Wiktor Abakumow

Wiktor Abakumow

Data i miejsce urodzenia	11 kwietnia?/ 24 kwietnia 1908[1] Moskwa, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	24 grudnia 1954 Leningrad, RFSRR, ZSRR
Minister Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR
Okres	od 4 maja 1946 do 4 lipca 1951
Przynależność polityczna	Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) (WKP (b))
Poprzednik	Wsiewołod Mierkułow
Następca	Siergiej Ogolcow (pełniący obowiązki)
szef Głównego Zarządu Kontrwywiadu SMIERSZ
Odznaczenia

Wiktor Abakumow (właściwie Aba Kum, (ros.) Виктор Семёнович Абакyмов, ur. 11 kwietnia^?/ 24 kwietnia 1908 w Moskwie^[2], stracony 24 grudnia 1954 w Leningradzie) – Ormianin, generał pułkownik^[3], wysoki funkcjonariusz służb specjalnych ZSRR – cywilnych (GUGB NKWD ZSRR) i wojskowych (Smiersz). Znany był m.in. z własnoręcznego torturowania i wymuszania zeznań na skazanych. Skazany i stracony za udział w tzw. sprawie leningradzkiej.

Początki służby

W 1921 ukończył 4 klasy szkoły miejskiej^[1]. Od 1930 pracował w Komsomole w Moskwie, tego samego roku wstąpił do WKP(b). Od 1932 był pracownikiem terenowych organów bezpieczeństwa, m.in. w Wydziale Ekonomicznym (EKO) przy Pełnomocnym Przedstawicielstwie (PP) Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego (OGPU) obwodu moskiewskiego. W 1933 został przeniesiony do moskiewskiej centrali ZPZP (tzw. Łubianki), do Zarządu Ekonomicznego (EKU OGPU).

W NKWD

W połowie 1934 po reorganizacji sowieckich organów bezpieczeństwa służył w 1 Oddziale Wydziału Ekonomicznego (ros. EKO) Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (ros. GUGB) w NKWD. 1 sierpnia 1934 został przeniesiony za nadużycia służbowe do Głównego Zarządu Poprawczych Obozów Pracy (GuŁag)^[1], gdzie służył do 1937 m.in. jako oficer operacyjny w 3 Oddziale Wydziału Ochrony GUŁAG.

Od 15 kwietnia 1937 do marca 1938 służył w jednym z Oddziałów w Wydziale 4 (OO – Specjalnym) Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (ros. GUGB) NKWD. Po kolejnej reorganizacji struktur aparatu bezpieczeństwa w marcu 1938, został zastępcą szefa 4 Wydziału I Zarządu NKWD ZSRR, a później od 29 września 1938 do 1 listopada 1938, pełnił obowiązki zastępcy Piotra Fiodotowa, ówczesnego szefa Wydziału 2 (Tajno-Politycznego – SPO) GUGB NKWD ZSRR.

Od 5 grudnia 1938 pełnił obowiązki, a od 27 kwietnia 1939 był faktycznym szefem zarządu NKWD obwodu rostowskiego. Kierował organizacją masowych represji w Rostowie nad Donem^[1].

12 lutego 1941, po utworzeniu Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) powrócił do Moskwy, gdzie 25 lutego 1941 został jednym z zastępców Ławrientija Berii – ówczesnego Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych (szefa NKWD). 19 lipca 1941 został dodatkowo szefem Zarządu Wydziałów Specjalnych (kontrwywiad w wojsku i innych formacjach zbrojnych), gdzie po ataku III Rzeszy na ZSRR prowadził akcję likwidacji najwyższych dowódców Armii Czerwonej oskarżonych o zdradę i tchórzostwo. Stanowisko to sprawował do 14 kwietnia 1943. 4 lutego 1943 został mianowany komisarzem bezpieczeństwa państwowego II rangi^[1].

Szef kontrwywiadu

19 kwietnia 1943 wydziały specjalne zostały wyłączone z NKWD i przekazane do nowo utworzonego Głównego Zarządu Kontrwywiadu SMIERSZ (GUKR, Главное управление контрразведки СМЕРШ) przy Ludowym Komisariacie Obrony ZSRR. Abakumow stanął na jego czele w randze zastępcy ludowego komisarza obrony, kierując kontrwywiadem armii i floty. Jednocześnie pracownicy SMIERSZa prowadzili filtrację uwolnionych z niewoli żołnierzy radzieckich i rozpoznanie niepożądanych elementów na terenach zajmowanych przez armię.

Z rozkazu Abakumowa w Budapeszcie został aresztowany Raoul Wallenberg – szwedzki dyplomata, który w czasie wojny uratował tysiące ludzi. W 1944 Abakumow był jednym z organizatorów deportacji ludów Północnego Kaukazu. Jednocześnie od stycznia do lipca 1945 był pełnomocnikiem LKSW 3 Frontu Białoruskiego. 9 lipca 1945 został mianowany generałem pułkownikiem^[1].

Zaraz po wojnie, na osobiste polecenie Józefa Stalina, zbierał materiały obciążające marszałka Gieorgija Żukowa. Stanowisko szefa Smiersza sprawował do jego rozformowania i włączenia struktur do Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR jako III Zarządu 27 kwietnia 1946.

Minister bezpieczeństwa i aresztowanie

4 maja 1946, w związku z wejściem SMIERSZa w skład MBP (III Zarząd) Stalin mianował Abakumowa ministrem bezpieczeństwa państwowego. Jednocześnie w latach 1946–1951 był członkiem Komisji Biura Politycznego CK WKP(b) do Spraw Sądowych. W skład MGB Abakumow stopniowo przejął z MWD milicję, straż przemysłową, straż sądową, jednakże w maju 1947 z podporządkowania został mu zabrany wywiad.

W 1948 z polecenia Stalina zorganizował zabójstwo Solomona Michoelsa, a w latach 1950–1951 pod jego bezpośrednim kierownictwem przystąpił do organizowania terroru, m.in. „sprawy lotnictwa”, fałszowania „sprawy leningradzkiej”, „sprawy megrelskiej”, zdaniem Stalina nie wykazał dostatecznej aktywności w „sprawie lekarzy”, za co w lipcu 1951 został zastąpiony na stanowisku ministra przez Siergieja Ogolcowa.

W listopadzie 1950 Abakumow przedstawił Stalinowi pomysł deportacji Świadków Jehowy na Syberię w ramach Operacji Północ. 19 lutego 1951 wystosował do niego tajne pismo omawiające szczegółowy plan tej deportacji, a Stalin go zatwierdził^[4].

12 lipca 1951 po oskarżeniu przez Michaiła Riumina w piśmie do Stalina o ukrywanie wrogiej agentury, w tym figurantów rozpoczynającej się „sprawy lekarzy”, Abakumow przy udziale Berii i Malenkowa został aresztowany wraz z najbliższą rodziną (żoną i synem) i był przetrzymywany w Lefortowie, oskarżony o ukrywanie syjonistycznego spisku w MBP. W czasie śledztwa był wielokrotnie poddawany torturom.

Na posiedzeniu wyjazdowym w dniach 12–19 grudnia 1954 Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR w Leningradzie został uznany za winnego fabrykowania spraw sądowych i innych przestępstw związanych z nadużywaniem stanowisk, zdrady ojczyzny, szkodnictwa narodowego, dokonywania aktów terroru, uczestnictwo w kontrrewolucyjnej organizacji – został za to ostatniego dnia procesu skazany na rozstrzelanie, wspólnie z wykonawcami „sprawy leningradzkiej” (A. Leonowem, W. Komarowem i M. Lichaczowem). Wyrok wykonano 24 grudnia 1954 (inne źródła podają 18 grudnia 1954).

W 1994 wyrok został (pośmiertnie) zamieniony na 25 lat pozbawienia wolności bez konfiskaty mienia i przekwalifikowany na artykuł dotyczący przestępstwa przeciwko zasadom pełnienia służby wojskowej.

Żona Abakumowa, Antonina (ur. 1920), córka estradowego artysty-hipnotyzera Ornaldo (Nikołaja A. Smirnowa), była kapitanem bezp. państwowego. W lipcu 1951 została aresztowana razem z małoletnim synem (ur. w kwietniu 1951), 3 lata przebywała w więzieniu. Została uwolniona w marcu 1954, później zrehabilitowana^[1].

Stopnie w organach

• 20 grudnia 1936 – młodszy porucznik bezpieczeństwa państwowego (b.p.);
• 5 listopada 1937 – porucznik b.p.;
• 28 grudnia 1938 – kapitan b.p.;
• 14 marca 1940 – starszy major b.p.;
• 9 lipca 1941 – komisarz b.p. III rangi;
• 4 lutego 1943 – komisarz b.p. II rangi;
• 9 lipca 1945 – generał pułkownik.

Odznaczenia i medale

• 9 maja 1938 – Odznaka Zasłużonego Pracownika CzeKa/GPU (XV)
• 26 kwietnia 1940 – Order Czerwonego Sztandaru nr 4697
• 31 lipca 1944 – Order Suworowa I stopnia nr 216
• 8 marca 1944 – Order Suworowa II stopnia nr 540
• 21 kwietnia 1945 – Order Suworowa I stopnia nr 385
• ? – Order Czerwonej Gwiazdy nr 847892
• ? – Order Czerwonego Sztandaru

Przypisy

Bibliografia

• Christopher Andrew, Wasilij Mitrochin: Archiwum Mitrochina, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2001
• Norman Polmar and Thomas B. Allen: Spy Book: The Encyclopedia of Espionage, 1997
• Christopher Andrew, Oleg Gordievsky: KGB the inside story of its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev, Harper Collins Publishers