Wiesiołek

Wiesiołek
Ilustracja
Wiesiołek dwuletni
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

mirtowce

Rodzina

wiesiołkowate

Rodzaj

wiesiołek

Nazwa systematyczna
Oenothera L.
Sp. Pl. 346. 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Oenothera biennis L.[4]

Synonimy
  • Brunyera Bubani
  • Onagra Mill.
  • Pseudo-oenothera Ruprecht
  • Usoricum Lunell[4]
Wiesiołek ozdobny
Oenothera albicaulis
Oenothera lindheimeri

Wiesiołek (Oenothera L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny wiesiołkowatych (Onagraceae). Należy do niego 157 gatunków[3]. Rośliny te występują naturalnie w Ameryce Północnej i Południowej[5][3], z centrum zróżnicowania w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej[6][7]. Część gatunków została introdukowana na inne kontynenty. W Europie w niektórych ujęciach opisano ich kilkadzisiąt[8], aczkolwiek wiele z nich nie jest szerzej uznawanych[6][3].

Wiele gatunków w obrębie rodzaju wyróżnia się tworzeniem tzw. heterozygot kompleksowych (ang. Permanent translocation heterozygosity – PTH). Powstają one w wyniku specyficznej budowy chromosomów, które dziedziczone są w nie podlegających rozszczepieniu zestawach ojcowskich i matecznych[6][9].

Różne gatunki wiesiołków są uprawiane jako ozdobne[6], zwłaszcza wiesiołek ozdobny O. macrocarpa, wiesiołek czerwonokielichowy O. glazioviana, wiesiołek okazały O. speciosa[10]. Niektóre gatunki wykorzystywane są jako jadalne i lecznicze. Spożywane są m.in. liście i korzenie wiesiołka dwuletniego O. biennis. Nasiona są źródłem oleju wiesiołkowego zawierającego kwas γ-linolenowy i wykorzystywane są w medycynie oraz kosmetykach[10].

Morfologia

Oenothera speciosa
Oenothera stricta
Pokrój
Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny) o pędach rozwiniętych lub skróconych, z korzeniem palowym lub licznymi korzeniami włóknistymi, rzadko z rozłogami, czasem tworzące pędy z korzeni bocznych[7][6].
Liście
Siedzące lub ogonkowe, bez przylistków, skrętoległe, u niektórych gatunków skupione w rozetę przyziemną, całobrzegie, klapowane lub pierzaste[6].
Kwiaty
Barwne, u większości gatunków żółte, rzadziej białe, purpurowe lub różowe, otwierające się wieczorem (zapylane głównie przez nocne motyle i rzadko przez pszczoły)[5] lub o świcie[7]. Kwiaty promieniste, obupłciowe, z czterema działkami kielicha i płatkami korony kwiatu. Pręcików jest 8. Zalążnia z czterema komorami, z licznymi zalążkami. Słupek na szczycie z czterema łatkami znamienia[7].
Owoce
Torebki cylindryczne lub czterokątne, czasem oskrzydlone, proste lub wygięte. Nasiona licznie rozwijające się w jednym lub dwóch rzędach w każdej z komór[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Onagreae podrodziny Onagroideae i rodziny wiesiołkowatych (Onagraceae Juss.)[11]. Do rodzaju włączone zostały tradycyjnie wyróżniane od dawna rodzaje Calylophus, Gaura i Stenosiphon. Utrzymywanie ich poza rodzajem Oenothera powodowało, że rodzaj ten nie był monofiletyczny[6].

Gatunki flory Polski w ujęciu listy krajowej[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna, znak zapytania oznacza brak nazwy w bazie). Na liście krajowej ujęto liczne taksony, które nie są uznawane, jako mieszczące sie w ramach zmienności zwykle O. biennis i O. parviflora[3]

  • wiesiołek alzacki Oenothera ersteinensis R. Linder & R. JeanOenothera biennis L.
  • wiesiołek czerwonokielichowy Oenothera glazioviana Micheli in Mart.
  • wiesiołek czerwonołodygowy Oenothera rubricaulis Kleb.Oenothera biennis L.
  • wiesiołek czworograniasty Oenothera tetragona Rothefemerofit
  • wiesiołek drobnokwiatowy Oenothera parviflora L.
  • wiesiołek dwuletni Oenothera biennis L.
  • wiesiołek dziwny Oenothera paradoxa HudziokOenothera biennis L.
  • wiesiołek fałszywy Oenothera pseudochicaginensis RostańskiOenothera × braunii Döll
  • wiesiołek flemingski Oenothera flaemingina HudziokOenothera biennis L.
  • wiesiołek Hoelschera Oenothera hoelscheri Renner ex RostańskiOenothera ×drawertii Renner ex Rostański
  • wiesiołek Isslera Oenothera ×issleri Renner ex RostańskiOenothera parviflora L.
  • wiesiołek Kazimierza Oenothera ×casimiri RostańskiOenothera biennis L.
  • wiesiołek koronkowy Oenothera coronifera RennerOenothera glazioviana Micheli
  • wiesiołek krzaczasty Oenothera fruticosa L.
  • wiesiołek krzyżowy Oenothera cruciata Nutt. ex G. DonOenothera parviflora L.
  • wiesiołek mylący Oenothera ×fallax Renner
  • wiesiołek nagi Oenothera nuda Renner ex RostańskiOenothera biennis L.
  • wiesiołek nyski, w. Victorina Oenothera victorinii R.R.Gates & Catches.Oenothera biennis L.
  • wiesiołek odgięty, w. lipski Oenothera deflexa R.R.GatesOenothera parviflora L.
  • wiesiołek Oelhersa Oenothera ×oehlkersii Kappus
  • wiesiołek ostrolistny Oenothera acutifolia Rostański
  • wiesiołek ozdobny, w. missouryjski Oenothera macrocarpa Nutt. – gatunek uprawiany
  • wiesiołek owłosiony Oenothera ×villosa Thunb.Oenothera villosa Thunb.
  • wiesiołek pachnący Oenothera suaveolens Desf. ex Pers.Oenothera biennis L.
  • wiesiołek piaskowy Oenothera oakesiana (A.Gray) G.T.Robbins ex S.Watson
  • wiesiołek późnokwitnący Oenothera pycnocarpa Atk. & Bartl. in Bartl.Oenothera biennis L.
  • wiesiołek punktowany Oenothera ×punctulata Rostański & GutteOenothera biennis L.
  • wiesiołek Rennera Oenothera canovirens E.S. SteeleOenothera villosa subsp. villosa
  • wiesiołek Royfrasera Oenothera royfraseri R.R. GatesOenothera biennis L.
  • wiesiołek śląski Oenothera subterminalis R.R. GatesOenothera parviflora L.
  • wiesiołek środkowoniemiecki Oenothera jueterbogensis HudziokOenothera biennis L.
  • wiesiołek Tacika Oenothera tacikii RostańskiOenothera biennis L.
  • wiesiołek trwały Oenothera perennis L. – efemerofit
  • wiesiołek Wiena Oenothera wienii Renner ex RostańskiOenothera × polgari Rostański
  • wiesiołek wierzbolistny Oenothera depressa GreeneOenothera villosa subsp. villosa
  • wiesiołek wrocławski Oenothera wratislaviensis RostańskiOenothera biennis L.
  • wiesiołek wydmowy Oenothera ammophila FockeOenothera oakesiana (A.Gray) J.W.Robbins ex S.Watson
  • wiesiołek zgiętoosiowy Oenothera ×albipercurva Renner ex HudziokOenothera ×heiniana Teyber
  • wiesiołek zwałowy Oenothera ×acerviphila Rostański ≡ ?
  • wiesiołek zwyczajny Oenothera indecora Cambess.
Wykaz gatunków[3]
  • Oenothera acaulis Cav.
  • Oenothera acutifolia Rostańskiwiesiołek ostrolistny
  • Oenothera acutissima W.L.Wagner
  • Oenothera affinis Cambess.
  • Oenothera albicaulis Pursh
  • Oenothera anomala Curtis
  • Oenothera arequipensis Munz & I.M.Johnst.
  • Oenothera argillicola Mack.
  • Oenothera arida W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera arizonica (Munz) W.L.Wagner
  • Oenothera avita (W.M.Klein) W.E.Klein
  • Oenothera bahia-blancae W.Dietr.
  • Oenothera biennis L.wiesiołek dwuletni
  • Oenothera boquillensis (P.H.Raven & D.P.Greg.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera brachycarpa A.Gray
  • Oenothera brandegeei (Munz) P.H.Raven
  • Oenothera × braunii Döllwiesiołek fałszywy
  • Oenothera breedlovei W.Dietr. & W.L.Wagner
  • Oenothera brevipetala W.Dietr.
  • Oenothera calcicola (P.H.Raven & D.P.Greg.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera canescens Torr. & Frém.
  • Oenothera capillifolia Scheele
  • Oenothera catharinensis Cambess.
  • Oenothera cavernae Munz
  • Oenothera centaureifolia (Spach) Steud.
  • Oenothera cespitosa Nutt.
  • Oenothera cinerea (Wooton & Standl.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera × clavifera Hudziok
  • Oenothera clelandii W.Dietr., P.H.Raven & W.L.Wagner
  • Oenothera coloradensis (Rydb.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera coquimbensis Gay
  • Oenothera cordata J.W.Loudon
  • Oenothera coronopifolia Torr. & A.Gray
  • Oenothera coryi W.L.Wagner
  • Oenothera curtiflora W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera curtissii Small
  • Oenothera deltoides Torr. & Frém.
  • Oenothera demareei (P.H.Raven & D.P.Greg.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera deserticola (Loes.) Munz
  • Oenothera dissecta A.Gray ex S.Watson
  • Oenothera dodgeniana Krakos & W.L.Wagner
  • Oenothera × drawertii Renner ex Rostański
  • Oenothera drummondii Hook.
  • Oenothera elata Kunth
  • Oenothera elongata Rusby
  • Oenothera engelmannii (Small) Munz
  • Oenothera epilobiifolia Kunth
  • Oenothera falfurriae W.Dietr. & W.L.Wagner
  • Oenothera × fallax Rennerwiesiołek mylący
  • Oenothera featherstonei Munz & I.M.Johnst.
  • Oenothera filiformis (Small) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera filipes (Spach) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera flava (A.Nelson) Garrett
  • Oenothera fruticosa L.wiesiołek krzaczasty, w. krzewiasty
  • Oenothera gaura W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera gayleana B.L.Turner & M.J.Moore
  • Oenothera glaucifolia W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera glazioviana Micheliwiesiołek czerwonokielichowy
  • Oenothera grandiflora L'Hér.
  • Oenothera grandis Smyth
  • Oenothera grisea W.Dietr.
  • Oenothera harringtonii W.L.Wagner, Stockh. & W.M.Klein
  • Oenothera hartwegii Benth.
  • Oenothera havardii S.Watson
  • Oenothera × heiniana Teyberwiesiołek zgiętoosiowy
  • Oenothera heterophylla Spach
  • Oenothera hexandra (Ortega) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera hispida (Benth.) W.L.Wagner, Hoch & Zarucchi
  • Oenothera howardii (A.Nelson) M.E.Jones ex Prain
  • Oenothera humifusa Nutt.
  • Oenothera indecora Cambess.wiesiołek zwyczajny
  • Oenothera jamesii Torr. & A.Gray
  • Oenothera kunthiana (Spach) Munz
  • Oenothera laciniata Hill
  • Oenothera lasiocarpa Griseb.
  • Oenothera lavandulifolia Torr. & A.Gray
  • Oenothera lindheimeri (Engelm. & A.Gray) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera linifolia Nutt.
  • Oenothera longiflora L.
  • Oenothera longissima Rydb.
  • Oenothera longituba W.Dietr.
  • Oenothera luciae-julianiae W.L.Wagner
  • Oenothera macrocarpa Nutt.wiesiołek ozdobny
  • Oenothera macrosceles A.Gray
  • Oenothera magellanica Phil.
  • Oenothera maysillesii Munz
  • Oenothera mckelveyae (Munz) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera mendocinensis Gillies ex Hook. & Arn.
  • Oenothera mexicana Spach
  • Oenothera mollissima L.
  • Oenothera montevidensis W.Dietr.
  • Oenothera × moravica V.Jehlík & Rostański
  • Oenothera muelleri Munz
  • Oenothera multicaulis Ruiz & Pav.
  • Oenothera nana Griseb.
  • Oenothera nealleyi (J.M.Coult.) Krakos & W.L.Wagner
  • Oenothera neomexicana (Small) Munz
  • Oenothera nocturna Jacq.
  • Oenothera nutans G.F.Atk. & Bartlett
  • Oenothera nuttallii Torr. & A.Gray
  • Oenothera oakesiana (A.Gray) J.W.Robbins ex S.Watsonwiesiołek piaskowy
  • Oenothera odorata Jacq.
  • Oenothera organensis Munz ex S.Emers.
  • Oenothera orizabae W.L.Wagner
  • Oenothera pallida Lindl.
  • Oenothera parodiana Munz
  • Oenothera parviflora L.wiesiołek drobnokwiatowy
  • Oenothera patriciae W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera pedunculifolia W.Dietr.
  • Oenothera pennellii Munz
  • Oenothera perennis L.wiesiołek trwały
  • Oenothera peruana W.Dietr.
  • Oenothera picensis Phil.
  • Oenothera pilosella Raf.
  • Oenothera platanorum P.H.Raven & D.R.Parn.
  • Oenothera podocarpa (Wooton & Standl.) Krakos & W.L.Wagner
  • Oenothera × polgari Rostański
  • Oenothera primiveris A.Gray
  • Oenothera psammophila (A.Nelson & J.F.Macbr.) W.L.Wagner, Stockh. & W.M.Klein
  • Oenothera pseudoelongata W.Dietr.
  • Oenothera pubescens Willd. ex Spreng.
  • Oenothera punae Kuntze
  • Oenothera × purpurans (Borbás) Borbás
  • Oenothera ravenii W.Dietr.
  • Oenothera recurva W.Dietr.
  • Oenothera resicum Benavides, Kuethe, Ortiz-Alcaráz & León de la Luz
  • Oenothera rhombipetala Nutt.
  • Oenothera riparia Nutt.
  • Oenothera riskindii W.L.Wagner
  • Oenothera rivadaviae W.Dietr.
  • Oenothera rosea L'Hér. ex Aitonwiesiołek różowy[12]
  • Oenothera sandiana Hassk.
  • Oenothera santarii W.Dietr.
  • Oenothera scabra K.Krause
  • Oenothera seifrizii Munz
  • Oenothera serrulata Nutt.
  • Oenothera sessilis (Pennell) Munz
  • Oenothera siambonensis W.Dietr.
  • Oenothera simulans (Small) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera sinuosa W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera spachiana Torr. & A.Gray
  • Oenothera speciosa Nutt.wiesiołek okazały[12]
  • Oenothera stricta Ledeb. ex Link
  • Oenothera stubbei W.Dietr., P.H.Raven & W.L.Wagner
  • Oenothera suffrutescens (Moc. & Sessé ex Ser.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera suffulta (Engelm.) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera tafiensis W.Dietr.
  • Oenothera tamrae W.Dietr. & W.L.Wagner
  • Oenothera tarijensis W.Dietr.
  • Oenothera tetragona Rothwiesiołek czworograniasty
  • Oenothera tetraptera Cav.
  • Oenothera texensis P.H.Raven & D.R.Parn.
  • Oenothera toumeyi (Small) Tidestr.
  • Oenothera triangulata (Buckley) W.L.Wagner & Hoch
  • Oenothera triloba Nutt.
  • Oenothera tubicula A.Gray
  • Oenothera tubifera Ser.
  • Oenothera tucumanensis W.Dietr.
  • Oenothera verrucosa I.M.Johnst.
  • Oenothera versicolor Lehm.
  • Oenothera villaricae W.Dietr.
  • Oenothera villosa Thunb.
  • Oenothera wigginsii W.M.Klein
  • Oenothera wolfii (Munz) P.H.Raven, W.Dietr. & Stubbe
  • Oenothera xylocarpa Coville

Zastosowanie

  • Rośliny lecznicze: olej wiesiołkowy (Oleum Oenotherae) sporządzany z nasion jest stosowany w lecznictwie i do wyrobu kosmetyków.
  • Rośliny ozdobne: niektóre gatunki ze względu na piękne, duże kwiaty uprawiane są jako rośliny ozdobne. Do najbardziej popularnych w uprawie należą: wiesiołek ozdobny O. macrocarpa, wiesiołek czerwonokielichowy O. glazioviana, wiesiołek okazały O. speciosa[10].
  • Rośliny pszczelarskie. Wiesiołki nadają się do uprawy na nieużytkach w celu zapewnienie pyłku pszczołom, które pożytkują na wiesiołku od lipca do późnej jesieni.
  • Roślina jadalna. Po ugotowaniu jadalne są młode liście, pędy, zielone strąki oraz korzenie. W smaku są pieprzne. Wiesiołki zawierają dużo kwasu γ-linolenowego i śluzu. Smaczne są korzenie pokrojone na plasterki i przyprawione octem z oliwą. Kwiaty można dodawać do sałatek. Wiesiołki dość często były spożywane przez Indian. Apacze żuli surowe owoce wiesiołków, Zuni i Gosiute nasiona, Czirokezi smażone i podgotowane liście[13].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-14] (ang.).
  3. a b c d e f Oenothera L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-30].
  4. a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
  5. a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  6. a b c d e f g Warren L. Wagner: Oenothera Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-11-30].
  7. a b c d e Jiarui Chen, Peter C. Hoch & Warren L. Wagner: Oenothera Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-06-10].
  8. a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 121-123, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 295-296. ISBN 83-7079-778-4.
  10. a b c David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 642. ISBN 978-1-107-11502-6.
  11. Genus Oenothera L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-11-30].
  12. a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 131. ISBN 978-83-925110-5-2.
  13. Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy. Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-5-0.

Media użyte na tej stronie

Gaura lindheimeri, prachtkaars. (actm) 02.jpg
Autor: Agnes Monkelbaan, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gaura lindheimeri, wonderful candle. Location, De Kruidhof Buitenpost.
Oenothera missouriensis a1.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Oenothera missouriensis
Oenothera stricta (d.j.b.) 04.jpg
Autor: Dominicus Johannes Bergsma, Licencja: CC BY-SA 4.0
Oenothera stricta biennial rare teunisbloem. Blooms in the night.
Oenothera albicaulis (17895783746).jpg
Autor: Andrey Zharkikh, Salt Lake City, USA, Licencja: CC BY 2.0
Whitest evening primrose (Oenothera albicaulis), Evening Primrose family (Onagraceae). Windows Trail, Arches Natl. Park, Utah.