzepecki (1865–1931), księgarz, działacz społeczny i polityczny, redaktor „Sokoła”
  • Emilia Sczaniecka (1804–1896), działaczka społeczna i narodowościowa, organizatorka kobiet w Księstwie
  • Walenty Stefański (1813–1877), księgarz, działacz polityczny, jeden z organizatorów Ligi Polskiej
  • Florian Stablewski (1841–1906), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński, poseł do sejmu pruskiego
  • Antoni Stychel (1859–1935), ksiądz i poseł, prezes Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich
  • Augustyn Szamarzewski (1832–1891), działacz społeczny, patron polskich spółek zarobkowych
  • Roman Szymański (1840–1908), działacz polityczny, publicysta, redaktor „Orędownika”
  • Walenty Śmigielski (1849–1906), ksiądz, działacz niepodległościowy i gospodarczy, budowniczy konkatedry w Ostrowie Wielkopolskim, autor „Wspomnień z Kulturkampfu 1875–1878”
  • Aniela Tułodziecka (1853–1932), działaczka oświatowa Towarzystwa Warta
  • Emil Warmiński (1881–1909), lekarz, założyciel i animator polskich organizacji patriotycznych i gospodarczych w Bydgoszczy
  • Piotr Wawrzyniak (1849–1910), ksiądz, działacz gospodarczy i oświatowy, patron Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych
  • Leon Wegner (1824–1873), ekonomista, historyk, jeden z twórców PTPN
  • Teofil Wolicki (1768–1829), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński

Niemcy

Zobacz też

Przypisy

  1. Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 601. ISBN 83-01-02658-8.
  2. Juliusz Bardach i Monika Senkowska-Gluck (red.): Historia państwa i prawa Polski, Tom III od rozbiorów do uwłaszczenia. Warszawa: PWN, 1981, s. 599. ISBN 83-01-02658-8.
  3. a b c Starostwo Powiatowe w Buku. Narodowe Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2014-12-29].

Bibliografia

  • Konstanty Kościński, Przewodnik pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1909
  • Jerzy Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793–1918, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

German Empire - Prussia - Posen (1871).svg
Autor: Milenioscuro, Licencja: CC BY-SA 3.0
Locator map of Posen (Prussia) in the German Empire
Grand Coat of Arms of Grand Duchy of Poznań.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
The Grand Coat of Arms of Grand Duchy of Poznań
Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1820.jpg
Autor:
AnonimowyUnknown author
, Licencja: CC0
Reise - Karte des Grossherzogthums Posen
Rzeczpospolitapodrozb.png
Autor: Killroyus, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zasięg Rzeczypospolitej przed rozbiorami i państwa polskie istniejące po nich.
Congress Poland in 1815.PNG
Autor: User:mathiasrex Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:kgberger, Licencja: CC BY 3.0
Congress Poland in 1815