Wisła

Wisła
Ilustracja
Widok na Wisłę i ujście Sanny w rezerwacie Wisła pod Zawichostem
Kontynent

Eurazja

Państwo

 Polska

Lokalizacja

śląskie
małopolskie
świętokrzyskie
podkarpackie
lubelskie
mazowieckie
kujawsko-pomorskie
pomorskie

Rzeka
Długość1047 km
Spadek

1,04‰

Powierzchnia zlewni

194 424 km²

Średni przepływ

1046 m³/s przy ujściu do Morza Bałtyckiego

Źródło
MiejsceBarania Góra w Beskidzie Śląskim
Wysokość

1107 m n.p.m.

Współrzędne

49°36′21″N 19°00′13″E/49,605833 19,003611

Ujście
Recypient

Zatoka Gdańska (Morze Bałtyckie)

Miejsceza ujście Wisły przyjęto jej ujście przekopem między Świbnem a Mikoszewem
Współrzędne

54°21′42″N 18°57′07″E/54,361667 18,951944

Mapa
Mapa rzeki
Zasięg dorzecza Wisły na tle mapy hipsometrcznej
Szlak
RiverIcon-Spring.svg1047Barania Góra (Beskid Śląski)
RiverIcon-SmallLake.svgJezioro Czerniańskie
RiverIcon-AffluentR.svgDobka
RiverIcon-AffluentR.svgBrennica
RiverIcon-AffluentL.svgKnajka
RiverIcon-SmallLake.svgJezioro Goczałkowickie
RiverIcon-AffluentR.svgIłownica
RiverIcon-AffluentL.svgPszczynka
RiverIcon-AffluentL.svgGostynia
RiverIcon-AffluentL.svgPrzemsza
RiverIcon-AffluentR.svgSoła
RiverIcon-AffluentR.svgSkawa
RiverIcon-AffluentL.svgWiślisko
RiverIcon-AffluentR.svgSkawinka
RiverIcon-AffluentR.svgWilga
RiverIcon-City.svgKraków
RiverIcon-City.svgNiepołomice
RiverIcon-City.svgNowe Brzesko
RiverIcon-AffluentR.svgDrwinka
RiverIcon-AffluentR.svgRaba
RiverIcon-AffluentL.svgSzreniawa
RiverIcon-AffluentR.svgUszwica
RiverIcon-AffluentR.svgKisielina
RiverIcon-AffluentR.svgDunajec
RiverIcon-AffluentL.svgNida
RiverIcon-AffluentR.svgBreń
RiverIcon-AffluentR.svgWisłoka
RiverIcon-AffluentR.svgBabulówka
RiverIcon-City.svgTarnobrzeg
RiverIcon-AffluentL.svgKoprzywianka
RiverIcon-City.svgSandomierz
RiverIcon-AffluentR.svgŁęg
RiverIcon-AffluentR.svgSan
RiverIcon-AffluentL.svgOpatówka
RiverIcon-City.svgZawichost
RiverIcon-AffluentR.svgSanna
RiverIcon-AffluentL.svgKamienna
RiverIcon-AffluentL.svgKrępianka
RiverIcon-AffluentL.svgIłżanka
RiverIcon-AffluentR.svgChodelka
RiverIcon-City.svgKazimierz Dolny
RiverIcon-AffluentR.svgBystra
RiverIcon-City.svgPuławy
RiverIcon-AffluentR.svgKurówka
RiverIcon-AffluentR.svgWieprz
RiverIcon-City.svgDęblin
RiverIcon-AffluentL.svgZagożdżonka
RiverIcon-AffluentL.svgRadomka
RiverIcon-AffluentR.svgOkrzejka / Bączycha
RiverIcon-AffluentR.svgPromnik
RiverIcon-AffluentR.svgWilga
RiverIcon-AffluentL.svgPilica
RiverIcon-City.svgGóra Kalwaria
RiverIcon-AffluentR.svgŚwider
RiverIcon-City.svgWarszawa
RiverIcon-City.svgNowy Dwór Mazowiecki
RiverIcon-AffluentR.svgNarew
RiverIcon-City.svgWyszogród
RiverIcon-AffluentL.svgBzura
RiverIcon-AffluentR.svgMołtawa
RiverIcon-City.svgPłock
RiverIcon-AffluentL.svgSkrwa Lewa
RiverIcon-AffluentR.svgSkrwa (Prawa)
RiverIcon-SmallLake.svgJezioro Włocławskie
RiverIcon-City.svgWłocławek
RiverIcon-AffluentL.svgZgłowiączka
RiverIcon-AffluentR.svgMień
RiverIcon-AffluentR.svgDrwęca
RiverIcon-City.svgToruń
RiverIcon-City.svgSolec Kujawski
RiverIcon-AffluentL.svgBrda
RiverIcon-City.svgBydgoszcz
RiverIcon-AffluentR.svgFryba
RiverIcon-City.svgŚwiecie
RiverIcon-AffluentL.svgWda
RiverIcon-City.svgGrudziądz
RiverIcon-AffluentR.svgOsa
RiverIcon-City.svgNowe
RiverIcon-AffluentL.svgMątawa
RiverIcon-AffluentL.svgWierzyca
RiverIcon-City.svgGniew
RiverIcon-AffluentR.svgNogat
RiverIcon-City.svgTczew
RiverIcon-AffluentR.svgSzkarpawa
RiverIcon-AffluentL.svgMartwa Wisła
RiverIcon-City.svgGdańsk (Świbno, Przegalina)
RiverIcon-delta.svg0Morze Bałtyckie
Gdańsk-Świbno / Mikoszewo
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast u góry znajduje się punkt z opisem „ujście”

Wisła (łac. Vistula) – najdłuższa rzeka Polski, a także najdłuższa rzeka uchodząca do Morza Bałtyckiego, o długości 1047 km. Wpływa do Zatoki Gdańskiej, a jej średnioroczny przepływ w odcinku ujściowym wynosi 1046 m³/s[1].

Według pomiarów z 2005 roku Wisła – będąca najdłuższą rzeką w Polsce – ma długość 1023,5 km[2].

Historia nazwy

Toruń z Wisłą według Meriana z 1641

Hydronim „Wisła” ma ponad 2000 lat. Pierwsza wzmianka spisana po łacinie pochodzi z 7–5 r. p.n.e. i znajduje się na wystawionej w Porticus Vipsania mapie Marka Agrypy oraz w Historii naturalnej Pliniusza Starszego, który nazwał rzekę Viscla. Od V wieku Vistla (Divisio orbis terrarum). W okresie tym dorzecze Wisły zasiedlone było od południa przez plemiona celtyckie, a od północy przez plemiona wschodniogermańskie.

W wiekach od II do IV występuje nazwa Viscla (Gajusz Juliusz Solinus, Pliniusz Starszy, Klaudiusz Ptolemeusz). Ptolemeusz podał także nazwy i siedziby plemion nad Wisłą: Wenedów, Gythonów, Galindów. Wisła u rzymskich historyków uchodziła do Morza Swebów (łac. Mare Suebicum, Tacyt I wiek), czyli Bałtyku, a ściślej Zatoki Wenedzkiej (II wiek), czyli obecnej Zatoki Gdańskiej – de internis eius partibus Alba, Guthalus, Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum. W germańskiej tradycji pisanej (Widsidh) nadwiślańskie lasy są ojczyzną Wandalów, Sasów i innych plemion germańskich, chociaż w rzeczywistości ludy te pochodzą z południowej Skandynawii[3].

Wincenty Kadłubek nazywał Wisłę Vandalus, wyprowadzając nazwę rzeki od imienia Wandy, a tę od wyrazu vanduo, oznaczającą w języku litewskim wodę, podobnie jak Ouiádou (=woda, rzeka) Ptolemeusza (rzeka Odra). Natomiast Jan Długosz w Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego (1455–1480) nazywa Wisłę „rzeką Białą”: a nationibus orientalibus Polonis vicinis, ab aquae condorem Alba aqua... nominatur.

Najdawniejszą formę można próbować odtwarzać jako *Wīstlā, czy wykazać związek z pierwiastkiem *weys „płynąć”, lecz z braku nawiązań w toponimii i braku morfemu *Wīstl- w historycznych językach, można przyjąć, że jest to nazwa przejęta przez ludy indoeuropejskie od wcześniejszych mieszkańców[4].

Przebieg i dorzecza

Aleksander, król polski, stwierdza, że żegluga po Wiśle jest wolna dla wszystkich (1505).

Źródła rzeki znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka)[5], na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.

Wisła w Ustroniu
Wisła płynąca przez miasto Wisłę
Wisła w Tyńcu
Wisła niedaleko Koszyc, dawna przystań promowa
Ujście Narwi do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim
Wisła na wysokości Torunia
Ujście Wisły w okolicy Mikoszewa
Kierownica wschodnia w ujściu Wisły (przedłużenie jej przekopu)

W sensie geograficznym Wisła ma dwa potoki źródłowe: Białą Wisełkę i Czarną Wisełkę[6]. Natomiast w sensie hydrologicznym rzeka Wisła zaczyna się w miejscu połączenia potoku Malinka z potokiem Wisełka powstałym z połączenia Białej i Czarnej Wisełki uchodzących do Jeziora Czerniańskiego[7][8]. Górny odcinek Wisły aż do ujścia Przemszy nie jest żeglowny i nosi nazwę Małej Wisły[7].

Podział biegu rzeki Wisły[9]:

  • bieg górny – od źródeł do Zawichostu (poniżej ujścia Sanu)
  • bieg środkowy – od Zawichostu do ujścia Narwi (operacyjnie często przyjmuje się do stopnia wodnego Włocławek)
  • bieg dolny – od ujścia Narwi (lub od stopnia wodnego Włocławek) do ujścia.

Zbiorniki na Wiśle

Delta Wisły

W miejscowości Biała Góra koło Sztumu około 50 km od ujścia, rozdzielając się na dwa ramiona Leniwka (lewe) i Nogat (prawe), tworzy szeroką deltę, zwaną Żuławami. W miejscu noszącym obecnie nazwę Gdańska Głowa od Leniwki oddziela się w kierunku wschodnim kolejne ramię zwane Szkarpawa, w celu ochrony przeciwpowodziowej zamknięte śluzą. Kolejne ramię Martwa Wisła oddziela się w Przegalinie. Uchodzi do Zatoki Gdańskiej.

Do XIV wieku ujście Wisły dzieliło się na Wisłę Elbląską (główne wschodnie ramię) i Wisłę Gdańską (mniejsze zachodnie ramię). Od roku 1371 głównym ramieniem stała się Wisła Gdańska. W czasach nowożytnych główne ramię Wisły nazywano Samicą, a drugie Lachą[10] Po powodzi w 1840 roku utworzyło się dodatkowe ramię Wisła Śmiała. W latach 1891–1895 wykonano przekop ujściowy koło Świbna.

Dorzecze

Dorzecze Wisły zajmuje powierzchnię 194 424 km²[11]. Najwyższy punkt dorzecza leży na wysokości 2655 m n.p.m. (szczyt Gerlach w Tatrach).

Miejscowości położone nad Wisłą

Wisła w małopolskim Mędrzechowie
Brzeg Wisły w gminie Solec nad Wisłą
Wisła w środkowym biegu u ujścia Pilicy
Wisła w Płocku
Dolina Wisły w okolicach Torunia
Wisła w Wiśle
Bieg rzeki Wisły zawarty jest w znaku Rodła. Symbol odpowiada kształtowi biegu rzeki z zaznaczonym Krakowem jako kolebką kultury polskiej.

Jednolite części wód

Wisła na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski identyfikator hydrologiczny 2, przy czym jej boczne ramiona ujściowe są traktowane jak odrębne cieki[12]. Na potrzeby gospodarki wodnej Wisła jest podzielona na następujące jednolite części wód[13]:

  • Wisła do Dobki bez Kopydła (PLRW20001221113549)
  • Wisła od Dobki do Bładnicy (PLRW20009211151)
  • Wisła od Bładnicy do zbiornika Goczałkowice (PLRW20009211159)
  • Wisła od zbiornika Goczałkowice do Białej (PLRW20001921139)
  • Wisła od Białej do Przemszy (PLRW20001921199)
  • Wisła od Przemszy bez Przemszy do Skawy (PLRW20001921339)
    • równolegle kanał żeglowny Dwory (PLRW200002133529)
  • Wisła od Skawy do Skawinki (PLRW2000192135599)
  • Wisła od Skawinki do Podłężanki (PLRW2000192137759)
  • Wisła od Podłężanki do Raby (PLRW200019213799)
  • Wisła od Raby do Dunajca (PLRW200021213999)
  • Wisła od Dunajca do Wisłoki (PLRW20002121799)
  • Wisła od Wisłoki do Sanu (PLRW20002121999)
  • Wisła od Sanu do Sanny (PLRW2000212319)
  • Wisła od Sanny do Kamiennej (PLRW2000212339)
  • Wisła od Kamiennej do Wieprza (PLRW2000212399)
  • Wisła od Wieprza do Pilicy (PLRW2000212539)
  • Wisła od Pilicy do Jeziorki (PLRW200021257)
  • Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego (PLRW20002125971)
  • Wisła od Kanału Młocińskiego do Narwi (PLRW20002125999)
  • Wisła od Narwi do zbiornika Włocławek (PLRW2000212739)
  • Wisła od wypływu ze zbiornika Włocławek do granicy Regionu Wodnego Środkowej Wisły (PLRW20002127911)
  • Wisła od granicy Regionu Wodnego Dolnej Wisły do dopływu z Sierzchowa (PLRW20002127935)
  • Wisła od dopływu z Sierzchowa do Wdy (PLRW2000212939)
  • Wisła od Wdy do ujścia (PLRW20002129999)

A także:

Przyroda

Fitoplankton

W fitoplanktonie dolnego odcinka Wisły dominują okrzemki. W biomasie największy udział mają Aulacoseira granulata, Actinocyclus normanii, Cyclotella meneghiniana, Cyclotella planctonica, Cyclostephanos dubius, Stephanodiscus alpinus, Stephanodiscus hantzschii, Asterionella formosa i Ulnaria ulna. Spoza okrzemek stosunkowo licznie występują zieleniceChlamydomonas sp., Coelastrum astroideum, Desmodesmus communis i sinice Oscillatoria limosa i Phormidium tergestinum. Czasem przejściowo znaczny udział mają też kryptomonady. Od lat 90. XX w. biomasa fitoplanktonu i stężenie chlorofilu a niejednostajnie spada, wzrasta natomiast jego różnorodność gatunkowa[14].

Ochrona

Dolina Wisły przebiega przez wiele kompleksów leśnych (na przykład Puszczę Sandomierską). Rzeka przepływa przez różne obszary chronione, a inne znajdują się w jej dolinie, na przykład Rezerwat przyrody Zbocza Płutowskie oraz obszar Natura 2000 Wiśliska.

Bezpośrednio obejmujące Wisłę obszary chronione to[15]:

obszary specjalnej ochrony ptaków
specjalne obszary ochrony siedlisk
rezerwaty przyrody
parki krajobrazowe
obszary chronionego krajobrazu

Ponadto Wisłę obejmuje otulina Kampinoskiego Parku Narodowego.

Zanieczyszczenie

W 1972 na podstawie zarządzenia Prezesa Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej wyznaczono odcinki Wisły o różnej klasie czystości. Pierwszą klasę wyznaczono dla odcinków od ujścia Dunajca do Puław, od ujścia Radomki do Warszawy oraz od ujścia Narwi do Płocka. Dla pozostałych odcinków przyjęto drugą klasę[16].

Na podstawie rzeczywistych pomiarów na początku lat 90. XX wieku żaden odcinek Wisły nie spełniał ówczesnych kryteriów czystości wód dla pierwszej klasy. Kryteria drugiej klasy spełniały kilkukilometrowe odcinki od źródeł do okolic Goczałkowic, leżące na zmianę z odcinkami spełniającymi kryteria trzeciej klasy i pozaklasowymi. Wody pozaklasowe miały odcinki od Czechowic-Dziedzic do ujścia Dunajca, w okolicach ujścia Brnia, ujścia Wieprza, ujścia Radomki oraz prawie cały odcinek od Warszawy do Żuław. Jako trzecioklasowe klasyfikowano wówczas pozostałe odcinki, tj. okolice ujścia Nidy, od ujścia Wisłoki do Warszawy (z krótkimi odcinkami pozaklasowymi) i krótkie odcinki przy Kępie Wykowskiej, w dolnej części Zbiornika Włocławskiego i odcinek przyujściowy[17]. W połowie lat 90. XX wieku wody Wisły nie spełniały norm żadnej klasy czystości na prawie całej długości, łącznie z odcinkiem źródłowym, pod kątem kryteriów bakteriologicznych (sanitarnych) i fizykochemicznych, klasę trzecią miał tylko odcinek między ówczesnym województwem radomskim a lubelskim. Z kolei pod kątem zawartości substancji organicznych normom nie odpowiadał jedynie odcinek na Górnym Śląsku, podczas gdy większość długości spełniała kryteria drugiej klasy, a odcinek źródłowy i między Włocławkiem a Bydgoszczą były według ówczesnych kryteriów w tym zakresie klasyfikowane jako pierwszoklasowe. Pod kątem substancji biogennych, czyli kryteriów eutrofizacji, większość wód Wisły mieściła się w trzeciej klasie, odcinek przy ujściu Pilicy i od ujścia Wdy w dół w klasie drugiej, podczas gdy wody pozaklasowe były na odcinku od Zbiornika Goczałkowickiego do ujścia Nidy i w okolicach Warszawy[18].

W 2011 roku, nie powołując się na żadne źródła, organizacja ekologiczna World Wildlife Fund oceniała, że wody Wisły na 56% długości biegu nie mieszczą się w żadnej klasie czystości[19].

Według danych Inspekcji Ochrony Środowiska w ciągu 2012 roku poprzez Wisłę do Morza Bałtyckiego trafiła duża ilość metali ciężkich, a mianowicie 28,0 ton cynku, 70,0 ton miedzi, 26,1 ton ołowiu, 0,9 tony kadmu, 11,3 ton chromu, 25,2 ton niklu oraz około 200 kg rtęci[20].

Na Wiśle znajduje się kilka punktów reperowej sieci monitoringu.

reperowy punkt pomiarowo-kontrolnyStan ekologiczny wódStan chemiczny wód
2007[21]2008[21]2009[21]2016[22]2007[21]2008[21]2009[21]2016[22]
Kraków/Kopanka (województwo małopolskie)umiarkowanyumiarkowanyumiarkowanysłabydobrydobryponiżej dobregoponiżej dobrego
Warszawaumiarkowanyumiarkowanyzłyzłydobrydobryponiżej dobregoponiżej dobrego
Kiezmarkumiarkowanyumiarkowanyponiżej dobregodobrydobrybrak ocenydobrydobry

W punkcie reperowym w okolicach Krakowa w 2009 stwierdzono spełnianie ówczesnych kryteriów bardzo dobrego stanu ekologicznego dla zawartości chlorofilu a, temperatury, rozpuszczonego tlenu, ogólnego węgla organicznego, odczynu, dobrego stanu ekologicznego dla BZT5, siarczanów, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, cynku i fenoli lotnych, a przekraczanie norm dobrego stanu dla przewodności elektrolitycznej, substancji rozpuszczonych, chlorków i kilku form azotu. Stan chemiczny poniżej dobrego sklasyfikowano z powodu przekroczeń norm zawartości kadmu, ołowiu i niektórych WWA. Woda spełniała normy w zakresie antracenu, fluorantenu, naftalenu, niklu i niektórych WWA. W tym samym roku w Warszawie stan bardzo dobry spełniały parametry opisujące zasolenie, stężenie tlenu i większości substancji biogennych. Norm stanu dobrego nie spełniało stężenie azotu Kjeldahla oraz utlenialność wody wyrażona jako BZT5 i ChZTCr. O złym stanie zadecydowała wartość chlorofilu a. O stanie chemicznym poniżej dobrego zadecydowały przekroczenia norm dla zawartości rtęci i niektórych WW, natomiast spełnione były kryteria dla kadmu, endosulfanu, ołowiu, niektórych innych WWA i sumy pestycydów z grupy aldryny i jej pochodnych. W Kiezmarku większość badanych parametrów fizyczno-chemicznych mieściła się w granicach pierwszej lub drugiej klasy, a granice stanu dobrego przekraczało ChZT. Nie badano wówczas żadnego elementu biologicznego. Zawartość badanych substancji priorytetowych i innych podobnych zanieczyszczeń spełniała normy[21]. Według oceny z roku 2016 w jednolitej części wód Wisła od Skawy do Skawinki (punkt w okolicach Kopanki) jej potencjał ekologiczny określono jako słaby ze względu na klasyfikację stanu makrozoobentosu (fitobentos i makrofity sklasyfikowano jako będące w stanie umiarkowanym). Ówczesnych norm stanu dobrego nie spełniały przewodność, twardość i odczyn oraz zawartość chlorków, siarczanów i azotu azotynowego. Stan chemiczny oceniono jako poniżej dobrego. W tej samej ocenie Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego na podstawie punktu Warszawie przy Moście Łazienkowskim stwierdzono zły potencjał ekologiczny, o czym zadecydował zły stan bezkręgowców bentosowych (stan fitoplanktonu był słaby). Wśród wskaźników fizykochemicznych ówczesne normy stanu dobrego przekraczały zawartość zawiesiny i chlorków, BZT5 i odczyn. Spośród badanych substancji priorytetowych normy przekroczono dla niektórych WWA. W odróżnieniu od niektórych wcześniejszych badań, tym badaniu zawartość rtęci nie przekraczała norm. Potencjał ekologiczny i stan chemiczny jednolitej części wód Wisła od Wdy do ujścia (Kiezmark) oceniono jako dobry. Oprócz oceny w tych trzech punktach w roku 2016 oceniono stan lub potencjał ekologiczny w 27 jednolitych częściach wód na Wiśle. W żadnej elementy biologiczne klasyfikowane łącznie nie osiągnęły kryteriów bardzo dobrego stanu (1. klasa). Pojedyncze elementy osiągnęły bardzo dobry stan w przypadku fitoplanktonu w jednolitej części wód Martwa Wisła do Strzyży oraz fitobentosu i zooboentosu w Wiśle do Dobki bez Kopydła. Zły stan najczęściej osiągał zoobentos, a słaby również fitoplankton i ichtiofauna. Często przekraczane były kryteria zasolenia chlorkami, a w Małopolsce również siarczanami. Zawartość azotu i fosforu często mieściła się w kryteriach klasy pierwszej lub drugiej i tylko rzadko niektóre formy przekraczały normy stanu dobrego. Dobry potencjał ekologiczny osiągnęły jednolite części wód Wisła od Raby do Dunajca, Wisła od Wdy do ujścia i Martwa Wisła do Strzyży. Zły stan lub potencjał ekologiczny osiągnęły jednolite części wód Wisła od Skawinki do Podłężanki, Wisła od Pilicy do Jeziorki, Wisła od Jeziorki do Kanału Młocińskiego, Wisła od Narwi do Zbiornika Włocławek i Wisła od Białej do Przemszy. W tej ostatniej przekroczono szczególnie dużo parametrów klasyfikacji, zarówno biologicznych, jak i fizykochemicznych. Dobry stan chemiczny osiągnięto w jednolitych częściach wód Wisła od raby do Dunajca, Wisła od Sanu do Sanny, Wisła od Sanny do Kamiennej, Wisła od Kamiennej do Wieprza i Wisła od wypływu ze Zb. Włocławek do granicy Regionu Wodnego Środkowej Wisły, Martwa Wisła do Strzyży, Wisła Królewiecka, Wisła od Wdy do ujścia. W pozostałych albo nie uzyskano dobrego stanu chemicznego, albo nie był on badany. O tej ocenie decydowały najczęściej przekroczenia niektórych WWA (zwłaszcza benzo(a)piren), rzadziej heptachloru, rtęci czy polibromowanych difenyloeterów, przy czym nie wszystkie substancje były badane we wszystkich punktach[22].

Według badań osadów w latach 2016 i 2017 przekroczenia proponowanych norm stwierdzono na stanowiskach w okolicach Oświęcimia (kadm, ołów, cynk, naftalen, acenaften, DDT), Sandomierza (chrom, cynk, mangan, pochodne DDT), Tyńca (kobalt, acenaften, pochodne DDT), Annopola (mangan), Gołąba (mangan), Jankowic (cynk), Kopanki (cynk, pochodne DDT), Opatowca (pochodne DDT). Podwyższone zawartości niektórych substancji występują też w innych punktach (np. pochodne DDT w okolicach Młocin, a ołów poniżej zapory we Włocławku). W przypadku osadów często badania z różnych lat znacznie się różnią[23].

Historia

Historycznie Wisła odgrywała znaczącą rolę w transporcie towarów. Służyła przede wszystkim do eksportu zboża z terenów Rzeczypospolitej, przez Gdańsk, do Europy Zachodniej. W drodze powrotnej na jednostki rzeczne zabierano takie towary jak np. przyprawy, tytoń, wino, oliwa, żelazo czy bursztyny[24]. O roli Wisły świadczą m.in. liczne odniesienia w tekstach kultury, czy też utwory jej dedykowane, jak np. barokowy poemat Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi. O znaczeniu Wisły w transporcie towarów przypominają także odkrycia archeologiczne, jak np. wydobycie elementów fontann czy kolumn z rabowanych przez wojska szwedzkie pałaców, które to elementy wywożono z Warszawy w trakcie potopu szwedzkiego korzystając z transportu rzecznego[25].

Zagospodarowanie współczesne

Flaga promująca Rok Rzeki Wisły (2017)

Żegluga rzeczna

Korytem Wisły przebiega Droga Wodna Wisły (ujście Przemszy – Gdańsk / Zalew Wiślany), a w jej biegu m.in.:

Wisła jest połączona za pomocą rzek i kanałów z:

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z 2002 r. ws. klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych[26], Wisła ma następujące klasy żeglowne:

  • Kl. IV – od ujścia rzeki Przemszy do połączenia z Kanałem Łączańskim,
  • Kl. III – od ujścia Kanału Łączańskiego w miejscowości Skawina do stopnia wodnego Przewóz,
  • Kl. Ib – od stopnia wodnego Przewóz do Płocka,
  • Kl. Va – od Płocka do stopnia wodnego Włocławek,
  • Kl. Ib – od stopnia wodnego Włocławek do ujścia rzeki Tążyny,
  • Kl. II – od ujścia rzeki Tążyny do Tczewa,
  • Kl. III – od Tczewa do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi
  • Kl. Va – Martwa Wisła od śluzy Przegalina do ujścia

Na odcinku od Połańca do Kozienic Wisła jest żeglowna tylko w teorii, gdyż w rzeczywistości są tam dwie przeszkody uniemożliwiające żeglugę, przy których nie ma śluz. Pierwszą jest próg piętrzący wodę dla chłodzenia elektrowni w Połańcu, mający postać gumowego rękawa przegradzającego rzekę: przy niskich stanach wody (które na Wiśle są regułą) jest on wypełniany wodą i działa jak zapora. Teoretycznie w przypadku przepływania tamtędy statku powinien być opuszczany, w praktyce się to nie zdarza, gdyż głębokości wypłyconej rzeki wykluczają żeglugę większych statków, a dla mniejszych jednostek elektrownie progu nie opuszcza[27]. Drugim jest stalowy próg podpiętrzający wybudowany w Świerżu Górnym dla elektrowni Kozienice, drugiej wielkiej elektrowni nad Wisłą. Próg nazywany jest „tymczasowym”, ale w rzeczywistości nie jest planowana ani jego likwidacja, ani zastąpienie go inną konstrukcją. Wybudowany został mimo braku wymaganej decyzji środowiskowej i stanowi zagrożenie dla żeglugi, a odcinek Wisły obejmujący próg został oficjalnym komunikatem nawigacyjnym zamknięty dla żeglugi i stan ten trwa nieprzerwanie od roku 2018[28][29][30][31].

Z kolei odcinek poniżej stopnia wodnego Włocławek nie spełnia wymogów klasy żeglugowej Ib, którą teoretycznie ma, gdyż z powodu erozji dennej poziom Wisły poniżej śluzy Włocławek obniżył się na tyle, że dolny próg śluzy nie spełnia nawet wymogów klasy Ia (1,2 m głębokości). Przy niskiej rzędnej poniżej śluzy (która występuje przez większość sezonu nawigacyjnego) śluzowania są wstrzymane[32].

Wisła w sieci międzynarodowych dróg wodnych

Statek na Wiśle w Krakowie

W 1996 roku w porozumieniu AGN (European Agreement on Main Inland Waterways of International Importance)[33] ustalono sieć europejskiego systemu dróg wodnych. Fragmenty rzeki Wisły zaliczono do dwóch dróg wodnych międzynarodowego znaczenia[33]:

  • E40 – droga wodna łącząca Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym. W Polsce przebiega na Wiśle od Gdańska do Warszawy, a dalej Narwią i Bugiem do Brześcia, gdzie łączy się z drogą wodną prowadzącą przez Polesie do Dniepru.
  • E70 – europejski szlak wodny wschód-zachód łączący Antwerpię (Belgia, wybrzeże Morza Północnego) z Kłajpedą (Litwa, wybrzeże Bałtyku). Prowadzi poprzez Holandię, Niemcy, Polskę, Rosję do Litwy. W Polsce droga E70 przebiega na Wiśle na odcinku 114 km częściowo pokrywając się z drogą E40. Prowadzi od ujścia Brdy w Bydgoszczy do Malborka, a następnie Nogatem i Zalewem Wiślanym do granicy z Rosją.

Pomimo wpisania Wisły do umowy AGN jako drogi wodnej międzynarodowego znaczenia nie są wykonywane żadne działania mające na celu podniesienie najniższej I[34] klasy drogi wodnej obowiązującej na większości długości rzeki – ponadto klasa I również nie jest zachowana, ze względu na brak wymaganych głębokości tranzytowych. Dodatkowo przegrodzenie rzeki jazem w Świerżu Górnym faktycznie zamknęło żeglugę między Sandomierzem a Warszawą[31].

Czynniki te sprawiają, że żegluga wiślana uprawiana jest wyłącznie w zakresie transportu urobku z dna rzeki, przewozu towarów ponadgabarytowych oraz turystyki.

Polska przystąpiła do Porozumienia AGN dopiero z dniem 15 lutego 2017[35].

Zagospodarowanie turystyczne i inicjatywy społeczne

Od 2008 roku organizowane jest „Święto Wisły”, będące wodną imprezą na Wiśle, którego celem jest promocja wszelkich form aktywności wodnej. Podczas święta mają miejsce spływy kajakowe, krótkie rejsy po Wiśle, koncerty, wystawy, prezentacje, pokazy ratownictwa, gry i zabawy. Impreza organizowana jest przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy[36].

Oprócz warszawskiego Święta Wisły organizowane są także takie imprezy jak warszawskie Regaty o Puchar Dzielnicy Wisła[37], Dookoła Wody Festival[38] w Sandomierzu, Flis Festiwal[39] w Gassach, czy Festiwal Wisły[40] w województwie kujawsko-pomorskim. Od kilkunastu lat odbywa się też coroczny Królewski Flis na Wiśle od ujścia Przemszy do Gdańska[41].

Z inicjatywy społecznego komitetu Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2017, między innymi, Rokiem Rzeki Wisły[42]. Od 2018 w Sandomierzu przyznawany jest Order Rzeki Wisły[43].

Na Wiśle organizowane są także pielgrzymki rzeczne – np. Pielgrzymka św. Zygmunta[44] oraz pielgrzymka na Wzgórze Tumskie w Płocku do relikwii św. Barbary[45].

Powodzie, susze i regulacja rzeki

Wody Wisły często wzbierają, powodując powodzie. W górnym biegu rzeki dzieje się tak zwykle w lipcu, pod wpływem obfitych opadów w górach, a w środkowym i dolnym biegu w marcu, pod wpływem roztopów wiosennych. Naturalny polder zalewowy na Nizinie Ciechocińskiej zalewany jest często dwukrotnie – wiosną i latem w rejonie Otłoczyna, gdzie znajduje się naturalny bród przez Wisłę (szlak bursztynowy).

Zdjęcie satelitarne przedstawia szeroko rozlane wody Wisły w Sandomierzu. Zalane są setki domów
Powódź w Sandomierzu w 2010 roku

W historii dochodziło wielokrotnie do katastrofalnych powodzi, między innymi w latach: 1813, 1844, 1888, 1934, 1960, 1997, 2001, 2010. Aby im zapobiec, powstały zbiorniki retencyjne na dopływach w górnym biegu; na odcinku od ujścia Przemszy do Stopnia Wodnego Przewóz rzeka jest skanalizowana, na kilometrze 675 położona jest Elektrownia Wodna we Włocławku; planowany jest także stopień wodny w Siarzewie[46].

17 sierpnia 2015 roku poziom Wisły w Warszawie osiągnął 51 cm i był to najniższy stan lustra wody od końca XVIII wieku[47][48]. 28 sierpnia 2015 roku poziom Wisły w Warszawie spadł do 41 cm[49].

Zobacz też

Przypisy

  1. Dane dla punktu pomiarowgo w Tczewie; źródło: Wyznaczenie granic bezpośredniego zagrożenia powodzią w celu uzasadnionego odtworzenia terenów zalewowych. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział w Gdyni/Poznaniu, 2003/2004 [dostęp 2017-02-20].
  2. Praca zbiorowa pod kierunkiem Haliny Czarneckiej, IMGW, Warszawa, Atlas podziału hydrograficznego Polski Część 2. Zestawienia zlewni, 2005.
  3. Obrzeża germańskiego osadnictwa północno-zachodniego, które ostatecznie ustaliło się w południowej Skandynawii, według: J. Czarnecki, The Goths in Acient Poland, Miami, 1975; Norman Davies, Boże igrzysko, 2002, s. 64.
  4. Zbigniew Babik: Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich w granicach średniowiecznej Słowiańszczyzny. Kraków: Uniwersitas, 2001, s. 313–315. ISBN 83-7052-597-0.
  5. Żaneta Kosińska: Rzeka Wisła.
  6. Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych: Hydronimy. Izabella Krauze-Tomczyk, Jerzy Ostrowski (oprac. red). T. 1. Cz. 1: Wody płynące, źródła, wodospady. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006. ISBN 83-239-9607-5.
  7. a b Zbigniew Cienciała: 5.3. Wody powierzchniowe. Opis zabudowy ważniejszych cieków. W: Monografia Wisły. T. I: Środowisko przyrodnicze Wisły. Wisła: Galeria „Na Gojach”, 2007, s. 110. ISBN 978-83-60551-05-9.
  8. Aleksander Dorda: Środowisko abiotyczne. Charakterystyka hydrograficzna. Rzeki i potoki. Dorzecze Małej Wisły. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica. T. I: Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Cz. pierwsza: Środowisko przyrodnicze. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, 2009, s. 64. ISBN 978-83-926929-2-8.
  9. Michał Ceran, Kamila Głowinkowska, Andrzej Hański, Alicja Kańska, Małgorzata Klejna, Magdalena Korcz, Beata Kowalska, Judyta Lasek, Agnieszka Malota, Magda Mielke, Jerzy Niedbała, Emilia Piskalska, Magdalena Retman, Tomasz Rogowski, Marek Soliwoda i inni: Słownik tematyczny pojęć stosowanych w prognozach hydrologicznych. Warszawa: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, 2014, s. 6, seria: HYDROLOGICZNA OSŁONA KRAJU. ISBN 978-83-61102-91-5.
  10. Sebastian Fabian Klonowic, Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi, 1595.
  11. Polska. Największe rzeki, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-02-14].
  12. Mapa Podziału Hydrograficznego Polski w skali 1:10 000, 2014.
  13. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły M.P. z 2011 r. nr 49, poz. 549.
  14. Ewa Anna Dembowska, The Use of Phytoplankton in the Assessment of Water Quality in the Lower Section of Poland’s Largest River, „Water”, 13 (23), 2021, s. 3471, DOI10.3390/w13233471 (ang.).
  15. Natura 2000 – Przeglądanie. GDOŚ. [dostęp 2015-05-21].
  16. Zarządzenie Prezesa Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej z dnia 15 lutego 1972 r. w sprawie zaliczenia do klas czystości niektórych rzek (M.P. z 1972 r. nr 15, poz. 103).
  17. Andrzej Kassenberg, Czesława Rolewicz, Stan czystości i ochrony wód, [w:] Stanisław Leszczycki, Maria Drzał, Zdzisław Jankowski (red.), Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, 1994, s. 23, ISBN 83-901355-0-7 (pol.).
  18. Polska u progu XXI wieku, [w:] Tomasz Podgajniak (red.), Agenda 21. Sprawozdanie z realizacji w Polsce w latach 1992–1998, wyd. III, Warszawa: Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1998, s. 6–30, ISBN 83-85908-35-8 (pol.).
  19. Co zagraża Wiśle?. World Wildlife Fund. [dostęp 2011-05-23].
  20. Tabl. 10.6 Odpływ metali ciężkich rzekami do Morza Bałtyckiego w 2012 r.. W: Rocznik statystyczny gospodarki morskiej 2013. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2014-01-21, s. 338. Cytat: „Wyniki Państwowego Monitoringu Środowiska w zakresie Monitoringu Wód” – Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
  21. a b c d e f g Wojciech Szczepański i inni, Stan czystości rzek na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach państwowego monitoringu środowiska w latach 2007–2009, Warszawa: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2010, s. 138–147, 189–201 (pol.).
  22. a b c Ocena stanu jednolitych części wód rzek i zbiorników zaporowych w latach 2011–2016, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (pol.).
  23. Wyniki badań i ocena kompleksowa stanu osadów dennych rzek i jezior w latach 2016–2017. Porównanie z wynikami z lat 2010–2015, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2017, s. 16–17, 29–30 (pol.).
  24. Jerzy Dygała: O transporcie Wisłą do Gdańska w XVIII stuleciu. wilanow-palac.pl, 2008-01-23. [dostęp 2020-01-13].
  25. Anna Czuba: Śmigłowiec wyłowił skarby z Wisły. Zdjęcia lotnicze. warszawa.wyborcza.pl, 2012-09-20. [dostęp 2020-01-13].
  26. Dz. U. z 2002 r. Nr 77, poz. 695.
  27. Redakcja, „Wodny schodek” w pobliżu elektrowni Połaniec o mały włos już kilka razy nie doprowadził do tragedii, Echo Dnia Świętokrzyskie, 17 września 2009 [dostęp 2021-05-01] (pol.).
  28. ENEA bez decyzji środowiskowej dla progu na Wiśle w Kozienicach. Pozwolenie budowlane zagrożone., elektrowniakozienice.com [dostęp 2021-05-01].
  29. Komunikat Nawigacyjny RZGW w Warszawie Nr 7/2018.
  30. Magdalena Ciepielak, Próg na Wiśle miał być tymczasowy, a działa ponad rok bez pozwolenia, „Wyborcza.pl”, 29 marca 2019.
  31. a b Elektrownia Kozienice barierą żeglugi na Wiśle – CTW. [dostęp 2020-06-09].
  32. Informacja PGW Wody Polskie o zasadach działania śluzy Włocławek.
  33. a b Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007–2013. bip.transport.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].. Akademia Morska w Szczecinie. Instytut Inżynierii Transportu. Zakład Żeglugi Śródlądowej i Gospodarki Wodnej. Szczecin 2006, s. 25–26.
  34. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1170).
  35. Ustawa o ratyfikacji Konwencji AGN weszła w życie, PortalMorski.pl, 2017-02-17 [dostęp 2017-02-19].
  36. start. H2O Magazyn Sportów Wodnych i Turystyki. [dostęp 2010-05-27].
  37. Powrót tradycji żeglowania. W weekend regaty na Wiśle. wyborcza.pl. [dostęp 2019-06-24].
  38. Mnóstwo atrakcji dookoła wody. W Sandomierzu festiwal z Wisłą w tle. wyborcza.pl. [dostęp 2018-08-19].
  39. Flis Festiwal, czyli Jarmark Kultury Urzecza. konstancinjeziorna.pl. [dostęp 2018-08-19].
  40. Trwa Festiwal Wisły. Imprezy odbędą się także w środę. wyborcza.pl. [dostęp 2018-08-19].
  41. Flis Królewski po Wiśle wyruszył spod Oświęcimia do Gdańska. Uczestnicy mają do pokonania 941 km. gazetakrakowska.pl. [dostęp 2018-08-19].
  42. 2017 r. Rokiem Rzeki Wisły, Josepha Conrada – Korzeniowskiego, Marszałka Józefa Piłsudskiego, Adama Chmielowskiego i błogosławionego Honorata Koźmińskiego oraz Tadeusza Kościuszki. sejm.gov.pl, 2016-06-22. [dostęp 2016-10-17].
  43. Wisła łączy i ma order swego imienia. rp.pl, 2018-02-23. [dostęp 2018-03-03].
  44. Pielgrzymka św. Zygmunta do Płocka. swzygmunt.knc.pl. [dostęp 2019-07-30].
  45. Pielgrzymka rzeką Wisłą do św. Barbary. ekai.pl, 2019-07-28. [dostęp 2019-07-30].
  46. Znana jest lokalizacja drugiego stopnia na Wiśle ENERGA – Biuro Prasowe.
  47. Michał Wierzbicki: ZOSTAŁ POBITY REKORD NISKIEGO POZIOMU WODY W WIŚLE!. warszawawpigulce.pl. [dostęp 2015-08-17].
  48. amat, kaien (TVP Info): Rekord z XVIII wieku pobity. Wisła wysycha, a będzie jeszcze gorzej. strona internetowa stacji TVP Info, 2015-08-17. [dostęp 2015-08-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-30)].
  49. jb/sk (TVN Warszawa): Kolejny rekord poziomu Wisły – 41 cm. „Sytuacja bezprecedensowa”. strona internetowa warszawskiej redakcji stacji TVN, 2015-08-28. [dostęp 2015-08-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-30)].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Relief Map of Poland.svg
Autor: TUBSEmail Silk.svg Gallery, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Poland
Ustroń Wisła p1.jpg
Autor: Przykuta (talk), Licencja: CC BY-SA 4.0
Wisła w Ustroniu
Rzeka Wisła 0004.jpg
Autor: Rommullus, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wisła w Płocku
Wisła pod Annopolem.jpg
Autor: Piotr Bednarek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wisła pod Annopolem w rezerwacie Wisła pod Zawichostem. Z lewej strony ujście Sanny.
Przekop Wisły, widok z Mikoszewa.jpg
Autor: Niko2002, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wisła w Mikoszewie
Wisla Poland 1939 Henryk Poddebski.jpg
Miasto Wisła, widoczny nowy basen kąpielowy z wieżą do skoków, przedwojenna Polska w 1939. Ta fotografia Agfacolor nie została pokolorowana (wynalazek z 1936).
Rodlo Vistula.png
Autor: Pernambuko, Licencja: CC BY-SA 4.0
Rodło Wisła
The Vistula from Przegorzaly Castle in Krakow.jpg
Autor: Skelanard, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok nad Wislą ze strony zamka w Przegorzałach, Kraków
Ujście Wisły.jpg
Autor: Checzyk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
To jest fotografia obszaru chronionego w ramach programu Natura 2000 o identyfikatorze
Vistula in the Tyniec Abbey.jpg
Autor: Skelanard, Licencja: CC BY 4.0
The Vistula river in the Benedictine Abbey in Tyniec
Rok Rzeki Wisły 2017 - flaga 01.jpg
Autor: Tadeusz Rudzki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Flaga inicjatywy "Rok Rzeki Wisły 2017"
Wisla Kazimierz Dolny.jpg
(c) I, Kkic, CC-BY-SA-3.0
Wisła widziana z Kazimierza Dolnego.
Karte Weichsel.jpg
Autor: user:w-j-s, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Map of Vistula River (Poland)
RiverIcon-delta.svg
Icon for riverfloating diagrams. Informations on the Category Page
Torun Merian 1641.jpg
Toruń, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Widok miasta z 1641 r. Mateusza Meriana.
Wisła w Mędrzechowie.jpg
Wisła obok Mędrzechowa
Wisła niedaleko Koszyc.JPG
Autor: Paweł1995, Licencja: CC BY 3.0
Fragment Wisły. Zdjęcie wykonano na dawnej przystani promowej za Koszycami.
Torun Okt 2019 9.jpg
Autor: Kasa Fue, Licencja: CC BY-SA 4.0
Blick über die Blick über Toruńer Innenstadt, Okt. 2019
Vistula near Pilica mouth.JPG
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, Licencja: CC BY-SA 3.0
Vistula near Pilica mouth
Boiska-brzeg Wisły.JPG
Autor: Piotr Matyga, Licencja: CC BY-SA 4.0
Brzeg Wisły na wysokości Boisk w gminie Solec nad Wisłą
Wisla Krakow.jpg
(c) I, Zwiadowca21, CC-BY-SA-3.0
Wisła w Krakowie. Widoczny również most Dębnicki.
Wisla w Toruniu 2.JPG
Autor: Pko, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dolina Wisły w Toruniu, widziana z terasy na prawym brzegu. W tle most kolejowy przez Wisłę i toruńskie stare miasto.
RiverIcon-City.svg
Icon for riverfloating diagrams.
Wisla wisla.JPG
Autor: Ricardo77, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wisła w Wiśle
Modlin spichlerz.jpg
Autor: Wojsyl, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Modlin – ruiny spichlerza, ujście Bugu i Narwi do Wisły. (zabytek nr rejestr. 1063/66)
Vistula River Flooding, Southeastern Poland.JPG
This image, taken by astronauts on-board the International Space Station, shows widespread flooding along the Vistula River in south-eastern Poland near Sandomierz. Several towns have been completely or partially inundated including Gorzyce, Sokolniki, and Trześń in addition to large numbers of agricultural fields (normally green as visible at image top and bottom right).