Willa Zaleskich w Sanoku

Willa Zaleskich w Sanoku
Ilustracja
Widok budynku od Schodów Zamkowych
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

plac św. Jana 1
(Śródmieście)

Typ budynku

kamienica

Architekt

Władysław Beksiński,
Wilhelm Szomek

Rozpoczęcie budowy

1896

Ukończenie budowy

1910

Pierwszy właściciel

dr Karol Zaleski

Kolejni właściciele

Maria Hanus

Obecny właściciel

Jerzy Gościński

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Willa Zaleskich w Sanoku”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Willa Zaleskich w Sanoku”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Willa Zaleskich w Sanoku”
Ziemia49°33′41,0″N 22°12′30,5″E/49,561389 22,208472

Willa rodziny Zaleskich w Sanoku – willa położona przy placu św. Jana 1 w Sanoku.

Budynek

Willa Zaleskich i nieistniejący już pomnik Tadeusza Kościuszki (stan z 1933)
Rodzina Zaleskich (ok. 1906-1912)
Rodzina Zaleskich (ok. 1912-1918)
Północna elewacja budynku, widok placu św. Jana
Tablica pamiątkowa na fasadzie budynku upamiętniająca tajne nauczanie prowadzone przez Jadwigę Zaleską podczas okupacji niemieckiej 1939-1945

Wraz z budynkiem dawnego Zajazdu przy ul. Zamkowej 2 stanowi północną pierzeję placu św. Jana. Od strony południowej biegną Schody Zamkowe.

Projekt budynku wykonał w 1894 architekt miejski, inż. Władysław Beksiński (drugim projektantem był Wilhelm Szomek). Willa została wybudowana latach 1896–1910[1]. Według innej wersji w styczniu 1895 informowano w prasie o poświęceniu nowego domu dr. Karola Zaleskiego[2]. Karol Zaleski miał zamiar, aby rodowa siedziba nawiązywała architektonicznie do pałaców weneckich[3]. Willa zwana zyskała także przydomek „Sokole Gniazdo” z uwagi na umiejscowienie tuż nad 40-metrową skarpą[4][5]. Cechą charakterystyczną jest dwukondygnacyjna, drewniana loggia z widokiem na rzekę San i Góry Słonne[6]. Na fasadzie od strony placu we wnęce znajduje się figura Chrystusa (z berłem w lewej ręce, prawa dłoń nie istnieje). Nad oknami umiejscowione zdobienia.

Pierwotnie budynek figurował pod numerem konskrypcyjnym 4, a potem pod adresem ul. plac św. Jana 1[7]. Przed 1931 właścicielką nieruchomości została córka Karola Zaleskiego, Maria Hanus[7].

Po wybuchu II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej do budynku pod przemianowanym adresem św. Jana Platz 1 byli przypisani: Hans Steiniger[8], Ludwik Świeżawski (właściciel dóbr)[9].

Współwłaścicielem budynku został Jerzy Gościński, prawnuk Karola Zaleskiego (śpiewak, aktor, pedagog i reżyser, solista Operetki Śląskiej i Gliwickiego Teatru Muzycznego)[10][11]. W 1996 podjęto remont budynku[12]. W budynku do końca 2012 swoją siedzibą miał Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i byłych więźniów politycznych im. 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku oraz oddział powiatowy Związku Weteranów i Rezerwistów Wojska Polskiego i Związek Żołnierzy LWP. W budynku mieści się także galeria malarska Zdzisława Twardowskiego[13]. Poza tym zamieszkują go osoby prywatne.

Wynikiem działań Komisji Opieki nad Zabytkami, powstałej przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 umieszczono na fasadzie budynku tablicę informującą o zabytkowym charakterze obiektu (w późniejszym czasie zniknęła)[14]. Budynek został wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015[15].

Rodzina Zaleskich

Rodzina Zaleskich pierwotnie pochodziła z miejscowości Mikuliczyn nad Prutem (obecnie wieś na Ukrainie)[16]. Kolejny przedstawiciel rodu, Karol Zaleski (1856–1941) studiował na Wydziale Wszechnauk Lekarskich Uniwersytetu Jagiellońskiego, który ukończył w 1884 otrzymując tytuł wszechnauk lekarskich. Jeszcze podczas studiów odwiedził Sanok i stojąc na placu św. Jana pomyślał, że mógłby tam osiąść i żyć (w tym czasie na placu istniała kapliczka św. Jana Nepomucena oraz niewielki domek)[17]. Później, wybierając miejsce swojej pracy wybrał Sanok, przybywając do miasta w 1886. Przed przyjazdem ożenił się z Wilhelminą Leixer (1859–1912)[18]. W ulubionym przed laty miejscu doktor postawił dom. Małżeństwo miało dziewięcioro dzieci (sześciu synów i trzy córki). Byli to kolejno Tadeusz (ur. 1887), Juliusz (ur. 1889), Karol (ur. 1890), Zygmunt (ur. 1893), Władysław (ur. 1894), Maria (ur. 1896), Jakub (ur. 1899), Jadwiga (ur. 1900) i Zofia Ludwika (1903-1906, zmarła w dzieciństwie[19][20])[21].

Dr Karol Zaleski prowadził praktykę lekarską oraz pełnił funkcję lekarza więziennego i rzeczoznawcy Sądu Okręgowego. Później objął stanowisko lekarza kontraktowego w c.k. jednostce wojskowej w Olchowcach. W czasie I wojny światowej działał jako lekarz choleryczny i pracował jako jedyny lekarz dla ludności. W latach 1919–1939 pełnił funkcję lekarza miejskiego[22]. Ponadto uczył higieny w szkołach, propagował zdrowy tryb życia, trzeźwość (w tym celu założył Towarzystow "Eleutria"[23][24]). Działał w ramach TG Sokół w Sanoku (w 1896 był prezesem), w Towarzystwie Upiększania Miasta Sanoka 1904-1914. W 1902 przewodził uroczystościom odsłonięcia Pomnika Tadeusza Kościuszki na placu św. Jana, tuż obok swojej willi.

Jego potomstwo także przysłużyło się miastu, uzyskując również wyższe wykształcenie oraz zostając patriotami i prawymi ludźmi[25]. Oprócz Marii wszystkie dzieci lekarza ukończyły Gimnazjum Męskie im. Królowej Zofii w Sanoku[6][26]. Władysław i Zygmunt uczestniczyli w wojnie polsko-bolszewickiej. Syn Juliusz był oficerem wojskowym, z wykształcenia historykiem i krytykiem literatury. W 1918 współorganizował wojsko w powiecie[27][28]. Synowie walczyli w I wojnie światowej; Tadeusz i Karol Zaleski, zostali zesłani w głąb Rosji, zostali żołnierzami 5 Dywizji Syberyjska, pierwszy z nich jako lekarz z tytułem doktora zmarł w 1920 w Krasnojarsku wszczepiając sobie próbnie szczepionkę przeciw tyfusowi[4], drugi został tam działaczem harcerskim, po czym po sześciu latach w 1920 powrócił do rodzinnego domu, po wojnie był profesorem fitopatologiem[29]. Władysław Zaleski (1894–1982) w 1913 był w składzie polskiej delegacji skautowej na zlot w Anglii[30] (Birmingham[31]). W 1918 jako były oficer c. i k. armii i podporucznik kierował Pogotowiem Młodzieży, które przyczyniło się następnie do organizacji pierwszych polowych oddziałów wojskowych[32]. Następnie pracował jako pułkownik dyplomowany, dyplomata, w 1974 został powołany na prezesa Najwyższej Izby Kontroli na Uchodźstwie (po śmierci generała Stanisława Kuniczaka) i kierował izbą przez cztery lata. Córka Jadwiga Zaleska (1900–1993), ukończyła polonistykę i romanistykę, zaś specjalizowała się w nauce wychowania fizycznego zostając nauczycielką w tej dziedzinie[33]. Członkini Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Pracowała w różnych placówkach, zaś po kampanii wrześniowej 1939 powróciła pieszo do Sanoka z Torunia[34]. Po wybuchu II wojny światowej podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 jako harcmistrzyni prowadziła tajne nauczanie w budynku domu, wykorzystując fakt, że w jego pomieszczeniach funkcjonował Schulamt, niemiecki urząd szkolny[35]. Ponadto w 1941, gdy zaistniało niebezpieczeństwo zburzenia pomnika Tadeusza Kościuszki przez okupanta niemieckiego, próbowała bezskutecznie przeszkodzić temu (dwa miesiące wcześniej, 20 lutego, zmarł Karol Zaleski[36], któremu pierwotnie władze okupacyjne obiecały pozostawienie go w stanie nienaruszonym[34]). Ostatecznie pomnik zburzono, a Jadwigę dotknęły represje (została zwolniona ze stanowiska nauczycielki w Szkole Handlowej i musiała czasowo opuścić miasto, zaś jej młodociany siostrzeniec Julian Hanus został wywieziony do Auschwitz-Birkenau, gdzie zmarł). W okresie wojny w budynku miało siedzibę biuro niemieckiego radcy szkolnego, a ponadto w pomieszczeniach kamienicy Niemcy zgromadzili objęte konfiskatą polskie podręczniki i książki. W 1940 zarówno Juliusz jak i Jakub Zalescy zostali ofiarami zbrodni katyńskiej. Zygmunt do 1952 był adwokatem z tytułem doktora praw[4]. Córka Maria, po mężu Hanus, ukończyła Instytut im. Baranieckiego w Krakowie, była działaczką społeczną, m.in. w Lidze Kobiet[4].

Obecnie na terenie Sanoka w dzielnicy Dąbrówka znajduje się ulica Karola Zaleskiego.

Do śmierci w 1914 w domu na pierwszym piętrze zamieszkiwał także Antoni Gołkowski z żoną i synem, weteran powstania styczniowego i profesor sanockiego gimnazjum[37][38].

Rodzina Vetulanich

W budynku zamieszkiwała także rodzina Vetulani[39]: Roman Vetulani (1849–1908, profesor w Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii), jego druga żona Elżbieta z Kunachowiczów i ich potomstwo: synowie Kazimierz (ur. 1889, z pierwszego małżeństwa Romana z Matyldą Pisz), późniejszy profesor Uniwersytetu Lwowskiego, rozstrzelany w czasie II wojny światowej przez Niemców), Zygmunt (ur. 1894, ekonomista i konsul generalny RP w Kaliningradzie, Bagdadzie, Wiedniu, Stambule, Bukareszcie i Rio de Janeiro), Tadeusz (ur. 1897, profesor w zakresie szczegółowej hodowli zwierząt Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Poznańskiego, zwany „ojcem konika polskiego”), Adam (ur. 1901, kanonista, historyk prawa średniowiecznego i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz córki Maria (urzędniczka bankowa) i Elżbieta (zmarła w 1921 na gruźlicę w wieku kilkunastu lat).

Upamiętnienie

24 sierpnia 1996 (w dniu pogrzebu w Sanoku jego syna Władysława) w willi Zaleskich została odsłonięta tymczasowa tablica upamiętniająca Karola Zaleskiego[40][41].

Na elewacji znajduje się tablica ustanowiona w 2007, upamiętniająca tajne nauczanie prowadzone w budynku przez harcmistrzynię Jadwigę Zaleską podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 (inicjatorką jej umieszczenia była Anna Taworska-Strzelecka).

Tuż przy willi na placu św. Jana stoi kapliczka św. Jana Nepomucena[42] z końca XVIII wieku[43], co do której przyjmuje się, iż została ufundowana w 1810 przez Franciszka Ksawerego Krasickiego[44][45], jako votum, za ocalenie życia podczas salwowania się ucieczką konno, stromym zboczem do Sanu, po nieudanej, ostatniej obronie zamku sanockiego przed Austriakami, w czerwcu 1809. Ma ok. 5,5 m wysokości, wewnątrz znajduje się figura św. Jana Nepomucena, została odremontowana w 2004 dzięki staraniom Jerzego Wielgosza[46].

Kultura masowa

Główny bohater powieści Złoty Wilk (2009) Bartłomieja Rychtera zamieszkuje w Willi Zaleskich. W fabule książki pojawia się dr Karol Zaleski, a ponadto burmistrzowie Sanoka: Cyryl Jaksa Ładyżyński i Feliks Giela[47][48].

Przypisy

  1. ↑ Zabytki w Sanoku. interia.pl. [dostęp 2014-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (3 grudnia 2013)].
  2. ↑ Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 1, s. 4, 6 stycznia 1895. 
  3. ↑ Zabytki, muzea i ciekawostki miasta. sanok.pl. [dostęp 2014-05-17].
  4. ↑ a b c d Czesław Skrobała / Jadwiga Zaleska. Opowieść wigilijna. „Nowiny”, s. 1,6, Nr 43 z 23 grudnia 1982. 
  5. ↑ Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich” w Sanoku. 2. Plac Św. Jana, Rynek. zymon.com.pl. [dostęp 2014-05-17].
  6. ↑ a b Paweł Kosina, Helena Kosinówna. Rodzina i sanoccy Przyjaciele, Sanok 2006, s. 58.
  7. ↑ a b Akta miasta Sanoka. Wykaz ulic i mieszkań w mieście Sanoku 1931 r. (zespół 135, sygn. 503). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 43.
  8. ↑ Amtliches Fernsprechbuch fűr das Generalgouvernement. Deutsche Post Osten, 1940, s. 36.
  9. ↑ Amtliches Fernsprechbuch fűr das Generalgouvernement. Deutsche Post Osten, 1941, s. 59.
  10. ↑ Spełniony jubilat. e-teatr.pl, 2005-04-21. [dostęp 2017-11-25].
  11. ↑ Aleksandra Piszko. „Sokole Gniazdo” w coraz gorszym stanie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 29 (1027), s. 11, 22 lipca 2011. 
  12. ↑ Kamienica Zaleskich powraca do dawnej krasy. „Tygodnik Sanocki”. Nr 35 (303), s. 11, 29 sierpnia 1997. 
  13. ↑ Zdzisław Twardowski - portfolio w Artserwis.pl: prawo autorskie, oferty pracy, galerie - grafika, fotografia, reklama, www.artserwis.pl [dostęp 2017-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01].
  14. ↑ Krzysztof Prajzner. Pamiątkowa tablica znów na fasadzie budynku. „Tygodnik Sanocki”. Nr 12 (1315), s. 4, 24 marca 2017. 
  15. ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 2. [dostęp 2016-10-19].
  16. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 76.
  17. ↑ Edward Zając. Jadwiga Leontyna Zaleska (1900–1993). „Tygodnik Sanocki”. Nr 18 (286), s. 5, 2 maja 1997. 
  18. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 77.
  19. ↑ Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok. T. J. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 30 (poz. 73).
  20. ↑ Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 125, s. 3, 27 maja 1906. 
  21. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 78.
  22. ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2012-12-09]. (pol.). (pdf) s. 24.
  23. ↑ Alojzy Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej, s. 458, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995.
  24. ↑ Alojzy Zielecki. Polski ruch niepodległościowy w Sanoku i regionie na tle wydarzeń krajowych przełomu XIX i XX wieku. „Rocznik Sanocki”. IX, s. 180, 2006. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096. 
  25. ↑ Wojciech Sołtys, Oświata i szkolnictwo, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 439.
  26. ↑ Absolwenci. 1losanok.pl. [dostęp 2012-04-02]. (pol.).
  27. ↑ Wojciech Sołtys, Pierwsze miesiące wolności. Życie gospodarcze społeczne i polityczne, w: Pomiędzy wojnami światowymi 1918-1939, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 505.
  28. ↑ Działalność patriotyczna TG „Sokół” w Sanoku. sokolsanok.pl, 7 grudnia 2009. [dostęp 2014-06-27].
  29. ↑ Jan Z. Zaleski. Losy Karola Wilhelma Zaleskiego (1890–1969) podczas I wojny światowej. „Rocznik Sanocki”. IX, s. 347-363, 2006. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096. 
  30. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 81.
  31. ↑ Alojzy Zielecki, Rozwój ruchu niepodległościowego, W epoce autonomii galicyjskiej, s. 474, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995.
  32. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 207.
  33. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 82.
  34. ↑ a b Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 83.
  35. ↑ Alicja Wolwowicz: Zarys dziejów sanockiego harcerstwa. W: 95 lat sanockiego harcerstwa 1911–2006. Sanok: 2006, s. 13.
  36. ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2012-12-09]. (pol.). (pdf) s. 25.
  37. ↑ Karol Zaleski: Tradycje Powstania Styczniowego (wspomnienia z lat chłopięcych w Sanoku). W: Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958, s. 177-180.
  38. ↑ Wpoić młodzieży patriotyzm. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 4, Nr 28 (193) z 1-10 października 1980. Sanocka Fabryka Autobusów. 
  39. ↑ Iwona Czerkies, Chłopcy z placu św. Jana, Tygodnik Sanocki 50 (1099)/2012, s. 6.
  40. ↑ Pozostała pamięć. „Tygodnik Sanocki”. Nr 34 (250), s. 1, 23 sierpnia 1996. 
  41. ↑ Stefan Stefański. Wrócił na rodzinną ziemię. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, Nr 35 (251) z 30 sierpnia 1996. 
  42. ↑ Nepomuki dawnego woj. ruskiego I RP (Podkarpackie), nepomuki.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
  43. ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 37
  44. ↑ Ewa Śnieżyńska-Stolot, Franciszek Stolot, Sztuka Sanoka między Sanokiem a Wschodem, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 948.
  45. ↑ Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne Tom I, Sanok 2009, s. 164
  46. ↑ Nowy dom św. Jana, Tygodnik Sanocki nr 40 (569) z 4 października 2002, s. 6.
  47. ↑ Czy Machulski sfilmuje "Kurs do Genewy"?. nowiny24.pl. [dostęp 2012-12-06]. (pol.).
  48. ↑ "Złoty Wilk" Bartłomieja Rychtera. Sanok trafił na karty powieści. nowiny24.pl, 2009-12-14. [dostęp 2013-09-02]. (pol.).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Zaleski house Sanok winter 2012.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dom Zaleskich zima 2012
Zaleski family of Sanok.jpg
Rodzina Zaleskich w Sanoku (1906-1912 - na zdjęciu brak jest córki Zofii, żyjącej w latach 1903-1906, natomiast jest na zdjęciu Wilhelmina Zaleska, zm. 1912).
Plaque secret education II world war Jadwiga Zaleska Zaleski House in Sanok.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica pamiątkowa Willa Zaleskich w Sanoku 2007
Zaleski family in Sanok (-1918).jpg
Rodzina Zaleskich w Sanoku (ok. 1912-1918).
Powiat sanocki location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Sanok location map.png
Autor: OpenStreetMap contributors, Licencja: ODbL
OpenStreepMap location map of Sanok, Poland:
  • top = 49.5905
  • bottom = 49.5234
  • left = 22.1468
  • right = 22.2844