Willa dyrektora kopalni „Giesche”

Willa dyrektora kopalni „Giesche”

nr rej. – A/660/2020 z 02.06.2020 (woj. śląskie) – A/1628/96 z 29.03.1996 (woj. katowickie)
Willa od strony ul. Pszczyńskiej
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Adres	ul. Pszczyńska 10 40-078 Katowice
Styl architektoniczny	neobarok[1][2]
Architekt	Georg i Emil Zillmannowie
Inwestor	Georg von Giesches Erben
Powierzchnia użytkowa	3 469,42 m²[3][4]
Ukończenie budowy	1910
Pierwszy właściciel	Georg von Giesches Erben
Kolejni właściciele	Węglokoks S.A.
Położenie na mapie Katowic Willa dyrektora kopalni „Giesche”
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Willa dyrektora kopalni „Giesche”
Położenie na mapie województwa śląskiego Willa dyrektora kopalni „Giesche”
50°13′07,13″N 19°03′34,85″E/50,218647 19,059681

Willa dyrektora kopalni Giesche (nazywana willą Brachta lub błędnie willą Uthemanna) − willa znajdująca się w katowickiej jednostce pomocniczej Giszowiec, przy ulicy Pszczyńskiej 10. Budynek powstał w 1910 roku^[1] w stylu neobarokowym^[2]. Przeznaczony był dla dyrektora kopalni Giesche (obecnie Wieczorek)^[5]. W czasie II wojny światowej zamieszkał w willi Fritz Bracht – gauleiter i nadprezydent prowincji Górny Śląsk^[6], natomiast po wojnie pełnił funkcję przedszkola^[7], domu kultury^[8], harcówki^[9] i banku^[10].

Historia

Początki

Willa dyrektora kopalni Gieshe na fragmencie pocztówki z ok. 1909 roku

Willa została wybudowana w 1910 roku wraz z przyległym do niej osiedlem patronackim Giszowiec^[1] dla dyrektora kopalni Giesche (obecnie Wieczorek). Została ona zaprojektowana przez Georga i Emila Zillmannów razem z osiedlem Giszowiec^[5]. Budowy doglądał osobiście dyrektor koncernu Georg von Giesches Erben – Anton Uthemann^[9], choć sam nigdy w niej nie mieszkał (willa powstała dla dyrektora kopalni Giesche, a Uthemann był dyrektorem całego koncernu i mieszkał w pałacyku w Załężu)^[11]. Według innych źródeł willa miała być darem dla Uthemanna za wkład w rozwój spółki, ale jej nie przyjął^[5].

W 1912 roku przy willi stał przeniesiony z Janowa pomnik ufundowany przez ordynata mysłowickiego – Aleksandra Mieroszewskiego w 1835 roku^[12]. Pierwszym lokatorem willi został ówczesny dyrektor kopalni – Carl Besser. Pod wpływem politycznych nacisków w 1926 roku wyjechał on do Berlina, a do willi wprowadził się prezes spółki Silesian-American Corporation^[5].

II wojna światowa

Bunkier strażniczy, powstały w czasie II wojny światowej

Podczas II wojny światowej, w latach okupacji niemieckiej w willi zamieszkiwał Fritz Bracht – gauleiter i nadprezydent prowincji Górny Śląsk w III Rzeszy. Przeprowadził się do niej w 1941 roku wraz ze swoją żoną Paulą. Obszar wokół willi podlegał wówczas silnej ochronie ze strony SS^[13]. Wzmocniono również garnizon posterunku Schutzpolizei w Giszowcu, a także wysyłano patrole Kriminalpolizei z Katowic w różnych godzinach^[14]. W tym czasie powstał również system schronów^[12]. Ponadto, na wypadek ewentualnego ataku, z budynku prowadziły podziemne tunele. Jedno z jego wyjść miało być połączone z lotniskiem na Muchowcu. Tunel obecnie jest zasypany^[9].

Fritz Bracht w czasie swojego pobytu w willi nakazał zniszczenie pomnika ufundowanego przez Mieroszewskiego. Ogrodnik nie wypełnił rozkazu i po potłuczeniu cokołu pomnik zakopał w ziemi w innym miejscu. Został on odkopany po II wojnie światowej. Obecnie znajduje się na skwerze Emila i Georga Zillmannów w Nikiszowcu^[12].

Za czasów Brachta willę odwiedzali wysocy funkcjonariusze III Rzeszy. M. in. wieczorem, 17 lipca 1942 roku w willi zatrzymał się Heinrich Himmler, nadzorujący pierwszy transport Żydów holenderskich do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau^[6]. W związku z wizytacją Himmlera w obozie KL Auschwitz-Birkenau, następnego dnia w godzinach porannych willę odwiedzili również Rudolf Höss wraz ze Ernstem Schmauserem^[13].

Okres powojenny

Po II wojnie światowej, w latach 50. XX wieku w willi mieściło się przedszkole przeniesione z budynku dawnej szkoły ewangelickiej^[7], natomiast po oddaniu do eksploatacji kopalni Staszic, w 1966 roku uruchomiono Klub Zakładowy^[8]. W klubie zorganizowano sekcje o różnorodnej tematyce. Działały tam sekcje: szachowa, modelarska, plastyczna, taneczna, recytatorska i muzyczna. W willi funkcjonowała również kawiarnia, a w pobliskim parku mały basen. Willa stanowiła miejsce spacerów okolicznych mieszkańców. W latach 70. XX wieku^[5] w budynku zorganizowano katowicki hufiec Związku Harcerstwa Polskiego^[9], a potem organizowano w nim jedynie uroczystości weselne^[5][15]. W tym czasie pracował tu jako portier malarz Erwin Sówka^[5].

Po przemianach ustrojowych w 1989 roku budynek willi stał opuszczony, a stan techniczny ulegał z czasem pogorszeniu. W 1996 roku został on zakupiony przez firmę Węglokoks, który przeprowadził modernizację obiektu^[5]. Dodatkowo, do willi dobudowano biurowiec, w którym działał od 2004 oddział Getin Banku^[1]. Pod koniec 2014 roku^[5] przeniósł swoją siedzibę do biurowca przy al. W. Roździeńskiego^[10]. Cały kompleks 8 września 2017 roku został wystawiony na sprzedaż w cenie około 25 milionów złotych netto^[3].

Architektura i otoczenie

Biurowiec dobudowany do zabytkowej willi w 2004 roku

Budynek willi dyrektora kopalni Giesche powstał w 1910 roku na skraju wybudowanego w tym samym czasie osiedla patronackiego Giszowiec. Został on zaprojektowany przez Georga i Emila Zillmannów z Charlottenburga. Budynek ten łączy style neobaroku, klasycyzmu i secesji. Jest on wzorowany na podberlińskich willach^[5]. Budynek zbudowano na skraju lasu, przy drodze do Murcek (obecnie ulice: Pszczyńska i Bielska). Został on otoczony dużym ogrodem. W sąsiedztwie willi znajdował się budynek ze stajniami i mieszkaniem woźnicy, a także mieszkanie ogrodnika, przy którym znajdowała się szkółka drzew^[2].

We wnętrzu willi pierwotnie znajdowały się przestronne pokoje, dwie łazienki oraz jedna z pierwszych na Górnym Śląsku wind elektrycznych. Budynek ten był również podłączony do sieci centralnego ogrzewania^[5]. W 1939 roku podczas inwentaryzacji wykonanej na zlecenie kopalni Giesche wyliczono powierzchnię willi na 438 m². Na parterze znajdował się salon, dwa pokoje, kuchnia, jadalnia, hall i taras. Nie wiadomo, jaki był wówczas układ pomieszczeń na piętrze. Przy willi znajdował się również garaż i stajnia z dwoma mieszkaniami, szklarnia, pomieszczenia gospodarcze oraz ogród. W parku zaś był kort tenisowy, ogród kwiatowy i warzywny oraz sad^[13].

Willa wraz z przyległym do niej biurowcem jest obecnie ogrodzona stalową siatką. Wjazd do niej odbywa się przez dwie bramy – północną (główna) i południowa. Willa wraz z biurowcem są wyposażone w podstawową infrastrukturę techniczną. Na północ od willi znajdują się korty tenisowe wraz z budynkami towarzyszącymi^[3].

Przypisy

Bibliografia

• LeszekL. Jabłoński LeszekL. (red.), Na trasie Balkan Ekspresu. Giszowiec, Nikiszowiec, Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic, Katowice: Urząd Miasta Katowice. Warsztaty Szkolne Zespołu Szkół Poligraficzno-Mechanicznych, 2013, ISBN 978-83-907011-6-5  (pol.).
• HermannH. Reuffurth HermannH., Giszowiec: nowa górnośląska wieś górnicza Spółki Górniczej spadkobierców Georga von Giesche według projektów architektów E. i B. Zillmannów, Charlottenburg, wyd. trzecie, przetł. Bronisław Machnik, Katowice: Miejski Dom Kultury „Szopienice-Giszowiec”, 2006, ISBN 83-918908-4-8  (pol.).
• JoannaJ. Tofilska JoannaJ., Giszowiec. Monografia historyczna, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2016, ISBN 978-83-64356-19-3 .