Wiklinowy pan

XVII-wieczna ilustracja wiklinowego pana z książki A Tour in Wales Thomasa Pennanta.

Wiklinowy pan[a] (ang. wicker man lub wickerman) – ogromna wiklinowa kukła, w której druidzi rzekomo składali ofiary całopalne z ludzi i zwierząt. Głównym dowodem na stosowanie tej praktyki są wzmianki ze źródeł starorzymskich i starogreckich. Współcześni historycy wskazują, że chociaż rzadkie znaleziska archeologiczne potwierdzają składanie przez Celtów ofiar z ludzi, to starożytne teksty Greków i Rzymian należy traktować z odpowiednim dystansem.

Przekazy starożytne

Chociaż starożytni pisarze podwali, że Celtowie składali ofiary z ludzi i zwierząt, tylko rzymski generał Juliusz Cezar i grecki geograf Strabon wspominali o wiklinowych kukłach, mających być jednym z wielu wykorzystywanych przez druidów sposobów na złożenie ofiar. W kronikach O wojnie galijskiej Juliusz Cezar pisał, że jedno z plemion galijskich „posługuje się posągami o wielkich rozmiarach, których wiklinowe członki wypełniają żywymi ludźmi, a ci po ich podpaleniu giną w płomieniach”[1][2]. Według jego przekazów preferowanymi ofiarami byli przestępcy, jeśli jednak takowych nie było, w ofierze składano niewinne osoby[3]. W opublikowanej niedługo później encyklopedii Geōgraphiká Strabon opisywał, że ludzie i zwierzęta paleni byli w wielkich kukłach z wikliny i słomy, nie precyzował jednak, czy ofiary palono żywcem. Według jego przekazów, Celtowie uważali, że popioły spalonych ofiar mają zapewniać bardziej urodzajne plony[1].

Grecki historyk Diodor Sycylijski w dziele Bibliothḗkē istorikí informował, że Celtowie składali ofiary z ludzi i zwierząt poprzez palenie ich na olbrzymich stosach wraz z pierwszymi owocami[4]. Współcześni badacze sugerują, że zarówno Strabon, jak i Diodor czerpali informacje z dzieł wcześniejszego greckiego historyka, Posejdoniosa z Rodos, które nie przetrwały do naszych czasów[4][1]. W I w. rzymski pisarz Lukan wspominał o ofiarach z ludzi składanych galijskim bogom – Esusowi, Teutatesowi i Taranisowi. W datowanej na IV wiek scholii do dzieła Lukana, Commenta bernensia, anonimowy autor dodał informację, że ofiary składane Taranisowi były palone w drewnianych pojemnikach[5][6].

Chociaż archeolodzy znaleźli dowody potwierdzające, że Celtowie składali ofiary zarówno z ludzi, jak i ze zwierząt – także całopalne – to są one rzadkie[7][8]. Współcześni historycy uważają, że źródła grecko-rzymskie należy traktować z ostrożnością, ponieważ Grecy i Rzymianie „mieli uzasadnione powody, żeby nie lubić swoich zatwardziałych wrogów”. Dodają, że „rozpowszechnianie wszelkich dziwacznych i negatywnych przekazów” o Celtach mogło się im przysłużyć, zaś chęć przedstawienia ludów celtyckich jako „barbarzyńców” mogła „prowadzić do wyolbrzymiania albo wręcz fabrykowania przekazów”[4][9].

Czasy współczesne

Współczesne źródła pisane wskazują, że w XVIII i XIX wieku we Francji palono wiklinowe kukły. Niemiecki badacz folkloru Wilhelm Mannhardt donosił, że palono je w Brie w przeddzień odpowiednika nocy świętojańskiej. Do 1743 na paryskiej Rue aux Ours corocznie 3 lipca spalano dużą wiklinową kukłę wojownika lub żołnierza, czemu towarzyszył tłum śpiewający „Salve Regina”. W Bagnères-de-Luchon w okolicach nocy świętojańskiej palono wiklinową konstrukcję, w której znajdowały się żywe węże, liście i kwiaty. Wokół instalacji tańczyli młodzi mężczyźni z pochodniami, a mieszkańcy i kler wznosili pieśni[10]. Anglik, który obserwował rytuał w 1890 roku, opisał, że rzeźba „kształtem przypominała mumię” i miała około sześciu metrów wysokości[1].

W północnej Portugalii święto Caretos de Podence – wywodzące się z czasów celtyckich, a obchodzone do dziś w niektórych regionach – kończy się spaleniem olbrzymiej rogatej kukły, wokół której tańczą młodzi ludzie[11].

W kulturze popularnej

Wiklinowy pan rozpowszechnił się we współczesnej kulturze popularnej po premierze brytyjskiego horroru Kult z 1973 roku[12]. W historii współczesnej wiklinowy pan palony jest podczas niektórych obrządków neopogańskich i festiwali, takich jak Burning Man w Stanach Zjednoczonych[12] czy Wickerman Festival w Szkocji.

Do celtyckiego zwyczaju oraz Kultu nawiązuje zespół Iron Maiden w utworze „The Wicker Man” i grafikach towarzyszącym singlowi, przedstawiającym maskotkę zespołu – Eddiego – jako wiklinowego pana[13]. W Sadze o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego pojawia się wzmianka o obrzędzie, podczas którego druidzi rzekomo składali ofiary z ludzi w kukłach zwanych „wiklinowymi babami”, a następnie podpalali je[14]. Motyw składania ofiary w wiklinowej kukle (w polskiej wersji nazywanej „wiklinowym olbrzymem”[15]) pojawia się również w grze komputerowej Assassin’s Creed: Valhalla[16].

Uwagi

  1. ↑ Zwyczaj nie ma utrwalonego nazewnictwa w języku polskim, bywa nazywany też wiklinową kukłą, wiklinowym człowiekiem czy człowiekiem z wikliny, jak również pod oryginalną angielską nazwą.

Przypisy

  1. ↑ a b c d Hilda Ellis Davidson: Myths and Symbols in Pagan Europe: Early Scandinavian and Celtic Religions. Syracuse University Press, 1988, s. 60. (ang.).
  2. ↑ Adam Anczyk. Druidzi i ofiary z ludzi: krótka historia mitu. „Przegląd Religioznawczy”. Nr 245, s. 22, 2012. Polskie Towarzystwo Religioznawcze. ISSN 1230-4379. [dostęp 2022-10-09]. (pol.). 
  3. ↑ Juliusz Cezar: Bellum Gallicum VI. [dostęp 2022-10-09]. Cytat: Supplicia eorum qui in furto aut in latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi gratiora dis immortalibus esse arbitrantur; sed, cum eius generis copia defecit, etiam ad innocentium supplicia descendunt.. (łac.).
  4. ↑ a b c Mary Voigt: The Violent Ways of Galatian Gordion. SUNY Press, 2013, s. 220–221. (ang.).
  5. ↑ Bernhard Maier: Dictionary of Celtic Religion and Culture. Boydell & Brewer, 1997, s. 36. (ang.).
  6. ↑ Mircea Eliade: A History of Religious Ideas. T. 2. University of Chicago Press, 1982. (ang.).
  7. ↑ John Koch: The Celts: History, Life, and Culture. ABC-CLIO, 2012, s. 687–690. ISBN 978-1598849646. (ang.).
  8. ↑ Miranda Green: Animals in Celtic Life and Myth. Routledge, 2002, s. 94–96. (ang.).
  9. ↑ Peter S. Wells: The Barbarians Speak: How the Conquered Peoples Shaped Roman Europe. Princeton University Press, 1999, s. 59–60. ISBN 0-691-08978-7. (ang.).
  10. ↑ The Burning of Human Beings in the Fires. W: James George Frazer: The Golden Bough: A Study in Comparative Religion. Macmillan and Co., 1890. (ang.).
  11. ↑ Caretos de Podence. www.caretosdepodence.pt. [dostęp 2017-04-11]. (port.).
  12. ↑ a b Mark Jordan: The Body. ABC-CLIO, 2003, s. 341. (ang.).
  13. ↑ The Wicker Man (Illustration) – Commentary. The Iron Maiden Commentary. [dostęp 2022-10-09].
  14. ↑ Andrzej Sapkowski: Wieża Jaskółki. SuperNowa, 1997, s. 164. ISBN 978-83-7054-124-8. Cytat: „Pozwolił sobie na pytanie, czegóż to interlokutorzy szukają u druidów, a potraktowany pogardliwym milczeniem ostrzegł, że wejście do druidzkich dąbrów to pewna śmierć, albowiem druidzi zwykli intruzów chwytać, wsadzać do kukły zwanej wiklinową babą i palić żywcem przy akompaniamencie modłów, śpiewów i inkantacji. Bezpodstawna plotka i głupi zabobon, jak wynikało, wędrowały razem z druidami, dzielnie dotrzymując kroku, nawet na pół stajania nie zostając w tyle”.
  15. ↑ Jacek Hałas, Agnieszka Adamus: Palenie wiklinowego olbrzyma. Gry-Online. [dostęp 2022-10-09]. (pol.).
  16. ↑ Ewan Wilson. The Eerie Landscapes in ‘AC: Valhalla’ are Haunted by History. „Wired”, 2021-03-26. ISSN 1059-1028. [dostęp 2022-10-09]. (ang.). 

Media użyte na tej stronie

The Wicker Man of the Druids crop.jpg

An image from a set of 8 extra-illustrated volumes of A tour in Wales by Thomas Pennant (1726-1798) that chronicle the three journeys he made through Wales between 1773 and 1776. These volumes are unique because they were compiled for Pennant's own library at Downing. This edition was produced in 1781.

The volumes include a number of original drawings by Moses Griffiths, Ingleby and other well known artists of the period.

Thomas Pennant (1726-1798)