Wileńszczyzna

Wileńszczyzna
	Herb
Państwa	Litwa, Białoruś
Stolica	Wilno
Ważniejsze miasta	Lida

Mapa rozsiedlenia ludności polskiej, 1916

Wileńszczyzna (lit. Vilniaus kraštas, biał. Віленшчына), Wileńskie – terytorium leżące obecnie w granicach Litwy i Białorusi.

Historia

Obszar Wileńszczyzny utożsamianej z województwem wileńskim od średniowiecza należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1569 roku wszedł wraz z całym państwem litewskim w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a w 1791 roku oba państwa w akcie Zaręczenia Wzajemnego oficjalnie scalono w jeden państwowy organizm – Rzeczpospolitą Polską. Jednak na sejmie grodzieńskim w 1793 r. całą Konstytucję 3 maja odrzucono, w późniejszych zrywach narodowych i tworzonych instytucjach nie zaprzestano odwoływania się do podziału federacyjnego dwuczłonowego (Rada Najwyższa Rządowa Litewska z 1794 r., Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego i Komisja Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1812 r.). Od XV wieku postępowała stopniowo polonizacja tego terenu, poprzez napływ ludności z ziem etnicznie polskich oraz poprzez powolne przyswajanie przez ludność, polskiej kultury i tradycji.

Utworzona 16 lutego 1918 r. pod koniec I wojny światowej w warunkach niemieckiej okupacji Republika Litewska ogłosiła Wilno, historyczną stolicę wielonarodowego byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, za stolicę nowego państwa, pomimo że Litwini posługujący się językiem nowolitewskim i identyfikujący się z nową państwowością litewską stanowili w Wilnie jedynie 0,8–2% ludności. W południowo-wschodniej części województwa wileńskiego w okresie II Rzeczypospolitej dominowali prawosławni i Białorusini (ok. 40–55%), ale w całym województwie wileńskim zdecydowanie dominowali Polacy (60%)^[1]. W tym okresie identyfikowano pojęcie Wileńszczyzny ze zdominowanym przez Polaków obszarem przedrozbiorowych województw wileńskiego i trockiego.

Podczas okupacji niemieckiej, w Wilnie w dniu 10 września 1918 roku w Wilnie powstał konspiracyjny Związek Wojskowych Polaków Miasta Wilna (znany także jako Samoobrona Wileńska lub Samoobrona Litwy i Białorusi), który miał na celu zaatakowanie w dogodnym momencie wojsk niemieckich podległych Dowództwu Frontu Wschodniego (Oberbefehlshaber Ost – Ober-Ost). Wkrótce organizacja miał swoje filie w takich miejscowościach jak Lida, Wilejka, Oszmiana, Koszedary, Szyrwinty, Świr, Niemenczyn^[2]^[3]. W dniu 11 listopada 1918 roku podpisano Rozejm w Compiègne – kończący I wojnę światową układ rozejmowy pomiędzy Ententą i Cesarstwem Niemieckim i w tym samym dniu Litwini powołali w Wilnie swój rząd, jednak miał on charakter jedynie deklaracji, ponieważ faktyczną władzę w mieście nadal sprawowały przebywające tam wojska niemieckie^[4]. 8 grudnia komuniści utworzyli w Wilnie swój Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Włościański. W dniu 8 grudnia 1918 roku z Samoobrony powstał Pułk Wileński stacjonujący w Wilnie w koszarach na Zarzeczu i Pułk Lidzki stacjonujący w Lidzie. W dniach 1-4 stycznia 1919 roku oddziały polskie zajęły Wilno wypierając z niego pozostające tam jeszcze częściowo wojska niemieckie i komunistów, natomiast rząd litewski wyjechał w dniu 2 stycznia pociągiem wraz z oddziałami niemieckimi^[5]. W dniu 4 stycznia 1919 roku pod Wilnem doszło do pierwszego starcia między Armią Czerwoną i Wojskiem Polskim, a 5 stycznia doszło do ataku na bronione przez Polaków miasto, w wyniku którego do wieczora wyparto oddziały polskie^[6].

Wojska polskie opanowały ponownie Wilno i całą Wileńszczyznę po ofensywie rozpoczętej 16 kwietnia 1919 roku^[7].

W dniu 26 lipca 1919 r. Rada Najwyższa Ententy zaakceptowała zaproponowaną przez marszałka Ferdinanda Focha linii demarkacyjną między terytoriami litewskimi i polskimi^[7], które pozostawiała większą część Wileńszczyzny z Wilnem po stronie polskiej.

W trakcie toczącej się wojny polsko-bolszewickiej, w lipcu 1920 roku wojska bolszewickie wspólnie z działającymi z nimi wojskami litewskimi, ponownie wyparły wojska polskie z Wileńszczyzny^[7]. W konsekwencji część obszaru Wileńszczyzny została 12 lipca 1920 roku przekazane Litwie przez Rosję radziecką w podpisanym w Moskwie traktacie litewsko-sowieckim^[7], jednak faktycznie Rosjanie przekazali okupowane miasto Litwie dopiero w dniu 26 sierpnia 1920 roku po porażce bolszewików w Bitwie Warszawskiej^[7].

Gmach przedwojennego Urzędu Wojewódzkiego Wileńskiego w Wilnie

Po kolejnych polskich zwycięstwach nad Rosją sowiecką, w październiku 1920 roku naczelnik państwa polskiego, Józef Piłsudski, nakazał generałowi Żeligowskiemu upozorować bunt, po czym zająć Wilno i okolice. Powstało państwo Litwa Środkowa, jego proklamacja została ogłoszona przez Polaków 12 października 1920 roku. Od roku 1922 terytorium to stało się częścią państwa polskiego, gdy Sejm Litwy Środkowej przegłosował przyłączenie Litwy Środkowej do Polski jako Ziemię Wileńską. 17 grudnia 1929 roku honorowym obywatelem Wileńszczyzny został Józef Piłsudski.

W roku 1938 przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne między Polską i Litwą. W nauce prawa międzynarodowego niesporne jest, że data nawiązania stosunków dyplomatycznych w 1938 r. stanowi ostateczne uznanie istniejącej granicy polsko-litewskiej i polskiej przynależności państwowej Wilna i Wileńszczyzny przez Republikę Litewską. Dodatkowo państwo to utworzyło w Wilnie na podstawie wymiany not z 25 stycznia 1939 r. konsulat generalny. Żadne państwo na świecie nie ustanawia na swoim terytorium własnego konsulatu. 22 sierpnia 1939 r. konsulem litewskim w Wilnie został Antanas Trimakas^[8]^[9]. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło pod groźbą wojny.

Wkroczenie Armii Litewskiej do Wilna w 1939 roku

Po sowieckiej agresji na Polskę, Wileńszczyzna w ramach paktu o podziale Polski zawartym z III Rzeszą, znalazła się pod władzą radziecką. Mimo że Litwa nie wypowiedziała formalnie wojny państwu polskiemu, administracyjnie zajęła część Wileńszczyzny (co stanowiło faktycznie okupację) i rozpoczęła rugowanie tutejszych Polaków. Polacy z Wileńszczyzny demonstrowali natomiast swój niechętny stosunek do państwa litewskiego i podkreślali swoją polską tożsamość. ZSRR przekazał rejon Litwie, w zamian za litewską zgodę na stacjonowanie 20 000 żołnierzy sowieckich na terenie tego państwa. Po II wojnie światowej Wileńszczyzna pozostała częściowo w Litewskiej SRR, a częściowo w Białoruskiej SRR, znaczna część ludności polskiej została przymusowo wysiedlona w nowe granice Polski w dwóch turach^[10]. W I turze wysiedlono z Litwy około 200 tys. Polaków, a w II turze około 46 tys. Polaków.

W okresie rozpadu Związku Radzieckiego Polacy zamieszkujący południowo-wschodnią część Litewskiej SRR walczyli o autonomię Wileńszczyzny, jednak bez powodzenia.

Obecnie Wilno jest stolicą niepodległej Litwy, natomiast cała Wileńszczyzna (zarówno część litewska i białoruska) jest nadal zamieszkana przez przemieszane skupiska Polaków, Litwinów, Białorusinów i Rosjan.

Wileńszczyzna na mapach:
(c) You must make credit to author of this image for using this image elsewhere., CC BY-SA 2.5
województwo wileńskie w Wielkim Księstwie Litewskim
województwo wileńskie w I Rzeczypospolitej
Republika Litwy Środkowej
województwo wileńskie II Rzeczypospolitej
Mapa pokazująca rozmieszczenie ludności polskiej na Wileńszczyźnie i Litwie w 1929 r.
Obszar litewskich roszczeń terytorialnych wobec II RP współcześnie:
     Białoruska część Wileńszczyzny (od 1939/1940 r.)
     Litewska część Wileńszczyzny (od 1939 r.)
     Litewska część Wileńszczyzny (od 1940 r.)
Procentowy udział Polaków na historycznej Litwie w 2011 r.

Miasta

Wilno

Lida

(c) Dmitrij M, CC BY 3.0

Mołodeczno

Największe miasta Wileńszczyzny współcześnie:

	miasto	populacja (2018)^[11]
1.	Wilno	536 692
2.	Lida	101 616
3.	Mołodeczno	95 011
4.	Smorgonie	37 527
5.	Wilejka	26 760
6.	Uciana	25 859
7.	Wiłkomierz	20 591
8.	Postawy	19 881
9.	Głębokie	19 084
10.	Wisaginia	18 541
11.	Oszmiana	16 835
12.	Szczuczyn	15 475
13.	Rakiszki	12 337
14.	Ostrowiec	10 878
15.	Grzegorzewo	10 636
16.	Brzozówka	10 311
17.	Wołożyn	10 308
18.	Landwarów^[a]	10 160
19.	Brasław	9829
20.	Onikszty	8848

Galeria

Kościoły św. Anny i św. Franciszka w Wilnie
Kościół św. Kazimierza w Wilnie
Zamek w Narwiliszkach
Kościół św. Jana Chrzciciela w Wasiliszkach
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Lidzie
Kościół św. Józefa w Wołożynie
Kościół śś. Piotra i Pawła w Wiłkomierzu
Pałac Balińskich i Śniadeckich w Jaszunach
(c) Aidas U., CC BY 3.0
Pałacyk Wagnerów w Solecznikach
Dwór w Bezdanach
Przykład drewnianej zabudowy – dom w Święcianach w którym urodził się i mieszkał Franciszek Żwirko
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Wilejce
(c) VietovesLt, CC BY 3.0
Pomnik upamiętniający powstańców styczniowych w Ejszyszkach

Zobacz też

Uwagi

↑ Miasto zaliczane do Wileńszczyzny jako przynależne do Ziemi Wileńskiej i woj. wileńskiego II Rzeczypospolitej.

Przypisy

↑ Mały Rocznik Statystyczny 1938, s. 23, tabela 14: Ludność według języka ojczystego w 1931.
↑ G. Łukomski, R. E. Stolarski, Walka o Wilno. Z dziejów Samoobrony Litwy i Białorusi 1918–1919, Warszawa 1994
↑ G. Łukomski, Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1918–1920. Polityka i działania militarne, Poznań 1994, s. 38–39
↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.58
↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.66
↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.71
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Radziwonowicz, Tadeusz, Walki polsko-litewskie w latach 1919-1920, Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 11, 1998
↑ H. Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Warszawa 1999, s. 211–212.
↑ K. Karski, J. Klimek, Przynależność państwowa Ziemi Wileńskiej, w: „Polityka Wschodnia” 1/2000, Centrum Badań Wschodnich UW, s. 146.
↑ Wilno woła… – Znad Wilii 2016 2(66), s.53,http://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2020/09/Znad-Wilii-66.pdf.
↑ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т..., www.belstat.gov.by [dostęp 2019-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-05] .

Bibliografia

Mariusz Kowalski. Wileńszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku. „PRACE GEOGRAFICZNE”, s. 267–296, 2008. IGiPZ PAN. ISSN 0373-6547.
A. Srebrakowski, Zmiany struktury narodowościowej Wileńszczyzny w latach 1939–1947, [w:. hist.uni.wroc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-18)]. Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej. Przekształcenia struktury narodowościowej 1931-1948, Pod redakcją Stanisława Ciesielskiego, Wrocław 2006, s. 47–54]

Linki zewnętrzne

[12] Miasto zaliczane do Wileńszczyzny jako przynależne do Ziemi Wileńskiej i woj. wileńskiego II Rzeczypospolitej.

[1] Mały Rocznik Statystyczny 1938, s. 23, tabela 14: Ludność według języka ojczystego w 1931.

[2] G. Łukomski, R. E. Stolarski, Walka o Wilno. Z dziejów Samoobrony Litwy i Białorusi 1918–1919, Warszawa 1994

[3] G. Łukomski, Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1918–1920. Polityka i działania militarne, Poznań 1994, s. 38–39

[4] Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.58

[5] Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.66

[6] Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s.71

[:0-7] Radziwonowicz, Tadeusz, Walki polsko-litewskie w latach 1919-1920, Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 11, 1998

[8] H. Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Warszawa 1999, s. 211–212.

[9] K. Karski, J. Klimek, Przynależność państwowa Ziemi Wileńskiej, w: „Polityka Wschodnia” 1/2000, Centrum Badań Wschodnich UW, s. 146.

[10] Wilno woła… – Znad Wilii 2016 2(66), s.53,http://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2020/09/Znad-Wilii-66.pdf.

[11] Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т..., www.belstat.gov.by [dostęp 2019-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-05] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[a]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne