Wiersz zdaniowy

Wiersz zdaniowy – typ wiersza, należący do systemu nienumerycznego, zbudowany na zasadzie, że jednostkę budowy wersu stanowi zdanie.

Średniowieczny wiersz intonacyjno-zdaniowy

Wiersz intonacyjno-zdaniowy (inna rozpowszechniona nazwa: zdaniowo-rymowy)[1] to najstarszy system wersyfikacyjny w poezji polskiej. Ukształtował się w średniowieczu. Jako system opisała go Maria Dłuska.

W wierszu intonacyjno-zdaniowym każdy wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania. Granica wersu zbiega się, zgodnie z modelem syntaktyczno-prozodyjnym Wóycickiego[2], przede wszystkim z granicami łańcuchów i szeregów, nigdy natomiast pojedynczych członów. Czynnikiem delimitacyjnym jest klauzula frazy pod względem składniowo-intonacyjnym, a nie np. emocjonalnym; nacechowane emocjonalnie wyrazy czy równoważniki zdania nie stanowią osobnych wersów. Klauzula frazy, z racji podobieństwa intonacyjnego do prozy, w zachowanych przykładach często korzysta ze środków stylistycznych takich jak rym czy powtórzenie[3].

Jedynego wariantu wiersza (wyraźnie reprezentowanego przez Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego) badaczka doszukała się w podziale długiego wersu na dwa człony "bezrozmiarowe" (tj. bez stałego rozmiaru), "z antykadencją w węźle dwudzielności i kadencją w klauzuli."[4] Taki podział dał początek w wierszu sylabicznym bardziej ustalonej średniówce, ustalił również miejsce intonacji (tu odpowiednio: wznoszącej i opadającej).

Ten model wiersza określa polską lirykę średniowieczną. Według Marii Dłuskiej w swoich początkach historycznych był to wiersz meliczny i być może istniała tendencja do ujednolicania wersów pod względem rozmiaru językowego[5]. Na jego bazie powstał sylabizm, który ostatecznie stał się bardziej popularny i w XVI wieku stał się, za sprawą Jana Kochanowskiego kolejnym, drugim, systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej. Cytując ponownie Marię Dłuską, "średniowieczny wiersz zdaniowy, ze szczytów poezji wyparty już w połowie XVI w., w niższych, plebejskich jej regionach przetrwał mniej więcej przez wiek XVII i [...] przechował się w szczątkach w poezji ludowej."[4]

Nowożytny wiersz zdaniowy

Na nowo wiersz zdaniowy pojawił się na przełomie XIX i XX wieku i związany był z ruchami awangardowymi. Wiersze oparte na systemie zdaniowym odnajdujemy w dorobku, między innymi, Rilkego, a z poetów polskich: Czechowicza, Peipera, Przybosia, Różewicza i Miłosza. Od średniowiecznego wiersza zdaniowego odmiana współczesna różni się tym, że jako osobny wers występuje także równoważnik zdania oraz częste są zdania złożone (każde zdanie składowe w osobnym wersie), które w średniowiecznej odmianie były rzadkością. Zazwyczaj brakuje także rymów.

Wiersz taki zbliża się do wiersza wolnego jako systemu[6].

Przypisy

  1. ↑ Beata Górka-Winter, Analiza i interpretacja wiersza, Polski Portal Edukacyjny Interkl@sa [dostęp 2021-03-23].
  2. ↑ Kazimierz Wóycicki, Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego, Skład główny w Księgarni E. Wende i Spółka, 1912, s. 3-4 [dostęp 2021-03-23].
  3. ↑ Maria Dłuska, Próba..., s. 230-233. Podany w książce przykład pieśni ludowej z powtórzeniem: Oskar Kolberg, Lud, t. XVIII, s. 44, pieśń nr 1, inc. "A czyje to, czyje to nowe Siedło?", za: H. Windakiewiczowa, Studia nad wierszem i zwrotką polskiej poezji ludowej, s. 16.
  4. ↑ a b Ibid., s. 230.
  5. ↑ Maria Dłuska, Próba teorii wiersza polskiego, wyd. 2. poszerzone, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980, s. 229-235, ISBN 83-08-00247-1, OCLC 13056042 [dostęp 2021-03-23].
  6. ↑ Zobacz Dorota Urbańska, Wiersz wolny. Próba charakterystyki systemowej, Warszawa 1995.
Systemy wersyfikacyjne
Numeryczne
Nienumeryczne