Wisła

Wisła

Widok na Wisłę i ujście Sanny w rezerwacie Wisła pod Zawichostem
Kontynent	Eurazja
Państwo	Polska
Lokalizacja	śląskie małopolskie świętokrzyskie podkarpackie lubelskie mazowieckie kujawsko-pomorskie pomorskie
Rzeka
Długość	1047 km
Spadek	1,04‰
Powierzchnia zlewni	194 424 km²
Średni przepływ	1046 m³/s przy ujściu do Morza Bałtyckiego
Źródło
Miejsce	Barania Góra w Beskidzie Śląskim
Wysokość	1107 m n.p.m.
Współrzędne	49°36′21″N 19°00′13″E/49,605833 19,003611
Ujście
Recypient	Zatoka Gdańska (Morze Bałtyckie)
Miejsce	za ujście Wisły przyjęto jej ujście przekopem między Świbnem a Mikoszewem
Współrzędne	54°21′42″N 18°57′07″E/54,361667 18,951944
Mapa
Zasięg dorzecza Wisły na tle mapy hipsometrcznej
Szlak
1047 Barania Góra (Beskid Śląski) Jezioro Czerniańskie Dobka Brennica Knajka Jezioro Goczałkowickie Iłownica Pszczynka Gostynia Przemsza Soła Skawa Wiślisko Skawinka Wilga Kraków Niepołomice Nowe Brzesko Drwinka Raba Szreniawa Uszwica Kisielina Dunajec Nida Breń Wisłoka Babulówka Tarnobrzeg Koprzywianka Sandomierz Łęg San Opatówka Zawichost Sanna Kamienna Krępianka Iłżanka Chodelka Kazimierz Dolny Bystra Puławy Kurówka Wieprz Dęblin Zagożdżonka Radomka Okrzejka / Bączycha Promnik Wilga Pilica Góra Kalwaria Świder Warszawa Nowy Dwór Mazowiecki Narew Wyszogród Bzura Mołtawa Płock Skrwa Lewa Skrwa (Prawa) Jezioro Włocławskie Włocławek Zgłowiączka Mień Drwęca Toruń Solec Kujawski Brda Bydgoszcz Fryba Świecie Wda Grudziądz Osa Nowe Mątawa Wierzyca Gniew Nogat Tczew Szkarpawa Martwa Wisła Gdańsk (Świbno, Przegalina) 0 → Morze Bałtyckie Gdańsk-Świbno / Mikoszewo
Położenie na mapie Polski źródło ujście

Wisła (łac. Vistula) – najdłuższa rzeka Polski, a także najdłuższa rzeka uchodząca do Morza Bałtyckiego, o długości 1047 km. Wpływa do Zatoki Gdańskiej, a jej średnioroczny przepływ w odcinku ujściowym wynosi 1046 m³/s^[1].

Według pomiarów z 2005 roku Wisła – będąca najdłuższą rzeką w Polsce – ma długość 1023,5 km^[2].

Historia nazwy

Toruń z Wisłą według Meriana z 1641

Hydronim „Wisła” ma ponad 2000 lat. Pierwsza wzmianka spisana po łacinie pochodzi z 7–5 r. p.n.e. i znajduje się na wystawionej w Porticus Vipsania mapie Marka Agrypy oraz w Historii naturalnej Pliniusza Starszego, który nazwał rzekę Viscla. Od V wieku Vistla (Divisio orbis terrarum). W okresie tym dorzecze Wisły zasiedlone było od południa przez plemiona celtyckie, a od północy przez plemiona wschodniogermańskie.

W wiekach od II do IV występuje nazwa Viscla (Gajusz Juliusz Solinus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz). Ptolemeusz podał także nazwy i siedziby plemion nad Wisłą: Wenedów, Gythonów, Galindów. Wisła u rzymskich historyków uchodziła do Morza Swebów (łac. Mare Suebicum, Tacyt I wiek), czyli Bałtyku, a ściślej Zatoki Wenedzkiej (II wiek), czyli obecnej Zatoki Gdańskiej – de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum. W germańskiej tradycji pisanej (Widsidh) nadwiślańskie lasy są ojczyzną Wandalów, Sasów i innych plemion germańskich, chociaż w rzeczywistości ludy te pochodzą z południowej Skandynawii^[3].

Wincenty Kadłubek nazywał Wisłę Vandalus, wyprowadzając nazwę rzeki od imienia Wandy, a tę od wyrazu vanduo, oznaczającą w języku litewskim wodę, podobnie jak Ouiádou (=woda, rzeka) Ptolemeusza (rzeka Odra). Natomiast Jan Długosz w Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego (1455–1480) nazywa Wisłę „rzeką Białą”: a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua... nominatur.

Najdawniejszą formę można próbować odtwarzać jako *Wīstlā, czy wykazać związek z pierwiastkiem *weys „płynąć”, lecz z braku nawiązań w toponimii i braku morfemu *Wīstl- w historycznych językach, można przyjąć, że jest to nazwa przejęta przez ludy indoeuropejskie od wcześniejszych mieszkańców^[4].

Przebieg i dorzecza

Aleksander, król polski, stwierdza, że żegluga po Wiśle jest wolna dla wszystkich (1505).

Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka)^[5], na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.

Wisła w Ustroniu

Wisła płynąca przez miasto Wisłę

Wisła przy zamku w Przegorzałach

Wisła w Tyńcu

Wisła niedaleko Koszyc, dawna przystań promowa

Ujście Narwi do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim

Wisła na wysokości Torunia

Ujście Wisły w okolicy Mikoszewa

Kierownica wschodnia w ujściu Wisły (przedłużenie jej przekopu)

W sensie geograficznym Wisła ma dwa potoki źródłowe: Białą Wisełkę i Czarną Wisełkę^[6]. Natomiast w sensie hydrologicznym rzeka Wisła zaczyna się w miejscu połączenia potoku Malinka z potokiem Wisełka powstałym z połączenia Białej i Czarnej Wisełki uchodzących do Jeziora Czerniańskiego^[7][8]. Górny odcinek Wisły aż do ujścia Przemszy nie jest żeglowny i nosi nazwę Małej Wisły^[7].

Podział biegu rzeki Wisły^[9]:

• bieg górny – od źródeł do Zawichostu (poniżej ujścia Sanu)
• bieg środkowy – od Zawichostu do ujścia Narwi (operacyjnie często przyjmuje się do stopnia wodnego Włocławek)
• bieg dolny – od ujścia Narwi (lub od stopnia wodnego Włocławek) do ujścia.

Zbiorniki na Wiśle

• Jezioro Czerniańskie
• Jezioro Goczałkowickie
• Jezioro Włocławskie

Delta Wisły

W miejscowości Biała Góra koło Sztumu około 50 km od ujścia, rozdzielając się na dwa ramiona Leniwka (lewe) i Nogat (prawe), tworzy szeroką deltę, zwaną Żuławami. W miejscu noszącym obecnie nazwę Gdańska Głowa od Leniwki oddziela się w kierunku wschodnim kolejne ramię zwane Szkarpawa, w celu ochrony przeciwpowodziowej zamknięte śluzą. Kolejne ramię Martwa Wisła oddziela się w Przegalinie. Uchodzi do Zatoki Gdańskiej.

Do XIV wieku ujście Wisły dzieliło się na Wisłę Elbląską (główne wschodnie ramię) i Wisłę Gdańską (mniejsze zachodnie ramię). Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. W czasach nowożytnych główne ramię Wisły nazywano Samicą, a drugie Lachą^[10] Po powodzi w 1840 roku utworzyło się dodatkowe ramię Wisła Śmiała. W latach 1891–1895 wykonano przekop ujściowy koło Świbna.

Dorzecze

Dorzecze Wisły zajmuje powierzchnię 194 424 km²^[11]. Najwyższy punkt dorzecza leży na wysokości 2655 m n.p.m. (szczyt Gerlach w Tatrach).

Miejscowości położone nad Wisłą

• Wisła
• Ustroń
• Harbutowice
• Górki Wielkie
• Skoczów
• Strumień
• Zabrzeg – tylko na prawym brzegu
• Goczałkowice-Zdrój – tylko na lewym brzegu
• Czechowice-Dziedzice – tylko na prawym brzegu
• Brzeszcze – tylko na prawym brzegu
• Wola – tylko na lewym brzegu
• Harmęże – tylko na prawym brzegu
• Bieruń – tylko na lewym brzegu
• Bobrek – tylko na lewym brzegu
• Gorzów – tylko na lewym brzegu
• Oświęcim – tylko na prawym brzegu
• Skawina – tylko na prawym brzegu
• Kraków
• Niepołomice – tylko na prawym brzegu
• Nowe Brzesko – tylko na lewym brzegu
• Opatowiec – tylko na lewym brzegu
• Nowy Korczyn – tylko na lewym brzegu
• Szczucin – tylko na prawym brzegu
• Połaniec – tylko na lewym brzegu
• Baranów Sandomierski – tylko na prawym brzegu
• Tarnobrzeg – tylko na prawym brzegu
• Sandomierz
• Zawichost – tylko na lewym brzegu
• Annopol – tylko na prawym brzegu
• Józefów nad Wisłą – tylko na prawym brzegu
• Solec nad Wisłą – tylko na lewym brzegu
• Kamień Puławski – tylko na prawym brzegu
• Janowiec – tylko na lewym brzegu
• Kazimierz Dolny – tylko na prawym brzegu
• Bochotnica – tylko na prawym brzegu
• Parchatka – tylko na prawym brzegu
• Puławy – tylko na prawym brzegu
• Góra Puławska – tylko na lewym brzegu
• Stężyca – tylko na prawym brzegu
• Dęblin – tylko na prawym brzegu
• Świerże Górne – tylko na lewym brzegu
• Czersk – tylko na lewym brzegu
• Góra Kalwaria – tylko na lewym brzegu
• Karczew – tylko na prawym brzegu
• Otwock – tylko na prawym brzegu
• Józefów – tylko na prawym brzegu
• Warszawa
• Łomianki – tylko na lewym brzegu
• Jabłonna – tylko na prawym brzegu
• Nowy Dwór Mazowiecki – tylko na prawym brzegu
• Zakroczym – tylko na prawym brzegu
• Czerwińsk nad Wisłą – tylko na prawym brzegu
• Wyszogród – tylko na prawym brzegu
• Płock
• Dobrzyń nad Wisłą – tylko na prawym brzegu
• Włocławek
• Stary Bógpomóż – tylko na prawym brzegu
• Bobrowniki – tylko na prawym brzegu
• Stare Rybitwy – tylko na prawym brzegu
• Nieszawa – tylko na lewym brzegu
• Ciechocinek – tylko na lewym brzegu
• Osiek nad Wisłą
• Złotoria – tylko na prawym brzegu
• Toruń
• Solec Kujawski – tylko na lewym brzegu
• Bydgoszcz (poprzez dzielnicę Fordon) – tylko na lewym brzegu
• Chełmno
• Grudziądz – tylko na prawym brzegu
• Dragacz – tylko na lewym brzegu
• Nowe – tylko na lewym brzegu
• Gniew – tylko na lewym brzegu
• Malbork (nad Nogatem)
• Tczew – tylko na lewym brzegu
• Gdańsk – nad Martwą Wisłą, a także nad Przekopem Wisły poprzez Wyspę Sobieszewską
• Mikoszewo – na prawym brzegu Przekopu Wisły

Wisła w małopolskim Mędrzechowie

Brzeg Wisły w gminie Solec nad Wisłą

(c) I, Kkic, CC-BY-SA-3.0

Małopolski Przełom Wisły w Bochotnicy (widok z Kazimierza Dolnego)

Wisła w środkowym biegu u ujścia Pilicy

Wisła w Płocku

Dolina Wisły w okolicach Torunia

Wisła w Wiśle

Bieg rzeki Wisły zawarty jest w znaku Rodła. Symbol odpowiada kształtowi biegu rzeki z zaznaczonym Krakowem jako kolebką kultury polskiej.

Jednolite części wód

Wisła na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski identyfikator hydrologiczny 2, przy czym jej boczne ramiona ujściowe są traktowane jak odrębne cieki^[12]. Na potrzeby gospodarki wodnej Wisła jest podzielona na następujące jednolite części wód^[13]:

• Wisła do Dobki bez Kopydła (PLRW20001221113549)
• Wisła od Dobki do Bładnicy (PLRW20009211151)
• Wisła od Bładnicy do zbiornika Goczałkowice (PLRW20009211159)
• Wisła od zbiornika Goczałkowice do Białej (PLRW20001921139)
• Wisła od Białej do Przemszy (PLRW20001921199)
• Wisła od Przemszy bez Przemszy do Skawy (PLRW20001921339)
  • równolegle kanał żeglowny Dwory (PLRW200002133529)
• Wisła od Skawy do Skawinki (PLRW2000192135599)
  • równolegle Kanał Łączański (kanał Łączany-Skawina) (PLRW200002135594)
• Wisła od Skawinki do Podłężanki (PLRW2000192137759)
• Wisła od Podłężanki do Raby (PLRW200019213799)
• Wisła od Raby do Dunajca (PLRW200021213999)
• Wisła od Dunajca do Wisłoki (PLRW20002121799)
• Wisła od Wisłoki do Sanu (PLRW20002121999)
• Wisła od Sanu do Sanny (PLRW2000212319)
• Wisła od Sanny do Kamiennej (PLRW2000212339)
• Wisła od Kamiennej do Wieprza (PLRW2000212399)
• Wisła od Wieprza do Pilicy (PLRW2000212539)
• Wisła od Pilicy do Jeziorki (PLRW200021257)
• Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego (PLRW20002125971)
• Wisła od Kanału Młocińskiego do Narwi (PLRW20002125999)
• Wisła od Narwi do zbiornika Włocławek (PLRW2000212739)
• Wisła od wypływu ze zbiornika Włocławek do granicy Regionu Wodnego Środkowej Wisły (PLRW20002127911)
• Wisła od granicy Regionu Wodnego Dolnej Wisły do dopływu z Sierzchowa (PLRW20002127935)
• Wisła od dopływu z Sierzchowa do Wdy (PLRW2000212939)
• Wisła od Wdy do ujścia (PLRW20002129999)
  • Martwa Wisła do Strzyży (PLRW20000487)
  • Martwa Wisła od Strzyży do ujścia (PLRW200022489)
  • Nogat (PLRW200005299)
  • Szkarpawa (PLRW200005149)
  • Wisła Królewiecka (PLRW200005129)

A także:

• zbiornik Goczałkowice (PLRW20000211179)
• zbiornik Włocławek (PLRW20000275999)

Przyroda

Fitoplankton

W fitoplanktonie dolnego odcinka Wisły dominują okrzemki. W biomasie największy udział mają Aulacoseira granulata, Actinocyclus normanii, Cyclotella meneghiniana, Cyclotella planctonica, Cyclostephanos dubius, Stephanodiscus alpinus, Stephanodiscus hantzschii, Asterionella formosa i Ulnaria ulna. Spoza okrzemek stosunkowo licznie występują zielenice – Chlamydomonas sp., Coelastrum astroideum, Desmodesmus communis i sinice Oscillatoria limosa i Phormidium tergestinum. Czasem przejściowo znaczny udział mają też kryptomonady. Od lat 90. XX w. biomasa fitoplanktonu i stężenie chlorofilu a niejednostajnie spada, wzrasta natomiast jego różnorodność gatunkowa^[14].

Ochrona

Dolina Wisły przebiega przez wiele kompleksów leśnych (na przykład Puszczę Sandomierską). Rzeka przepływa przez różne obszary chronione, a inne znajdują się w jej dolinie, na przykład Rezerwat przyrody Zbocza Płutowskie oraz obszar Natura 2000 Wiśliska.

Bezpośrednio obejmujące Wisłę obszary chronione to^[15]:

obszary specjalnej ochrony ptaków

• Dolina Górnej Wisły PLB240001
• Stawy w Brzeszczach PLB120009
• Dolina Dolnej Skawy PLB120005
• Małopolski Przełom Wisły PLB140006
• Dolina Środkowej Wisły PLB140004
• Dolina Dolnej Wisły PLB040003
• Ujście Wisły PLB220004

specjalne obszary ochrony siedlisk

• Beskid Śląski PLH240005
• Zbiornik Goczałkowicki – Ujście Wisły i Bajerki PLH240039
• Tarnobrzeska Dolina Wisły PLH180049
• Dolina Dolnego Sanu PLH180020
• Przełom Wisły w Małopolsce PLH060045
• Kampinoska Dolina Wisły PLH140029
• Włocławska Dolina Wisły PLH040039
• Nieszawska Dolina Wisły PLH040012
• Dybowska Dolina Wisły PLH040011
• Solecka Dolina Wisły PLH040003
• Dolna Wisła PLH220033
• Ostoja w Ujściu Wisły PLH220044
• Twierdza Wisłoujście PLH220030

rezerwaty przyrody

• Barania Góra
• Wisła
• Wisła pod Zawichostem
• Krowia Wyspa
• Łachy Brzeskie
• Wyspy Świderskie
• Ławice Kiełpińskie
• Kępy Kazuńskie
• Zakole Zakroczymskie
• Wikliny Wiślane
• Kępa Rakowska
• Kępa Antonińska
• Wyspy Zakrzewskie
• Wyspy Białobrzeskie
• Kępa Wykowska
• Ławice Troszyńskie

parki krajobrazowe

• Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego
• Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy
• Kazimierski Park Krajobrazowy
• Nadwiślański Park Krajobrazowy
• Chełmiński Park Krajobrazowy

obszary chronionego krajobrazu

• Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Wisły
• Solec nad Wisłą
• Chodelski Obszar Chronionego Krajobrazu
• Nadwiślański Obszar Chronionego Krajobrazu (kilka obszarów o tej nazwie w różnych regionach)
• Dolina rzeki Pilicy i Drzewiczki
• Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu
• Niziny Ciechocińskiej
• Doliny Kwidzyńskiej
• Białej Góry
• Rzeki Nogat
• Środkowożuławski Obszar Chronionego Krajobrazu
• Żuław Gdańskich
• Wyspy Sobieszewskiej

Ponadto Wisłę obejmuje otulina Kampinoskiego Parku Narodowego.

Zanieczyszczenie

W 1972 na podstawie zarządzenia Prezesa Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej wyznaczono odcinki Wisły o różnej klasie czystości. Pierwszą klasę wyznaczono dla odcinków od ujścia Dunajca do Puław, od ujścia Radomki do Warszawy oraz od ujścia Narwi do Płocka. Dla pozostałych odcinków przyjęto drugą klasę^[16].

Na podstawie rzeczywistych pomiarów na początku lat 90. XX wieku żaden odcinek Wisły nie spełniał ówczesnych kryteriów czystości wód dla pierwszej klasy. Kryteria drugiej klasy spełniały kilkukilometrowe odcinki od źródeł do okolic Goczałkowic, leżące na zmianę z odcinkami spełniającymi kryteria trzeciej klasy i pozaklasowymi. Wody pozaklasowe miały odcinki od Czechowic-Dziedzic do ujścia Dunajca, w okolicach ujścia Brnia, ujścia Wieprza, ujścia Radomki oraz prawie cały odcinek od Warszawy do Żuław. Jako trzecioklasowe klasyfikowano wówczas pozostałe odcinki, tj. okolice ujścia Nidy, od ujścia Wisłoki do Warszawy (z krótkimi odcinkami pozaklasowymi) i krótkie odcinki przy Kępie Wykowskiej, w dolnej części Zbiornika Włocławskiego i odcinek przyujściowy^[17]. W połowie lat 90. XX wieku wody Wisły nie spełniały norm żadnej klasy czystości na prawie całej długości, łącznie z odcinkiem źródłowym, pod kątem kryteriów bakteriologicznych (sanitarnych) i fizykochemicznych, klasę trzecią miał tylko odcinek między ówczesnym województwem radomskim a lubelskim. Z kolei pod kątem zawartości substancji organicznych normom nie odpowiadał jedynie odcinek na Górnym Śląsku, podczas gdy większość długości spełniała kryteria drugiej klasy, a odcinek źródłowy i między Włocławkiem a Bydgoszczą były według ówczesnych kryteriów w tym zakresie klasyfikowane jako pierwszoklasowe. Pod kątem substancji biogennych, czyli kryteriów eutrofizacji, większość wód Wisły mieściła się w trzeciej klasie, odcinek przy ujściu Pilicy i od ujścia Wdy w dół w klasie drugiej, podczas gdy wody pozaklasowe były na odcinku od Zbiornika Goczałkowickiego do ujścia Nidy i w okolicach Warszawy^[18].

W 2011 roku, nie powołując się na żadne źródła, organizacja ekologiczna World Wildlife Fund oceniała, że wody Wisły na 56% długości biegu nie mieszczą się w żadnej klasie czystości^[19].

Według danych Inspekcji Ochrony Środowiska w ciągu 2012 roku poprzez Wisłę do Morza Bałtyckiego trafiła duża ilość metali ciężkich, a mianowicie 28,0 ton cynku, 70,0 ton miedzi, 26,1 ton ołowiu, 0,9 tony kadmu, 11,3 ton chromu, 25,2 ton niklu oraz około 200 kg rtęci^[20].

Na Wiśle znajduje się kilka punktów reperowej sieci monitoringu.

W punkcie reperowym w okolicach Krakowa w 2009 stwierdzono spełnianie ówczesnych kryteriów bardzo dobrego stanu ekologicznego dla zawartości chlorofilu a, temperatury, rozpuszczonego tlenu, ogólnego węgla organicznego, odczynu, dobrego stanu ekologicznego dla BZT₅, siarczanów, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, cynku i fenoli lotnych, a przekraczanie norm dobrego stanu dla przewodności elektrolitycznej, substancji rozpuszczonych, chlorków i kilku form azotu. Stan chemiczny poniżej dobrego sklasyfikowano z powodu przekroczeń norm zawartości kadmu, ołowiu i niektórych WWA. Woda spełniała normy w zakresie antracenu, fluorantenu, naftalenu, niklu i niektórych WWA. W tym samym roku w Warszawie stan bardzo dobry spełniały parametry opisujące zasolenie, stężenie tlenu i większości substancji biogennych. Norm stanu dobrego nie spełniało stężenie azotu Kjeldahla oraz utlenialność wody wyrażona jako BZT₅ i ChZT_Cr. O złym stanie zadecydowała wartość chlorofilu a. O stanie chemicznym poniżej dobrego zadecydowały przekroczenia norm dla zawartości rtęci i niektórych WW, natomiast spełnione były kryteria dla kadmu, endosulfanu, ołowiu, niektórych innych WWA i sumy pestycydów z grupy aldryny i jej pochodnych. W Kiezmarku większość badanych parametrów fizyczno-chemicznych mieściła się w granicach pierwszej lub drugiej klasy, a granice stanu dobrego przekraczało ChZT. Nie badano wówczas żadnego elementu biologicznego. Zawartość badanych substancji priorytetowych i innych podobnych zanieczyszczeń spełniała normy^[21]. Według oceny z roku 2016 w jednolitej części wód Wisła od Skawy do Skawinki (punkt w okolicach Kopanki) jej potencjał ekologiczny określono jako słaby ze względu na klasyfikację stanu makrozoobentosu (fitobentos i makrofity sklasyfikowano jako będące w stanie umiarkowanym). Ówczesnych norm stanu dobrego nie spełniały przewodność, twardość i odczyn oraz zawartość chlorków, siarczanów i azotu azotynowego. Stan chemiczny oceniono jako poniżej dobrego. W tej samej ocenie Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego na podstawie punktu Warszawie przy Moście Łazienkowskim stwierdzono zły potencjał ekologiczny, o czym zadecydował zły stan bezkręgowców bentosowych (stan fitoplanktonu był słaby). Wśród wskaźników fizykochemicznych ówczesne normy stanu dobrego przekraczały zawartość zawiesiny i chlorków, BZT₅ i odczyn. Spośród badanych substancji priorytetowych normy przekroczono dla niektórych WWA. W odróżnieniu od niektórych wcześniejszych badań, tym badaniu zawartość rtęci nie przekraczała norm. Potencjał ekologiczny i stan chemiczny jednolitej części wód Wisła od Wdy do ujścia (Kiezmark) oceniono jako dobry. Oprócz oceny w tych trzech punktach w roku 2016 oceniono stan lub potencjał ekologiczny w 27 jednolitych częściach wód na Wiśle. W żadnej elementy biologiczne klasyfikowane łącznie nie osiągnęły kryteriów bardzo dobrego stanu (1. klasa). Pojedyncze elementy osiągnęły bardzo dobry stan w przypadku fitoplanktonu w jednolitej części wód Martwa Wisła do Strzyży oraz fitobentosu i zooboentosu w Wiśle do Dobki bez Kopydła. Zły stan najczęściej osiągał zoobentos, a słaby również fitoplankton i ichtiofauna. Często przekraczane były kryteria zasolenia chlorkami, a w Małopolsce również siarczanami. Zawartość azotu i fosforu często mieściła się w kryteriach klasy pierwszej lub drugiej i tylko rzadko niektóre formy przekraczały normy stanu dobrego. Dobry potencjał ekologiczny osiągnęły jednolite części wód Wisła od Raby do Dunajca, Wisła od Wdy do ujścia i Martwa Wisła do Strzyży. Zły stan lub potencjał ekologiczny osiągnęły jednolite części wód Wisła od Skawinki do Podłężanki, Wisła od Pilicy do Jeziorki, Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego, Wisła od Narwi do Zbiornika Włocławek i Wisła od Białej do Przemszy. W tej ostatniej przekroczono szczególnie dużo parametrów klasyfikacji, zarówno biologicznych, jak i fizykochemicznych. Dobry stan chemiczny osiągnięto w jednolitych częściach wód Wisła od raby do Dunajca, Wisła od Sanu do Sanny, Wisła od Sanny do Kamiennej, Wisła od Kamiennej do Wieprza i Wisła od wypływu ze Zb. Włocławek do granicy Regionu Wodnego Środkowej Wisły, Martwa Wisła do Strzyży, Wisła Królewiecka, Wisła od Wdy do ujścia. W pozostałych albo nie uzyskano dobrego stanu chemicznego, albo nie był on badany. O tej ocenie decydowały najczęściej przekroczenia niektórych WWA (zwłaszcza benzo(a)piren), rzadziej heptachloru, rtęci czy polibromowanych difenyloeterów, przy czym nie wszystkie substancje były badane we wszystkich punktach^[22].

Według badań osadów w latach 2016 i 2017 przekroczenia proponowanych norm stwierdzono na stanowiskach w okolicach Oświęcimia (kadm, ołów, cynk, naftalen, acenaften, DDT), Sandomierza (chrom, cynk, mangan, pochodne DDT), Tyńca (kobalt, acenaften, pochodne DDT), Annopola (mangan), Gołąba (mangan), Jankowic (cynk), Kopanki (cynk, pochodne DDT), Opatowca (pochodne DDT). Podwyższone zawartości niektórych substancji występują też w innych punktach (np. pochodne DDT w okolicach Młocin, a ołów poniżej zapory we Włocławku). W przypadku osadów często badania z różnych lat znacznie się różnią^[23].

Historia

Historycznie Wisła odgrywała znaczącą rolę w transporcie towarów. Służyła przede wszystkim do eksportu zboża z terenów Rzeczypospolitej, przez Gdańsk, do Europy Zachodniej. W drodze powrotnej na jednostki rzeczne zabierano takie towary jak np. przyprawy, tytoń, wino, oliwa, żelazo czy bursztyny^[24]. O roli Wisły świadczą m.in. liczne odniesienia w tekstach kultury, czy też utwory jej dedykowane, jak np. barokowy poemat Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi. O znaczeniu Wisły w transporcie towarów przypominają także odkrycia archeologiczne, jak np. wydobycie elementów fontann czy kolumn z rabowanych przez wojska szwedzkie pałaców, które to elementy wywożono z Warszawy w trakcie potopu szwedzkiego korzystając z transportu rzecznego^[25].

Zagospodarowanie współczesne

Flaga promująca Rok Rzeki Wisły (2017)

Żegluga rzeczna

Korytem Wisły przebiega Droga Wodna Wisły (ujście Przemszy – Gdańsk / Zalew Wiślany), a w jej biegu m.in.:

• Droga Wodna Górnej Wisły (Oświęcim – Kraków)

Wisła jest połączona za pomocą rzek i kanałów z:

• Odrą – Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą (Droga wodna Wisła-Odra)
• Niemnem – Kanałem Żerańskim, Narwią, Biebrzą, Kanałem Augustowskim i Czarną Hańczą
• Dnieprem – Kanałem Żerańskim, Bugiem, Kanałem Królewskim i Prypecią.

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z 2002 r. ws. klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych^[26], Wisła ma następujące klasy żeglowne:

• Kl. IV – od ujścia rzeki Przemszy do połączenia z Kanałem Łączańskim,
• Kl. III – od ujścia Kanału Łączańskiego w miejscowości Skawina do stopnia wodnego Przewóz,
• Kl. Ib – od stopnia wodnego Przewóz do Płocka,
• Kl. Va – od Płocka do stopnia wodnego Włocławek,
• Kl. Ib – od stopnia wodnego Włocławek do ujścia rzeki Tążyny,
• Kl. II – od ujścia rzeki Tążyny do Tczewa,
• Kl. III – od Tczewa do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi
• Kl. Va – Martwa Wisła od śluzy Przegalina do ujścia

Na odcinku od Połańca do Kozienic Wisła jest żeglowna tylko w teorii, gdyż w rzeczywistości są tam dwie przeszkody uniemożliwiające żeglugę, przy których nie ma śluz. Pierwszą jest próg piętrzący wodę dla chłodzenia elektrowni w Połańcu, mający postać gumowego rękawa przegradzającego rzekę: przy niskich stanach wody (które na Wiśle są regułą) jest on wypełniany wodą i działa jak zapora. Teoretycznie w przypadku przepływania tamtędy statku powinien być opuszczany, w praktyce się to nie zdarza, gdyż głębokości wypłyconej rzeki wykluczają żeglugę większych statków, a dla mniejszych jednostek elektrownie progu nie opuszcza^[27]. Drugim jest stalowy próg podpiętrzający wybudowany w Świerżu Górnym dla elektrowni Kozienice, drugiej wielkiej elektrowni nad Wisłą. Próg nazywany jest „tymczasowym”, ale w rzeczywistości nie jest planowana ani jego likwidacja, ani zastąpienie go inną konstrukcją. Wybudowany został mimo braku wymaganej decyzji środowiskowej i stanowi zagrożenie dla żeglugi, a odcinek Wisły obejmujący próg został oficjalnym komunikatem nawigacyjnym zamknięty dla żeglugi i stan ten trwa nieprzerwanie od roku 2018^{[28][29][30][31]}.

Z kolei odcinek poniżej stopnia wodnego Włocławek nie spełnia wymogów klasy żeglugowej Ib, którą teoretycznie ma, gdyż z powodu erozji dennej poziom Wisły poniżej śluzy Włocławek obniżył się na tyle, że dolny próg śluzy nie spełnia nawet wymogów klasy Ia (1,2 m głębokości). Przy niskiej rzędnej poniżej śluzy (która występuje przez większość sezonu nawigacyjnego) śluzowania są wstrzymane^[32].

Wisła w sieci międzynarodowych dróg wodnych

(c) I, Zwiadowca21, CC-BY-SA-3.0

Statek na Wiśle w Krakowie

W 1996 roku w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance)^[33] ustalono sieć europejskiego systemu dróg wodnych. Fragmenty rzeki Wisły zaliczono do dwóch dróg wodnych międzynarodowego znaczenia^[33]:

• E40 – droga wodna łącząca Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. W Polsce przebiega na Wiśle od Gdańska do Warszawy, a dalej Narwią i Bugiem do Brześcia, gdzie łączy się z drogą wodną prowadzącą przez Polesie do Dniepru.
• E70 – europejski szlak wodny wschód-zachód łączący Antwerpię (Belgia, wybrzeże Morza Północnego) z Kłajpedą (Litwa, wybrzeże Bałtyku). Prowadzi poprzez Holandię, Niemcy, Polskę, Rosję do Litwy. W Polsce droga E70 przebiega na Wiśle na odcinku 114 km częściowo pokrywając się z drogą E40. Prowadzi od ujścia Brdy w Bydgoszczy do Malborka, a następnie Nogatem i Zalewem Wiślanym do granicy z Rosją.

Pomimo wpisania Wisły do umowy AGN jako drogi wodnej międzynarodowego znaczenia nie są wykonywane żadne działania mające na celu podniesienie najniższej I^[34] klasy drogi wodnej obowiązującej na większości długości rzeki – ponadto klasa I również nie jest zachowana, ze względu na brak wymaganych głębokości tranzytowych. Dodatkowo przegrodzenie rzeki jazem w Świerżu Górnym faktycznie zamknęło żeglugę między Sandomierzem a Warszawą^[31].

Czynniki te sprawiają, że żegluga wiślana uprawiana jest wyłącznie w zakresie transportu urobku z dna rzeki, przewozu towarów ponadgabarytowych oraz turystyki.

Polska przystąpiła do Porozumienia AGN dopiero z dniem 15 lutego 2017^[35].

Zagospodarowanie turystyczne i inicjatywy społeczne

Od 2008 roku organizowane jest „Święto Wisły”, będące wodną imprezą na Wiśle, którego celem jest promocja wszelkich form aktywności wodnej. Podczas święta mają miejsce spływy kajakowe, krótkie rejsy po Wiśle, koncerty, wystawy, prezentacje, pokazy ratownictwa, gry i zabawy. Impreza organizowana jest przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy^[36].

Oprócz warszawskiego Święta Wisły organizowane są także takie imprezy jak warszawskie Regaty o Puchar Dzielnicy Wisła^[37], Dookoła Wody Festival^[38] w Sandomierzu, Flis Festiwal^[39] w Gassach, czy Festiwal Wisły^[40] w województwie kujawsko-pomorskim. Od kilkunastu lat odbywa się też coroczny Królewski Flis na Wiśle od ujścia Przemszy do Gdańska^[41].

Z inicjatywy społecznego komitetu Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2017, między innymi, Rokiem Rzeki Wisły^[42]. Od 2018 w Sandomierzu przyznawany jest Order Rzeki Wisły^[43].

Na Wiśle organizowane są także pielgrzymki rzeczne – np. Pielgrzymka św. Zygmunta^[44] oraz pielgrzymka na Wzgórze Tumskie w Płocku do relikwii św. Barbary^[45].

Powodzie, susze i regulacja rzeki

Wody Wisły często wzbierają, powodując powodzie. W górnym biegu rzeki dzieje się tak zwykle w lipcu, pod wpływem obfitych opadów w górach, a w środkowym i dolnym biegu w marcu, pod wpływem roztopów wiosennych. Naturalny polder zalewowy na Nizinie Ciechocińskiej zalewany jest często dwukrotnie – wiosną i latem w rejonie Otłoczyna, gdzie znajduje się naturalny bród przez Wisłę (szlak bursztynowy).

Powódź w Sandomierzu w 2010 roku

W historii dochodziło wielokrotnie do katastrofalnych powodzi, między innymi w latach: 1813, 1844, 1888, 1934, 1960, 1997, 2001, 2010. Aby im zapobiec, powstały zbiorniki retencyjne na dopływach w górnym biegu; na odcinku od ujścia Przemszy do Stopnia Wodnego Przewóz rzeka jest skanalizowana, na kilometrze 675 położona jest Elektrownia Wodna we Włocławku; planowany jest także stopień wodny w Siarzewie^[46].

17 sierpnia 2015 roku poziom Wisły w Warszawie osiągnął 51 cm i był to najniższy stan lustra wody od końca XVIII wieku^[47][48]. 28 sierpnia 2015 roku poziom Wisły w Warszawie spadł do 41 cm^[49].

Zobacz też

• rzeki w Polsce
• Muzeum Wisły w Tczewie
• geomorfologia i hydrologia Wisły w Warszawie
• taras zalewowy Wisły w Warszawie
• bydgoskie zakole Wisły
• Żuławy Wiślane
• Dolina Dolnej Wisły
• Dolina Środkowej Wisły
• Fordoński Przełom Wisły
• Małopolski Przełom Wisły
• statki wiślane
• rzeczne lodołamacze na Wiśle
• Fundacja Ja Wisła

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wisła, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 577 .
• Wisła w Warszawie, Urząd m.st. Warszawy [dostęp 2019-02-14] .
• Zbigniew Tucholski: Żegluga parowa po Wiśle. wislawarszawska.pl. [dostęp 2020-01-04].
• Archiwalne zdjęcia i publikacje o rzece w bibliotece Polona