Wilhelm II Hohenzollern

Wilhelm II[1]
z łaski Bożej cesarz niemiecki, król Prus, margrabia Brandenburgii, burgrabia Norymbergi, hrabia Hohenzollern etc. suweren i wielki książę Śląska oraz hrabstwa kłodzkiego, wielki książę Poznania etc.
Ilustracja
ilustracja herbu
podpis
Król Prus i Cesarz niemiecki
Okres

od 15 czerwca 1888
do 9 listopada 1918

Poprzednik

Fryderyk III

Następca

urząd zniesiony

Dane biograficzne
Dynastia

Hohenzollernowie

Data i miejsce urodzenia

27 stycznia 1859
Berlin, Prusy

Data i miejsce śmierci

4 czerwca 1941
Doorn, Holandia

Ojciec

Fryderyk III Hohenzollern

Matka

Wiktoria Sasko-Koburska

Małżeństwo

1. Augusta Wiktoria
od 1881
do 1921

Dzieci

Wilhelm
Eitel Fryderyk
Adalbert
August Wilhelm
Oskar
Joachim
Wiktoria Luiza

Małżeństwo

2. Hermina Fryderyka Luiza Ida Reuss
od 1922
do 1941

Odznaczenia
Order Orła Czarnego (Prusy) Order Orła Czarnego (Prusy) Order „Pour le Mérite” z Liściem Dębu Order Zasługi Korony Pruskiej Order Królewski Korony (Prusy) Krzyż Wielki Orderu Orła Czerwonego (Prusy) I Klasa Orderu Orła Czerwonego (Prusy) Krzyż Żelazny (1813) I Klasy Order Świętego Jana (Prusy) Baliw Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji Krzyż Wielki Orderu Świętego Stefana Krzyż Wielki Orderu Marii Teresy Krzyż Mariański Zakonu Krzyżackiego Najwyższy Order Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (Order Annuncjaty) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Świętych Maurycego i Łazarza (Królestwo Włoch) Order Sabaudzki Wojskowy I Klasy Order św. Andrzeja (Imperium Rosyjskie) Order Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie) Cesarski i Królewski Order Orła Białego (Imperium Rosyjskie) Order Świętej Anny I klasy (Imperium Rosyjskie) Cesarski i Królewski Order Świętego Stanisława I klasy (Imperium Rosyjskie) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia) Order Ludwika (Hesja) Order Lwa Złotego (Hesja) Order Sokoła Białego (Saksonia-Weimar) Order Złotego Runa (Hiszpania) Łańcuch Orderu Karola III (Hiszpania) Order Królewski Serafinów (Szwecja) Order Królewski Serafinów (Szwecja) Komandor Krzyża Wielkiego Orderu Wazów (Szwecja) Order Podwiązki (Wielka Brytania) UK Royal Victorian Order ribbon.svg Królewski Łańcuch Wiktoriański (Wielka Brytania) Order Świętego Jana Jerozolimskiego (Wielka Brytania) Krzyż Wielki Orderu Wojskowego Wilhelma (Holandia) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego (Holandia) Krzyż Wielki Orderu Domowego Orańskiego (Holandia) Order Wierności (Badenia) Order Lwa Zeryngeńskiego (Badenia) Order Bertholda I (Badenia) Order Zasługi Wojskowej Karola Fryderyka (Badenia) Order Korony Rucianej (Saksonia) Order Wojskowy św. Henryka (Saksonia) Order Ernestyński (Saksonia) Order Świętego Aleksandra (Bułgaria) Krzyż Wielki Orderu Zasługi Wojskowej (Bułgaria) Krzyż Wielki Orderu Waleczności (Bułgaria) Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (Brazylia) Krzyż Wielki Orderu Orła Białego (Serbia) Krzyż Wielki Orderu Daniły I (Czarnogóra) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii Krzyż Wielki Orderu Korony Rumunii Krzyż Wielki Orderu Korony Wirtemberskiej Order Zasługi Wojskowej (Wirtembergia) Order Domowy Chakri (Tajlandia) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Korony Tajlandii Order Słonia (Dania) Krzyż Wielki Orderu Świętego Józefa (Toskania) Wielki Łańcuch Orderu Wieży i Miecza (Portugalia) PRT Military Order of the Tower and of the Sword - Grand Cross BAR.png Order Domowy i Zasługi Księcia Piotra Fryderyka Ludwika (Oldenburg) Friedrich-August Cross - civil (Oldenburg) - ribbon bar.png Krzyż Wielki Orderu San Marino Order Chryzantemy (Japonia) Order Henryka Lwa (Brunszwik) Order Alberta Niedźwiedzia (Anhalt) FriedrichKreutz-civ.png Order Lwa Norweskiego Krzyż Wielki Królewskiego Norweskiego Orderu Świętego Olafa Order Sławy (Turcja) Medal Wojenny (Turcja) Order św. Huberta (Bawaria) Order Maksymiliana Józefa (Bawaria) Wielka Wstęga Orderu Oswobodziciela (Wenezuela) CroceLippe1849.jpg WarCrossLippe.jpg Crocemeritoguerra.Sassonia-Meiningen.png Krzyż Hanzeatycki Bremeński Krzyż Hanzeatycki Hamburski Krzyż Hanzeatycki Lubecki Krzyż Zasługi Wojskowej (Meklemburgia-Schwerin) Order Krzyża Wolności I Klasy – wojskowy (Finlandia) Krzyż Wielki Orderu Kalākauy (Hawaje)

Wilhelm II (ur. 27 stycznia 1859 w Berlinie, zm. 4 czerwca 1941 w Doorn) – ostatni król Prus i cesarz niemiecki, przedstawiciel dynastii Hohenzollernów. Honorowy Großadmiral Kaiserliche Marine. Jego panowanie charakteryzowało się militaryzmem i dążeniem do uczynienia z Niemiec światowej potęgi. Po zakończeniu I wojny światowej abdykował i osiadł w Holandii.

Życie i działalność

Narodziny i pochodzenie

Wilhelm II urodził się 27 stycznia 1859 roku w pałacu Następców Tronu (niem. Kronprinzenpalais) w Berlinie[2] jako Friedrich Wilhelm Albert Victor, Prinz von Preußen (książę Prus), syn cesarza Fryderyka III, a wnuk panującego do 1888 roku cesarza Wilhelma I. Matka Wilhelma II – Wiktoria, była najstarszą córką Wiktorii, królowej Wielkiej Brytanii o tym samym imieniu, a więc był dzięki niej potomkiem Welfów i linii ernestyńskiej Wettynów. Dzięki babce, cesarzowej Auguście, małżonce Wilhelma I, wnuczce cara Rosji Pawła I, siostrzenicy Aleksandra I i Mikołaja I, płynęła w Wilhelmie również krew rosyjskiej dynastii Romanow-Holstein-Gottorp.

Młodość

Wilhelm II z ojcem, przyszłym cesarzem II Rzeszy, Fryderykiem III, Balmoral Castle, październik 1863 roku

Wychowywaniem fizycznie niepełnosprawnego dziecka (lewa ręka Wilhelma była zniekształcona od urodzenia) zajął się surowy kalwinista, pedagog Georg Hinzpeter. Kalekie ramię, poddawane okrutnym zabiegom z użyciem prądu, utrudniało naukę jazdy konnej, ale matka i nauczyciel, niewrażliwi na łzy, po każdym z licznych upadków zmuszali go, by ponownie wsiadł na konia. Metoda była drakońska, ale przyniosła zakładane rezultaty; bardzo szybko młody Wilhelm stał się doskonałym jeźdźcem.

Z podobną energią podchodził do zajęć szkolnych, lubił uczyć się historii Niemiec, pasjonował się zwłaszcza chlubnym okresem panowania cesarzy: Ottona I, Henryka III i Fryderyka I Barbarossy. Najwięcej radości sprawiała mu żegluga; Wilhelm – podobnie jak jego młodszy brat Heinrich – interesował się szeroko pojętymi sprawami morskimi, w tym flotami wojennymi swoich czasów.

Wpływ na wychowanie oraz kształtowanie się osobowości Wilhelma miały jego relacje z rodzicami, zwłaszcza z matką[3]. Księżna Wiktoria nie cieszyła się dobrą opinią w Niemczech i miała opinię wyrodnej matki. Więcej czasu spędzała z młodszymi dziećmi, zwłaszcza z ukochanymi Zygmuntem i Waldemarem. Młody Wilhelm wiele godzin spędzał na nauce. Program zajęć przewidywał także wycieczki i podróże zagraniczne, między innymi do Francji i Włoch. 1 września 1874 roku odbyła się w Poczdamie uroczysta konfirmacja księcia[4], a wkrótce po niej, 3 września, książę wyjechał wraz z bratem Henrykiem do elitarnego gimnazjum w Kassel-Wilhelmshöhe. Dwa lata spędzone w Kassel nie wzbudziły jego zainteresowania nauką. Po ukończeniu gimnazjum w 1877 roku Wilhelm rozpoczął służbę wojskową i brał udział w ćwiczeniach armii pruskiej. Następnie studiował prawo i nauki polityczne w Bonn.

W czasie studiów mieszkał w specjalnie dla niego wynajętej rezydencji. Otoczony adiutantami i traktowany z honorami wyrósł na człowieka pewnego siebie, zarozumiałego, dalekiego od ideału, jaki wymarzyli sobie jego rodzice[5]. W miarę upływu czasu poglądy Wilhelma stawały się coraz bardziej reakcyjne, podobne do tych, jakie reprezentował jego dziadek Wilhelm I oraz kanclerz Otto von Bismarck. Filozofia polityczna rodziców wydawała mu się staromodna[6]. Marzył o „wielkości, podbojach, krwi i żelazie”.

Po ukończeniu studiów Wilhelm powrócił do Prus. Wyraźnie faworyzowany przez Bismarcka brał udział w realizowaniu polityki zagranicznej. Został przyjęty do Ministerstwa Spraw Zagranicznych[7]. Młodemu księciu schlebiały pochlebstwa kanclerza oraz innych członków rządu. Wiosną 1884 roku reprezentował cesarza w Sankt Petersburgu na uroczystościach z okazji osiągnięcia przez carewicza pełnoletniości[8]. Poinstruowany przez Bismarcka miał umacniać podpisany właśnie Sojusz Trzech Cesarzy. W 1885 książę Wilhelm brał udział w spotkaniu cesarzy Niemiec i Austrii w Gastein, a następnie udał się w kolejną dyplomatyczną podróż do Rosji. Wyraźnie przeceniał swe zdolności. Na carze Aleksandrze III nie zrobił zbyt dobrego wrażenia.

Książę Wilhelm był typowym przedstawicielem swojego stanu i swej epoki. Ożenił się, ale małżonkę ledwie tolerował. Kobiety nigdy nie były dla niego ważne. Dużo lepiej czuł się w towarzystwie mężczyzn[9]. Propagował i pielęgnował wartości rozpowszechnione i popularne wśród kadry oficerskiej. Jego serdecznym przyjacielem, na którego przelał wiele ze swych osobistych uczuć[9], był książę Filip von Eulenburg. Przyjaźń obu mężczyzn stała się obiektem licznych komentarzy, także politycznych.

Król i cesarz

Wilhelm II, ok. 1890

Na tron niemiecki wstąpił w roku śmierci dziadka Wilhelma, po bardzo krótkim panowaniu ojca Fryderyka III. Cesarzem i królem Prus został obwołany 15 czerwca 1888 – miał wówczas 29 lat (ceremonii koronacji nie odbył). W tym samym roku został szefem austro-węgierskiego Pułku Huzarów Nr 7[10].

Jedną z jego pierwszych politycznych decyzji było zdymisjonowanie kanclerza Ottona von Bismarcka – na skutek różnicy zdań w polityce wewnętrznej i międzynarodowej, jak również z powodu konfliktu ambicji dwóch polityków – mianował na to miejsce Leo von Capriviego. W 1896 r. cesarz stał się bohaterem międzynarodowego skandalu dyplomatycznego, gdy w tzw. depeszy Krügera pogratulował przywódcy Burów reakcji na tzw. Rajd Jamesona.

Cesarz Wilhelm II z porażoną lewą ręką, zwykle maskowaną na oficjalnych fotografiach, 1905

Na skutek odmiennych interesów w polityce kolonialnej zaczęły się ochładzać, dobre dotychczas, kontakty z Wielką Brytanią. Wpływ na to miała również rozbudowa niemieckiej floty wojennej, forsowana przez ministra Alfreda von Tirpitza, a będąca solą w oku Anglików. Działalność nowego urzędu ds. marynarki wojennej była zdecydowanie popierana przez cesarza.

Kolejną „wpadką” monarchy była tzw. mowa huńska z 1900 r., w której zalecał on niemieckim żołnierzom bezwzględność w walce z powstaniem bokserów w Chinach. Gorzkie rozczarowanie przeszedł na konferencji w Algeciras w 1906 r., gdy niemiecka polityka kolonialna spotkała się z oporem zarówno Wielkiej Brytanii, jak i Francji. Wilhelma II oskarża się, że był odpowiedzialny za ludobójstwo plemion Herero i Nama dokonane w latach 1904–1907 na terenie dzisiejszej Namibii, które jest uznawane za „pierwsze ludobójstwo XX wieku”[11][12].

Wilhelm II był przeciwnikiem ograniczenia zbrojeń: w czasie konferencji haskich 1899 i 1907 delegacje Rzeszy były zajęte głównie sabotowaniem wypracowanych projektów[13].

W oczach opinii międzynarodowej pogrążył cesarza wywiad, jakiego udzielił w 1908 r. poczytnej angielskiej gazecie „Daily Telegraph”, w którym – pełen właściwej Hohenzollernom dezynwoltury – rozprawiał o imperialnych zakusach cesarstwa. Po skandalu zaczęto w Niemczech szeroką dyskusję nad ograniczeniem uprawnień cesarza w polityce zagranicznej.

I wojna światowa

Wilhelm II był zdecydowanym zwolennikiem polityki wojennej prowadzonej w latach 1914–1918. Po zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w czerwcu 1914 r. zapewnił Austrii wszelką pomoc ze strony Niemiec w zwalczaniu „serbskiego barbarzyństwa”[14]. Podczas słynnej mowy w Reichstagu w sierpniu 1914 r. zapewnił: „Od dziś nie znam partii politycznych, znam tylko obywateli Niemiec”. Politykę cesarza poparły wówczas wszystkie stronnictwa w Reichstagu, łącznie z krytycznie nastawionymi dotychczas do wojny socjaldemokratami i katolikami.

W ciągu trwania wojny większość czasu spędził w Głównej Kwaterze (Großes Hauptquartier) wojsk niemieckich w Zamku w Pszczynie[15]; od kwietnia 1915 do lutego 1916 oraz od sierpnia do grudnia 1916. Wtedy Wilhelm II zaczął jednak powoli tracić wpływ na działania na teatrze wojennym, gdyż de facto o wszystkich ważniejszych operacjach decydowali generałowie Erich Ludendorff i Paul von Hindenburg. Począwszy od 1915 r. Wilhelm II był praktycznie pozbawiony władzy.

Abdykacja

Wilhelm II musiał abdykować w wyniku tzw. rewolucji listopadowej, która przetoczyła się wówczas przez Niemcy. Nowo mianowany kanclerz Rzeszy Friedrich Ebert ogłosił samowolnie rezygnację z tronu Rzeszy i Prus zarówno Wilhelma II, jak i kronprinza Wilhelma, choć cesarz chciał pozostać królem pruskim (nie było to możliwe przy konstytucji II Rzeszy, według której król pruski był automatycznie cesarzem niemieckim). 10 listopada 1918 r. Wilhelm przeniósł się ze swojej kwatery wojskowej w belgijskim Spa do Holandii, która – jako państwo neutralne w czasie wojny – udzieliła mu i księciu koronnemu azylu. Wielu Niemców uznało to za dezercję z pola bitwy oraz złamanie zasady „pokonany król pruski ginie w boju na czele swych żołnierzy” i nigdy mu tego nie wybaczyło. Rezygnację z obydwu tronów (tym razem również pruskiego) potwierdził specjalnym dokumentem z 28 listopada 1918 r. Władze holenderskie – mimo ratyfikacji traktatu wersalskiego i przystąpienia do Ligi Narodów – nie zgodziły się na ekstradycję i postawienie przed sądem Wilhelma, co było przewidziane w układach z 1919 r.

Ostatnie lata

Wilhelm II w Doorn ok. 1933

Do 1920 r. rezydował w Amerongen, potem przeniósł się do miejscowości Doorn w Holandii, gdzie pozostał do końca życia. Po śmierci cesarzowej Augusty Wiktorii poślubił w 1922 r. owdowiałą księżną Herminę von Schönaich-Carolath z książąt Reuss. Na wygnaniu poświęcił się pisaniu pamiętników oraz rąbaniu drewna. To ostatnie sprawiało mu przyjemność mimo fizycznego upośledzenia, z którym borykał się od dzieciństwa (jego lewa ręka była znacznie krótsza i szczuplejsza od prawej, a dłoń przypominała dziecięcą). W 1931 r. spotkał się w Doorn z Hermannem Göringiem, którego gorąco namawiał do wskrzeszenia w Niemczech monarchii jako antidotum na bałagan panujący w Republice Weimarskiej.

W 1940 r., gdy wojska niemieckie wkroczyły do Holandii, cesarz otrzymał propozycję gościny w Wielkiej Brytanii z ust premiera Winstona Churchilla. Wilhelm odmówił i kilka godzin później jego posiadłość była już w rękach niemieckich. Wilhelm II zaszokował później opinię publiczną telegramem do Adolfa Hitlera, w którym pogratulował mu zajęcia Paryża. Wbrew obiegowym opiniom nie tytułował jednak Hitlera „wodzem”, lecz gratulował jako kanclerzowi Rzeszy zwycięstwa niemieckiej armii. Ostatnio okazało się, że były cesarz nie był nawet autorem telegramu; został on wysłany bez jego wiedzy przez administratora majątków hohenzollernowskich nazwiskiem Wilhelm von Dommes. Wiara, iż führer zdecyduje się na przywrócenie w Niemczech monarchii towarzyszyła mu do końca życia – marzył o powrocie na tron w pierwszej linii osobiście lub jego objęciu przez któregoś z wnuków. Nadaremnie – Hitler posługiwał się marzeniami o wskrzeszeniu cesarstwa wyłącznie w celach propagandowych i do własnych, politycznych celów – w rzeczywistości nigdy realnie nie planował powrotu na tron Hohenzollernów, a monarchistami gardził i podejrzewał o działalność antyfaszystowską.

Obawiając się propagandowego wykorzystania swego pogrzebu dla celów III Rzeszy, Wilhelm postanowił spocząć na obczyźnie i pochowany został, w zaprojektowanym przez siebie mauzoleum, w zamkowym parku w Doorn, w asyście kompanii honorowej Wehrmachtu. Kazał tam umieścić napis: Nie chwalcie mnie, gdyż nie potrzeba mi pochwał; nie wysławiajcie mnie, gdyż nie potrzeba mi sławy; nie sądźcie mnie, bo jestem sądzonym. Jego obie małżonki, synowie: Eitel Friedrich i Joachim oraz najstarszy wnuk Wilhelm spoczywają kilkaset kilometrów dalej – na niemieckiej ziemi w Poczdamie, w tzw. Antikentempel w parku Sanssouci. Od śmierci kronprinza Wilhelma (1951) Hohenzollernowie prusko-brandenburscy są chowani na terenie ostatniego pozostałego im zamku Hohenzollern w Hechingen w Szwabii.

(c) Bundesarchiv, Bild 146-2008-0152 / Schaarwächter, Julius Cornelius / CC-BY-SA 3.0
Cesarz Wilhelm z rodziną

Małżeństwo i rodzina

27 lutego 1881 roku książę Wilhelm poślubił księżniczkę Augustę Wiktorię z rodu Szlezwik-Holsztyn (1858–1921), z którą miał siedmioro dzieci:

Pełna tytulatura

Pełna tytulatura uwzględniała poszczególne krainy wchodzące w skład Królestwa Pruskiego oraz oczywiście najważniejszy tytuł: cesarsko-niemiecki, który jednak w niektórych dokumentach był pomijany.

Wilhelm, z łaski Bożej cesarz niemiecki, król Prus, margrabia Brandenburgii, burgrabia Norymbergi, hrabia Hohenzollern, suweren i wielki książę Śląska oraz hrabstwa kłodzkiego, wielki książę Nadrenii i Poznania, książę Saksonii, Westfalii i Angarii, Pomorza, Lüneburga, Szlezwiku, Holsztynu, Magdeburga, Bremy, Geldrii, Kleve, Julich i Bergu, jak również Wendów i Kaszub, Krosna, Lauenburga, Meklenburga etc. landgraf Hesji i Turyngii, margrabia Górnych i Dolnych Łużyc, książę Oranii, książę Rugii, Fryzji Wschodniej, Paderborn i Pyrmontu, Halberstadt, Münster, Minden, Osnabrück, Hildesheim, Verden, Kamienia, Fuldy, Nassau, Mörs etc. uksiążęcony hrabia Hennebergu, hrabia Marchii, Ravensburga, Hohenstein, Tecklenburg i Lingen, Mansfeld, Sigmaringen i Veringen, pan Frankfurtu, etc., etc.

Odznaczenia

Zagraniczne

Genealogia

Prapradziadkowie

król Prus
Fryderyk Wilhelm II
(1744-1797)
∞1769
Fryderyka Luiza
z Hesji-Darmstadt
(1751-1805)

książę
Meklemburgii-Strelitz
Karol II
(1741-1816)
∞1768
Fryderyka Karolina
z Hesji-Darmstadt
(1752-1782)

książę
Saksonii-Weimar-Eisenach
Karol August Wettyn
(1757-1828)
∞1775
Luiza
Hessen-Darmstadt
(1757-1830)

car Rosji
Paweł I Romanow
(1754-1801)
∞1776
Zofia Wirtemberska
(1759-1828)

książę
Saksonii-Coburg-Saalfeld

Franciszek
(1750-1806)
∞1776
Augusta Reuss-Ebersdorf
(1757-1831)

książę
Saksonii-Gotha-Altenburg
August
(1772-1822)
∞1797
Luiza Szarlotta
z Meklemburgii-Schwerin
(1779-1801)

król Wielkiej Brytanii
Jerzy III Hanowerski
(1738-1820)
∞1761
Charlotta
z Meklemburgii-Strelitz

(1744-1818)

książę
Saksonii-Coburg-Saalfeld

Franciszek
(1750-1806)
∞1777
Augusta Reuss-Ebersdorf
(1757-1831)

Pradziadkowie

król Prus
Fryderyk Wilhelm III
(1770-1840)
∞1793
Luiza z Meklemburgii-Strelitz
(1776-1810)

wielki książę
Saksonii-Weimar-Eisenach
Karol Fryderyk Wettyn
(1783-1853)
∞1804
Maria Pawłowna Romanowa
(1786-1859)

książę Saksonii-Coburg-Gotha
Ernest I
(1784-1844) ∞ 1817
Ludwika z Saksonii-Gotha-Altenburg
(1800-1831)

książę Kentu i Strathearn
Edward August Hanowerski
(1767-1820) ∞1818
Wiktoria z Saksonii-Coburg-Saalfeld
(1787-1861)

Dziadkowie

cesarz niemiecki
Wilhelm I Hohenzollern
(1797-1888)
∞1829
Augusta z Saksonii-Weimar
(1811-1890)

Albert z Saksonii-Coburg-Gotha
(1819-1861)
∞ 1840
królowa Wielkiej Brytanii
Wiktoria Hanowerska
(1819-1901)

Rodzice

cesarz niemiecki
Fryderyk III Hohenzollern
(1831-1888)
∞1858
Wiktoria Koburg
(1840-1901)

Wilhelm II Hohenzollern (1859-1941), cesarz niemiecki

Zobacz też

Przypisy

  1. Wilhelm II, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-10-29].
  2. Die Geburt Kaiser Wilhelms II. am 27. Januar 1859. [w:] Blog [on-line]. spsg.de. [dostęp 2022-11-07]. (niem.).
  3. Aronson 1998 ↓, s. 58.
  4. Aronson 1998 ↓, s. 90.
  5. Aronson 1998 ↓, s. 94.
  6. Aronson 1998 ↓, s. 95.
  7. Aronson 1998 ↓, s. 114.
  8. Aronson 1998 ↓, s. 116.
  9. a b Aronson 1998 ↓, s. 119.
  10. Rocznik oficerski c. i k. Armii i Marynarki Wojennej 1914 ↓, s. 706.
  11. David Olusoga, Casper W. Erichsen, Zbrodnia Kajzera, Piotr Tarczyński (tłum.), Warszawa: Wyd. Wielka Litera, 2012, ISBN 978-83-63387-50-1, OCLC 823752528.
  12. BBC News: Germany admits Namibia genocide. 2004-08-14. [dostęp 2011-07-01]. (ang.).
  13. Andrzej J. Kamiński, Stanowisko Niemiec na pierwszej konferencji haskiej (1899), Poznań 1962. Znaczące były pełne wulgaryzmów odręczne uwagi Wilhelma na raportach dyplomatycznych przysyłanych z Hagi. Tamże, s. 261.
  14. W 1914 w liście do Franciszka Józefa I Wilhelm pisać miał Moja dusza jest rozdarta, ale wszystko musi być utopione w krwi i ogniu. Wycinać mężczyzn i kobiety, dzieci i starców, nie oszczędzać domu ani drzewa. Z takimi metodami terroru, który jako jedyny może przerazić tak zdegenerowany naród jak francuski, wojna zakończy się przed upływem 2 miesięcy, podczas gdy w przypadku respektowania metod humanitarnych może zostać przedłużona o lata. Mimo całej mojej odrazy musiałem wybrać pierwszy system. Autentyczność tekstu bywa kwestionowana (Kaiser Wilhelm II on German Rule in Northern France), natomiast wielokrotne złamania praw wojny przez armię Rzeszy jak zniszczenie Kalisza, pogwałcenie neutralności Belgii czy stosowanie trujących gazów pozostają faktem.
  15. Maciej (1956-). Kluss, Muzeum Zamkowe w Pszczynie. Przewodnik, Muzeum Zamkowe, 2009, OCLC 750617315 [dostęp 2018-09-09].
  16. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u The titled nobility of Europe. Londyn: Harrison & Sons, 1914, s. 124. (ang.).
  17. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu H.I.M. Wilhelm II German Emperor & King of Prussia 1859-1941. regiments.org. [dostęp 2017-10-21]. (ang.).
  18. a b c d e f g h i j k l Handbuch über den preussischen Staat. Berlin: 1874, s. 4.
  19. The Royal Tourist–Kalakaua’s Letters Homefrom Tokio to London. Hawaiian Historical Society, 1971, s. 104. (ang.).
  20. Gościna Cesarza Wilhelma w Sofii. „Gazeta Lwowska”. 1917, nr 235, s. 3.

Bibliografia

  • Schematismus für das k.u.k. Heer und für die k.u.k. Kriegsmarine für 1914. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, luty 1914.
  • Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
  • Theo Aronson, Cesarze Niemieccy 1871-1918, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998, ISBN 978-83-08-02880-3, OCLC 222963380.
Dzieła Wilhelma II (wybór)
  • Das Wesen der Kultur, 1921
  • Ereignisse und Gestalten 1878-1918, Leipzig 1922
  • Aus meinem Leben 1859-1888, Leipzig 1926
  • Meine Vorfahren, Leipzig 1929
  • Die chinesische Monade, ihre Geschichte und ihre Deutung, Leipzig 1934
  • Das Königtum im alten Mesopotamien, Leipzig 1938
  • Ursprung und Anwendung des Baldachins, Amsterdam 1939
Prace o Wilhelmie II (wybór)
  • Arthur N. Davies, The Kaiser I knew, London 1918
  • Sigurd von Ilsemann, Der Kaiser in Holland, I – II, München 1968
  • Christian Graf von Krockow, Unser Kaiser, Glanz und Elend der Monarchie, München 1996
  • Emil Ludwig, Wilhelm II., Berlin 1926
  • Golo Mann, Wilhelm II., München 1964
  • Louis Ferdinand Prinz von Preußen, Im Strom der Geschichte, München 1994

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Ord.Aquilanera.png
Order of Black Eagle's ribbon - Prussia
Order St. Andrew (Russia) ribbon.svg
Autor: Reliavech, Licencja: CC BY-SA 4.0
Barette de l'ordre de Saint-André (Russie impériale).
RUS Order of St. Alexander Nevsky BAR.png
Autor: Wiki Romi, Licencja: CC0
Order Świętego Aleksandra Newskiego
D-SAX Militaer St-Heinrich Orden BAR.svg
Baretka: Order Wojskowy św. Henryka (Saksonia).
(Militär-Sankt-Heinrichs-Orden)
Order of the Elephant Ribbon bar.svg
Autor: Portunes, Licencja: CC BY 4.0
Ribbon bar of the Danish Order of the Elephant
Order of the Royal House of Chakri (Thailand) ribbon.svg
Autor: Sodacan, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ribbon for a Knight of the Most Illustrious Order of the Royal House of Chakri (Thailand)
Ord.Aquilarossa-GC.png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastro da cavaliere di gran croce del'Ordine dell'Aquila Rossa del Regno di Prussia (Germania)
Crocemeritoguerra.Sassonia-Meiningen.png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Croce al merito di guerra del ducato di Sassonia-Mainingen (Germania)
GrandIronCross.png
Autor: Skukifish, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ribbon bar: Grand Cross of the Iron Cross 1813-1918(Prussia), 1939-1945 (Third Reich).
D-SAX Sachsen-Ernestinischer Hausorden BAR.svg
Baretka: Książęcy Saski Ernestyński Order Domowy. Księstwa Saskie:
  • Saksonia-Altenburg (Sachsen-Altenburg)
  • Saksonia-Koburg-Gotha (Sachsen-Coburg-Gotha)
  • Saksonia-Meiningen-Hildburghausen (Sachsen-Meiningen-Hildburghausen)
BAD Order of Fidelity ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
House Order of Fidelity ribbon bar. Grand Duchy of Baden.
St.AlexanderOrder-ribbon.svg
Order of St. Alexander in Bulgaria - ribbon
Wilhelm II. 1905.jpeg
Wilhelm II. on picture postcard, 1905
NLD Order of the Dutch Lion - Grand Cross BAR.png
Autor: Wiki Romi, Licencja: CC0
Baretka Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego
Order of St John (UK) ribbon.png
Venerable Order of Saint John (UK) ribbon. New image uploaded over old version, to include miniature cross worn on ribbon. For example, see here
Wilhelm II, German Emperor, by Russell & Sons, c1890.jpg
Wilhelm II of Germany from Cabinet Card
PRT Military Order of the Tower and of the Sword - Grand Collar.png
Autor: Gonçalo Veiga, Licencja: CC BY-SA 4.0
Military Order of the Tower and of the Sword - Grand Collar
JPN Daikun'i kikkasho BAR.svg
Baretka japońskiego Orderu Chryzantemy.
PRT Military Order of the Tower and of the Sword - Grand Cross BAR.png
Baretka Krzyża Wielkiego Wojskowego Orderu Wieży i Miecza
Cavaliere di gran croce OMS BAR.svg
medal bar of Knight of grand cross of the Ordine militare di Savoia (Military Order of Savoy).
Order of Merit of the Prussian Crown - ribbon bar.png
Autor: McOleo, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar of the Order of Merit of the Prussian Crown
NorwegianLion.ribbon.jpg
Order of Norwegian lion - Norway - ribbon
Ord.MariaTeresa-GC.png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastro da cavaliere di gran croce dell'Ordine Militare di Maria Teresa (Austria imperiale)
Ord.Pietr.Fed.Luigi.PNG
Order of Peter Friedrich Louis's Ribbon - Oldenburg - Germany
Hanseatic Cross from Bremen ribbon bar.png
Autor: SysMusDes, Licencja: CC BY-SA 3.0
Hanseatic Cross from Bremen ribbon bar
CroceLippe1849.jpg
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastrino della croce commemorativa del 1849 - Lippe-Detmold (Germania)
Order of Glory (Ottoman Empire) - ribbon bar.png
Autor: McOleo, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar of the Order of Glory (Ottoman Empire)
NLD Military Order of William - Grand Cross BAR.png
Baretka Krzyża Wielkiego Orderu Wojskowego Wilhelma
BAD Military Karl-Friedrich Merit Order ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
Military Karl-Friedrich Merit Order ribbon bar. Grand Duchy of Baden.
Kaiser Wilhelm II of Germany - 1902.jpg
Head and shoulders portrait of Kaiser Wilhelm II by Court Photographer T. H. Voigt of Frankfurt, 1902.
Friedrich-August Cross - civil (Oldenburg) - ribbon bar.png
Autor: McOleo, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar of the Friedrich-August Cross - civil division (Oldenburg)
Order of Charles III - Sash of Collar.svg
Autor: Mimich, Licencja: CC0
Sash of Collar of Order of Charles III, to be worn when the Collar doesn't suit the occasion
Wappen Preußen.png

Ursprüngliches Wappen des Königreichs Preußen und der späteren Provinz Ostpreußen.
FIN Order of the Cross of Liberty 1Class peace military BAR.svg
Baretka: Order Krzyża Wolności (Finlandia) – 1. Klasa – wariant czasu pokoju, dla wojskowych.
FriedrichKreutz-civ.png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastro della Croce di Federico, classe civile - Ducato di Anhalt (Germania)
Пластина на „Орден за Военна Заслуга“.jpg
Ribbon of the Order of Military Merit – Bulgaria
Greater imperial coat of arms of Germany.svg
Autor: Ssolbergj as well as the authors of the source fils, Licencja: CC BY-SA 3.0
The greater imperial coat of arms of Germany and its emperor.
SMOM-gcs.svg
Autor: Arturolorioli, Licencja: CC BY-SA 3.0
Order of Malta ribbon (Knight Grand Cross of Honour and Devotion)
NED Huisorde van Oranje A1 BAR.png
Baretka (Holandia):
– Krzyż Wielki Orańskiego Orderu Domowego (1905-dziś).
Ord.Aquilarossa-GUff..png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastro da grand'ufficiale del'Ordine dell'Aquila Rossa del Regno di Prussia (Germania)
BAD Order of Berthold I ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
Order of Berthold I ribbon bar. Grand Duchy of Baden.
Hanseatic Cross from Hamburg ribbon bar.png
Autor: SysMusDes, Licencja: CC BY-SA 3.0
Hanseatic Cross from Hamburg ribbon bar
Seraphimerorden ribbon.svg
Autor: Borodun, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar: Ordem of the Seraphim. Sweden. True size for the template.
The Royal Order of Kalakaua I Grand Cross.gif
The Royal Order of Kalakaua I Grand Cross
ME Order of Danilo I Knight Grand Cross BAR.svg
Autor: Mimich, Licencja: CC BY-SA 3.0
Knight Grand Cross (1st Class) of the Order of Danilo I (Montenegro)
SMR Order of Saint Marinus - Grand Cross BAR.png
Baretka Krzyża Wielkiego Orderu Świętego Maryna
DE-BY Orden des Heiligen Hubertus BAR.svg
Baretka: Rycerski Order Domowy Św. Huberta (Bawaria)
PRU Order of Crown ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar: Order of the Crown. Prussia.
VEN Order of the Liberator - Grand Cordon BAR.png
Baretka Wielkiej Wstęgi Orderu Wyzwoliciela
UK Royal Victorian Order ribbon.svg
Baretka brytyjskiego Królewskiego Orderu Wiktorii.
Military Order of Max Joseph ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar: Military Order of Max Joseph. Bavaria.
D-SxWe-Order White Falcon BAR.png
Autor: Mimich, Licencja: CC0
Ribbon of the Order of the White Falcon of the Grand-Duchy of Saxe-Weimar
Ord.SanGiuseppe-GC.png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastro da cavaliere di gran croce del'Ordine di San Giuseppe del Granducato di Toscana (Italia
RUS Order św. Anny (baretka).svg
Baretka Orderu św. Anny.
D-PRU Princely Hohenzollern Order BAR.svg
Baretka: Order Domowy Hohenzollernów.
(Hausorden von Hohenzollern)
Order of the Crown of Thailand - 1st Class (Thailand) ribbon.svg
Autor: Sodacan, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ribbon for a Knight Grand Cross of the Most Noble Order of the Crown of Thailand (Thailand)
House Order of the Golden Lion - Knight (Hesse-Kassel) - ribbon bar.png
Autor: McOleo, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar of the House Order of the Golden Lion (Landgraviate of Hesse-Kassel)
TUR Harp Madalyasi BAR.svg
Baretka: Medal Wojenny (1915) = Gwiazda Gallipoli = Żelazny Półksiężyc – Imperium Osmańskie.
Royal Victorian Chain Ribbon.gif
Autor: Image sourced from 'Medals of the World' website: http://www.medals.org.uk/index.htm, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Royal Victorian Chain Ribbon
D-PRU Pour le Merite 2 BAR.svg
Baretka pruskiego Orderu Pour le Mérite z Liściem Dębu.
Ord.mil.merit.Wurttemberg.PNG
Military Merit Order of Wurttemberg, ribbon - Wurttemberg (DE)
D-PRU EK 1914 1 Klasse BAR.svg
Baretka: Krzyż Żelazny - I Klasy (1813)-1914-1918 (Prusy).
Order of the Garter UK ribbon.png
Autor: Image sourced from 'Medals of the World' website: http://www.medals.org.uk/index.htm, Licencja: CC BY-SA 2.5
Ribbon of the Order of the Garter
Order of Saint Stephen of Hungary - Ribbon bar Grand-Cross.svg
Autor: , Licencja: CC BY 3.0
Baretka: Order Świętego Stefana – Krzyż Wielki – Węgry.
Wilhelm I, German Emperor Signature.svg
Wilhelm I, German Emperor's signature.
D-HAN-B-Order Henry Lion BAR.png
Autor: Mimich, Licencja: CC0
Ribbon of the Order of Henry the Lion of the Duchy of Brunswick
Marianerkreuz ribbon bar.jpg
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ribbon bar of Marianerkreutz of Austro-Hungarian Empire
RUS Order św. Stanisława (baretka).svg
Baretka Orderu św. Stanisława.
1000px Ribbon of the House Order of the Wendish Crown.svg
Autor: Blackcat, Licencja: CC0
Ribbon of the House Order of the Wendish Crown
BAD Order of the Lion of Zaeringen ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
Order of the Lion of Zaeringen ribbon bar. Grand Duchy of Baden.
BUL Order of SS. Cyril and Methodius BAR.png
Baretka Orderu Św. Cyryla i Metodego
Bundesarchiv Bild 146-2008-0152, Familie Kaiser Wilhelm II..jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 146-2008-0152 / Schaarwächter, Julius Cornelius / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
N.d. Original-Aufnahme d. kgl. Hofphotogr[aphen] J. C. Schaarwächter, Berlin 1896

Gruppenbild der Kaiserlichen Familie.

  • Kronprinz Friedrich Wilhelm *6.5.1882
  • Kaiserin Augusta Victoria *22.10.1858
  • Prinzessin Victoria *18.9.1892
  • Prinz Adalbert *14.7.1884
  • Prinz August Wilhelm *29.1.1887
  • Kaiser Wilhelm *27.1.1859
  • Prinz Eitel Friedrich *7.7.1883
  • Prinz Joachim *17.12.1890
  • Prinz Oscar *27.7.1888
Verlag Neue Photographische Gesellschaft, Berlin-Steglitz 1898
D-ANH-Order Albert Bear BAR.png
Autor: Mimich, Licencja: CC0
Ribbon of the Order of Albert the Bear of the House of Anhalt
Order of the Most Holy Annunciation BAR.svg
Order of the Most Holy Annunciation ribbon
BUL Military Order of Bravery BAR.svg
Baretka: Order Wojskowy za Odwagę (Waleczność) – Księstwo i Królestwo Bułgarii.
RUS Order White Eagle BAR.png
Cesarski i Królewski Order Orła Białego (Imperium Rosyjskie)
Bundesarchiv Bild 136-C0804, Kaiser Wilhelm II. im Exil.jpg
Emperor Wilhelm II of Germany in exile at the Dutch manor of Doorn, in civilian clothes and with a cigarette
WarCrossLippe.jpg
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ribbon of Lippe's war cross medal
Ludwig Order (Hesse) - ribbon bar.png
Autor: McOleo, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar of the Ludwig Order (Grand Duchy of Hesse)
Hanseatic Cross from Lübeck ribbon bar.png
Autor: SysMusDes, Licencja: CC BY-SA 3.0
Hanseatic Cross from Lübeck ribbon bar
Rzeczpospolita Rozbiory.svg
Autor: Original: Halibutt
SVG: ElCet, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Partitions of the Polish-Lithuanian Commonwealth in 1772, 1793 and 1795.
Wappen Deutsches Reich - Reichsadler 1889.svg

Imperial Eagle of the German Empire from 1889 to 1918.
St Olavs Orden storkors stripe.svg
Autor: Ordensherre, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ribbon of Grand Cross of the Order of St. Olav, Norwegian: Stripe for storkors av St. Olavs Orden.
Order of St Giovanni of Gerusalem-Brandenburg BAR.jpg
Autor: Skukifish, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastrino dell'Ordine di San Giovanni di Gerusalemme del Baliaggio di Brandeburgo