Wielkie Księstwo Poznańskie

Wielkie Księstwo Poznańskie
Großherzogtum Posen

1815–1848
Flaga Herb
Język urzędowy	polski i niemiecki
Stolica	Poznań
Ustrój polityczny	autonomiczna monarchia w składzie Prus
Głowa państwa	Wielki książę (ostatni) cesarz Wilhelm II Hohenzollern
W jego imieniu	książę-namiestnik Antoni Radziwiłł (1815–1831)
Szef rządu	Kanclerz II Rzeszy (ostatni) Friedrich Ebert
Powierzchnia  • całkowita	28 951¹ km²
Liczba ludności (1815)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	776 000 26,8 osób/km²
Utworzenie i Upadek	Utworzenie – kongres wiedeński, 1815. Upadek – zniesienie autonomii i utworzenie Prowincji Poznańskiej
Strefa czasowa	UTC +1
Wielkie Księstwo Poznańskie w 1815 roku

Herb wielki Księstwa

Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

Wielkie Księstwo Poznańskie (niem. Grossherzogtum Posen, fr. Grand Duché de Posnanie) – autonomiczne księstwo, wchodzące w skład Prus (pozostające – z wyjątkiem lat 1848–1851 – obok Prus Zachodnich i Wschodnich, poza Związkiem Niemieckim^[1]), powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające w zamierzeniu mocarstw zaspokoić narodowe dążenia Polaków w związku z wyłączeniem, decyzją kongresu, Wielkopolski i zachodniej części Kujaw z terytorium Księstwa Warszawskiego, z którego utworzono Królestwo Polskie, państwo konstytucyjne, związane jedynie unią personalną z Imperium Rosyjskim. Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznanian, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r., a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 – całkowicie zniesiona. Administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmieniła nazwę na Prowincja Poznańska (Provinz Posen)^[2], ale w użyciu społecznym nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy). Nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus, a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II.

Wielcy książęta poznańscy

1. Fryderyk Wilhelm III Pruski – król Prus
2. Fryderyk Wilhelm IV Pruski – król Prus
3. Wilhelm I Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
4. Fryderyk III Pruski – cesarz niemiecki i król Prus
5. Wilhelm II Pruski – cesarz niemiecki i Król Prus

Terytorium i ludność

Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego (z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie), czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy. Obszar księstwa obejmował 28 951 km², siedzibą władz został Poznań. Częścią Księstwa Warszawskiego była także Ziemia chełmińska, ale ta znalazła się w Prusach bezpośrednio.

Wielkie Księstwo Poznańskie zamieszkiwało w 1815 około 779 tys. osób, a pierwszy urzędowy spis ludności w Księstwie z 1816 wykazał zwiększenie populacji do 820 176 osób, głównie Polaków, a także Niemców i Żydów.

Podział administracyjny w latach 1819–1918

Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego. Po kilku zmianach w latach 1815–1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty, który utrzymał się do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r. przetrwał do roku 1918.

(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)

• rejencja poznańska, Poznań – w 1819 roku 17 powiatów, od 1887 roku 28 powiatów, w tym 1 miejski
  • Powiat babimojski, Babimost
  • Powiat bukowski (1815–1887), Buk / (od 1848) Nowy Tomyśl^[3]
  • Powiat gostyński, Gostyń – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
  • Powiat grodziski, Grodzisk Wielkopolski (pierwotnie powiat bukowski, w 1887 roku wydzielony jako osobny powiat^[3])
  • Powiat jarociński, Jarocin – w 1887 wydzielony z powiatu pleszewskiego
  • Powiat kępiński, Kępno – w 1887 wydzielony z powiatu ostrzeszowskiego
  • Powiat kościański, Kościan
  • Powiat koźmiński, Koźmin – w 1887 wydzielony z powiatu krotoszyńskiego
  • Powiat krobski, Krobia – w 1887 zlikwidowany i podzielony na powiaty gostyński i rawicki
  • Powiat krotoszyński, Krotoszyn
  • Powiat leszczyński, Leszno – w 1887 wydzielony z powiatu wschowskiego
  • Powiat międzychodzki, Międzychód
  • Powiat międzyrzecki, Międzyrzecz
  • Powiat nowotomyski, Nowy Tomyśl – w 1887 wydzielony z powiatu bukowskiego^[3]
  • Powiat obornicki, Oborniki Wielkopolskie
  • Powiat odolanowski, Ostrów Wielkopolski
  • Powiat ostrowski, Ostrów Wielkopolski – w 1887 wydzielony z powiatu odolanowskiego
  • Powiat ostrzeszowski, Ostrzeszów
  • Powiat pleszewski, Pleszew
  • Miasto Poznań – w 1887 wydzielone jako powiat miejski ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
  • Powiat poznański, Poznań – w 1887 zlikwidowany i podzielony na 3 powiaty: poznański wschodni, poznański zachodni i miejski powiat Poznań
  • Powiat poznański wschodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
  • Powiat poznański zachodni, Poznań – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
  • Powiat rawicki, Rawicz – w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
  • Powiat skwierzyński, Skwierzyna – w 1887 wydzielony z powiatu międzychodzkiego
  • Powiat szamotulski, Szamotuły
  • Powiat śmigielski, Śmigiel – w 1887 wydzielony z powiatu kościańskiego
  • Powiat śremski, Śrem
  • Powiat średzki, Środa Wielkopolska
  • Powiat wrzesiński, Września – w 1818 przekształcony z powiatu pyzdrskiego, Pyzdry
  • Powiat wschowski, Wschowa
• rejencja bydgoska, Bydgoszcz – w 1819 roku 9 powiatów, od 1887 roku 14 powiatów, w tym 1 miejski
  • Miasto Bydgoszcz – w 1887 wydzielone jako powiat miejski z powiatu bydgoskiego
  • Powiat bydgoski, Bydgoszcz
  • Powiat chodzieski, Chodzież
  • Powiat czarnkowski, Czarnków
  • Powiat gnieźnieński, Gniezno
  • Powiat inowrocławski, Inowrocław
  • Powiat mogilnicki, Mogilno
  • Powiat strzelneński, Strzelno – w 1887 wydzielony z powiatu inowrocławskiego
  • Powiat szubiński, Szubin
  • Powiat wągrowiecki, Wągrowiec
  • Powiat wieleński, Wieleń – w 1887 wydzielony z powiatu czarnkowskiego
  • Powiat witkowski, Witkowo – w 1887 wydzielony z powiatu gnieźnieńskiego
  • Powiat wyrzyski, Wyrzysk
  • Powiat żniński, Żnin – w 1887 wydzielony z powiatu szubińskiego oraz częściowo wągrowieckiego i mogileńskiego

Ustrój

Ogłoszenie Fryderyka Wilhelma III o przyszłej konstytucji Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1815 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

strona 1

strona 2

Władcą księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł). Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe. Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes księstwa. W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy. Pierwsza sesja tego sejmu miała miejsce dnia 21 października 1827 roku, a ostatnia (siódma) – 9 lutego 1845 roku. Jego marszałkiem wybrany został ks. ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny. W jego skład wchodzili posłowie, wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich (8). Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.

Administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprawowali landraci.

Historia

Fragment Patentu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 15 maja 1815 r. ustanawiający Wielkie Księstwo Poznańskie

Objęcie przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III władzy w Wielkim Księstwie Poznańskim, 1815 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu)

strona 1

strona 2

Do Mieszkańców Wielkiego Kięztwa Poznańskiego

strona 1

strona 2

strona 3

Powstałe w wyniku realizacji artykułu 1 Umowy rosyjsko-pruskiej z 3 maja 1815 roku i potwierdzonego artykułem 2 Aktu Końcowego Kongresu wiedeńskiego z dnia 9 czerwca 1815 roku, oddzielającego ziemie zachodniej Wielkopolski i Kujaw od reszty Księstwa Warszawskiego i wcielone do Królestwa Prus Patentem króla Fryderyka Wilhelma III w dniu 15 maja 1815 roku. 3 sierpnia 1815 roku w Poznaniu odbyła się uroczystość złożenia królowi Prus hołdu przez mieszkańców nowo utworzonego księstwa wobec reprezentującego króla namiestnika – ks. Antoniego Henryka Radziwiłła. Pierwszym Naczelnym Prezesem administracji księstwa w latach 1815–1824 był Joseph von Zerboni di Sposetti. Deklarowana w 1815 dwujęzyczność księstwa miała, w zamierzeniu monarchy, zaspokoić narodowe aspiracje wielkopolskich Polaków. Nie była ona jednak nigdy ściśle respektowana, a ponowny proces germanizacji rozpoczął się od samego początku istnienia Księstwa. Poparcie przez społeczeństwo polskie powstania listopadowego dało Prusom pretekst do likwidacji autonomii Księstwa. W 1831 zlikwidowano urząd księcia-namiestnika, podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina prezesowi naczelnemu. Proces odgórnej germanizacji uległ wówczas nasileniu, osiągając apogeum po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.

Formalnie autonomia przestała istnieć w 1848 r., gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską (aczkolwiek nie miało do tego prawa). Natomiast Wielkie Księstwo jako twór polityczny zniknęło, gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.

Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim

• Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (TPN, zał. 1841), stypendia dla zdolnej, biednej młodzieży;
• Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (CTG, zał. 1861), promocja nowoczesnego rolnictwa;
• Towarzystwo Czytelni Ludowych (TLC, zał. 1880), polska oświata pośród ludu;
• Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN zał. 1857), promowanie nauki i sztuki;
• Związek Polskich Towarzystw Sportowych (ZPTS zał. 1913), rozwój sportu polskiego.

Sławni ludzie z Księstwa

(w porządku alfabetycznym)

Polacy

• Stanisław Adamski (1875–1967), ksiądz, działacz społeczny i polityczny, m.in. Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich, założyciel i redaktor tygodnika „Robotnik”
• Tomasz K. Bartkiewicz (1865–1931), kompozytor i organista, współzałożyciel Związku Kół Śpiewackich
• Ryszard Berwiński (1819–1879), poeta, członek Towarzystwa Literacko – Słowiańskiego we Wrocławiu, tłumacz i folklorysta
• Hipolit Cegielski (1815–1868), przemysłowiec, działacz społeczny i kulturalny
• Dezydery Chłapowski (1788–1879), generał, działacz gospodarczy i polityczny
• Bernard Chrzanowski (1861–1944), działacz społeczny i polityczny, prezes Związku Sokołów Wielkopolskich
• August Cieszkowski (1814–1894), filozof, działacz społeczny i polityczny, jeden z założycieli Ligi Polskiej, współtwórca i prezes PTPN
• Czesław Czypicki (1855–1926), mecenas z Koźmina, działacz towarzystw śpiewaczych
• Bolesław Dembiński (1833–1914), kompozytor i organista, działacz towarzystw śpiewaczych
• Franciszek Dobrowolski (1830–1896), dyrektor teatru, redaktor „Dziennika Poznańskiego”
• Tytus Działyński (1796–1861), działacz polityczny, mecenas sztuki
• Ewaryst Estkowski (1820–1856), pedagog, działacz oświatowy, redaktor „Szkoły Polskiej”
• Maksymilian Jackowski (1815–1905), sekretarz generalny Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, patron kółek rolniczych
• Kazimierz Jarochowski (1828–1888), historyk, publicysta „Dziennika Poznańskiego”, współzałożyciel PTPN
• Józef Kościelski (1845–1911), poseł i działacz polityczny, współtwórca stowarzyszenia Straż
• Konstanty Kościński, autor Przewodnika po Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem (Poznań 1909)
• Antoni Feliks Kraszewski (1797–1870), polityk ziemiański i poseł
• Józef Krzymiński (1858–1940), lekarz, działacz społeczny i polityczny, poseł do parlamentu z ramienia ludowców
• Karol Libelt (1807–1875), filozof, działacz polityczny i społeczny, prezes PTPN
• Jan Maciaszek (1876–1932), adwokat, działacz narodowy, członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, jeden z przywódców powstania wielkopolskiego, pierwszy polski prezydent Bydgoszczy
• Karol Marcinkowski (1800–1848), lekarz, działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
• Władysław Marcinkowski (1858–1947), rzeźbiarz, twórca pomnika J.Słowackiego w Miłosławiu oraz rzeźb w konkatedrze św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim
• Teofil Matecki (1810–1886), lekarz, działacz społeczny, członek PTPN, inicjator wystawienia pomnika Mickiewicza w Poznaniu
• Maciej Mielżyński (1799–1870), działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
• Seweryn Mielżyński (1805–1872), działacz polityczny, malarz, kolekcjoner dzieł sztuki, uczestnik powstań narodowych
• Ludwik Mierosławski (1814–1878), generał, pisarz i poeta, działacz polityczny i narodowościowy, a także historyk wojskowości
• Jędrzej Moraczewski (1802–1855), historyk (przedstawiciel lelewelowskiej szkoły historycznej), publicysta, działacz społeczny
• Ludwik Mycielski (1854–1926), prezes Rady Narodowej w 1913
• Andrzej Niegolewski (1787–1857), pułkownik, uczestnik kampanii napoleońskich, poseł, udziałowiec spółki Bazar w Poznaniu
• Władysław Niegolewski (1819–1885), liberalny polityk i poseł, powstaniec z lat 1848, 1848 i 1863, współzałożyciel TCL i CTG
• Władysław Oleszczyński (1808–1866), rzeźbiarz, twórca pomnika Mickiewicza w Poznaniu
• Władysław Piórek (1852–1926), lekarz, działacz narodowy i społeczny w Bydgoszczy
• Gustaw Potworowski (1800–1860), założyciel Kasyna w Gostyniu, działacz Ligi Polskiej
• Edward Raczyński (1786–1845), konserwatywny polityk, mecenas sztuki, fundator biblioteki
• Antoni Radziwiłł (1775–1833), książę, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, konserwator Uniwersytetu Jagiellońskiego z ramienia Prus
• Karol Rzepecki (1865–1931), księgarz, działacz społeczny i polityczny, redaktor „Sokoła”
• Emilia Sczaniecka (1804–1896), działaczka społeczna i narodowościowa, organizatorka kobiet w Księstwie
• Walenty Stefański (1813–1877), księgarz, działacz polityczny, jeden z organizatorów Ligi Polskiej
• Florian Stablewski (1841–1906), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński, poseł do sejmu pruskiego
• Antoni Stychel (1859–1935), ksiądz i poseł, prezes Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich
• Augustyn Szamarzewski (1832–1891), działacz społeczny, patron polskich spółek zarobkowych
• Roman Szymański (1840–1908), działacz polityczny, publicysta, redaktor „Orędownika”
• Walenty Śmigielski (1849–1906), ksiądz, działacz niepodległościowy i gospodarczy, budowniczy konkatedry w Ostrowie Wielkopolskim, autor „Wspomnień z Kulturkampfu 1875–1878”
• Aniela Tułodziecka (1853–1932), działaczka oświatowa Towarzystwa Warta
• Emil Warmiński (1881–1909), lekarz, założyciel i animator polskich organizacji patriotycznych i gospodarczych w Bydgoszczy
• Piotr Wawrzyniak (1849–1910), ksiądz, działacz gospodarczy i oświatowy, patron Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych
• Leon Wegner (1824–1873), ekonomista, historyk, jeden z twórców PTPN
• Teofil Wolicki (1768–1829), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński

Niemcy

• Edward H. Flotwell (1786–1865), polityk, naczelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Ferdinand Hansemann (1861–1900), współzałożyciel Hakaty
• Hermann Kennemann (1815–1910), współzałożyciel Hakaty
• Heinrich Tiedemann (1840–1922), współzałożyciel i długoletni przywódca Hakaty
• Richard Witting, nadburmistrz Poznania w latach 1891–1902
• Joseph von Zerboni di Sposetti (1766–1831), urzędnik państwowy, publicysta i poeta, późniejszy nadprezydent Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg (1847–1934), niemiecki wojskowy, feldmarszałek i polityk, w latach 1925–1934 Prezydent Rzeszy w okresie Republiki Weimarskiej i w początkach III Rzeszy.

Zobacz też

• Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego zał. 1861
• powstanie wielkopolskie 1794 roku
• powstanie wielkopolskie 1806 roku
• powstanie wielkopolskie 1846 roku
• powstanie wielkopolskie 1848 roku
• Republika Ostrowska 10 listopada 1918 roku
• powstanie wielkopolskie 1918–1919 roku
• Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Kraj Warty

Przypisy

Bibliografia

• Konstanty Kościński, Przewodnik pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1909
• Jerzy Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793–1918, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo Terra, Poznań 2000

Linki zewnętrzne

• Jan Nepomucen Bobrowicz, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księztwa Poznańskiego, Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), Lipsk 1846
• Wielkie Księstwo Poznańskie: Polacy, Niemcy, pruska polityka 1815–1914 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
• Podział administracyjny Prowincji Poznańskiej w przeddzień wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
• Ludność polska i niemiecka w Prowincji Poznańskiej w przeddzień wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)