Wojaczek (film)

Wojaczek – polski film biograficzny z 1999 roku w reżyserii Lecha Majewskiego i według scenariusza napisanego przez reżysera wraz z Maciejem Meleckim. Film jest impresją na temat ostatnich lat życia poety Rafała Wojaczka, którego zagrał Krzysztof Siwczyk. Wojaczek został dobrze przyjęty przez krytyków i był wielokrotnie honorowany na polskich festiwalach filmowych, między innymi nagrodą za reżyserię na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz trzema nagrodami na festiwalu Prowincjonalia.

Fabuła

Akcja filmu jest ograniczona do czterech ostatnich lat życia poety: od 1967 do 11 maja 1971, a więc momentu śmierci samobójczej Wojaczka^[1]. Film rozpoczyna pierwsza próba samobójcza Wojaczka, który wypada przez oszkloną witrynę obskurnej kamienicy^[1]. Wojaczek konsekwentnie próbuje przyśpieszyć swoją śmierć: odkręca kurki gazu; wychodzi z mieszkania na drugim piętrze oknem zamiast drzwiami; rzuca się do świeżo wykopanego grobu z prośbą o to, żeby go zasypać. Ostatecznie popełnia samobójstwo, zażywając śmiertelną dawkę leków^[2]. Wiersze, jakie pisał Wojaczek, są w międzyczasie recytowane wyłącznie przez filmowego poetę^[3].

Krzysztof Siwczyk, odtwórca roli Wojaczka

Obsada

Produkcja

Lech Majewski, reżyser filmu (2019)

Maciej Melecki, scenarzysta filmu (2006)

Przystępując do realizacji Wojaczka, Lech Majewski nie zamierzał odtworzyć dokładnej biografii poety. Majewski opowiadał, że „chcąc zachować uczciwość, mogę tylko opowiedzieć moją historię Wojaczka, powiedzieć, kim jest on dla mnie, czym jest dla mnie jego legenda”^[4]. Majewski zaznaczał, że jego film jest raczej impresją na temat losów Wojaczka:

Jeszcze w 1996 Majewski zaprosił do współpracy scenarzystę Macieja Meleckiego, z którym scenariusz ukończył w czerwcu 1997^[5]. W postać Wojaczka wcielił się poeta młodego pokolenia Krzysztof Siwczyk^[6]. Jak deklarował Siwczyk, uczynienie go odtwórcą roli było kwestią przypadku:

Po przesłuchaniach Majewski zadecydował, że to właśnie Siwczyk odegra rolę Wojaczka^[5]. Zarówno Siwczyk, jak i operator filmowy Adam Sikora oraz scenarzysta Melecki wywodzili się ze Śląska, gdzie mieszkał tytułowy poeta^[6]. W filmie Majewskiego wystąpili także brat Wojaczka, Andrzej (jako neurolog), przyjaciel poety Janusz Styczeń oraz dawna miłość Wojaczka Teresa Ziomber (jako bezdomna kobieta na dworcu)^[4].

W filmie wykorzystano – oprócz recytacji niektórych wierszy Wojaczka – piosenki Izabeli Skrybant-Dziewiątkowskiej, Violetty Villas, Karin Stanek, Mieczysława Fogga, Jana Laskowskiego i Mieczysława Wojnickiego, które niekiedy podsumowują stan psychiczny bohatera^[7].

Znaczna część scen z Wojaczka kręcona była w Mikołowie i we Wrocławiu. Jako plenery wykorzystano między innymi lokal-restaurację „Bajka”, dom rodziców Rafała i cmentarz w Mikołowie; dworzec PKP, szpital wojewódzki, Kościół Podwyższenia św. Wincenta we Wrocławiu; hotel „Monopol” w Katowicach^[8]. Wykorzystano również dawne mieszkanie Wojaczka, w trakcie prac zdjęciowych będące siedzibą Literackiego Instytutu Mikołowskiego. Podczas kręcenia scen używano pełnych ascezy, statycznych ujęć, ciętego montażu oraz montażu wewnątrzkadrowego^[9].

Odbiór

Barbara Hollender w recenzji dla „Rzeczypospolitej” zwracała uwagę, że Wojaczek „jest czymś więcej niż tylko portretem poety. To opowieść o PRL-owskiej kulturze przełomu lat 60. i 70., o prowokacji. Historia człowieka, który chce dotknąć prawdy”^[10]. Wojciech Otto zwracał uwagę na szczególne walory estetyczne Wojaczka: „kontrastowe zestawienia czerni i bieli (wspomniane już wcześniej rekwizyty śmiercionośnych tabletek i białego obrusa), gra światłem wywołująca cienie postaci poety na ścianie czy emanowanie nagim, ludzkim ciałem (performance w restauracji)”^[11]. Zdaniem Ottona reżyser filmu „świadomie użył czarno-białej taśmy, aby spotęgować wrażenie szarości i brzydoty prezentowanego świata, czyli rzeczywistości polskiej przełomu siódmej i ósmej dekady XX wieku”^[12]. Iwona Grodź, badając film przez pryzmat filozofii Martina Heideggera, pisała, że reżyser ukazał samotność i alienację poety bezcelowo miotającego się w przestrzeni filmowej: „Majewski odsłania przed widzem «krajobraz wewnętrzny» poety we właściwej skali, ani przez pryzmat romantyzmu, ani symbolizmu, ani tego, co zewnętrzne, ani tego, co napisane. To uniwersalny pejzaż, który trwa”^[13]. Zdaniem Radosława Osińskiego z portalu Film.org.pl stanowi przede wszystkim komentarz do rzeczywistości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej: „Realia Polski przełomu lat 60. i 70. są tu przepełnione poetyckością. Autorzy filmu ukazują nam świat, jakim mógł go postrzegać Wojaczek, nie zmuszając przy tym do identyfikowania się z artystą”^[14].

Andrzej Kołodyński był krytyczniej nastawiony do filmu, twierdząc iż w wykonaniu Siwczyka „postać skomplikowanego artysty i człowieka sprowadzona została do wymiaru rozpaczliwie zagubionego samotnika, który czasem przemawia wierszem […] i obnosi się z kompleksem śmierci. Taki Wojaczek jest wprawdzie ekranową ikoną buntu, ale brak mu życia”^[15].

Znaczenie

Film Wojaczek rozbudził na nowo zainteresowanie osobą Rafała Wojaczka. Zaraz po premierze filmu Państwowy Instytut Wydawniczy wydał wiersze Wojaczka, zredagowane przez Tadeusza Piórę. Jednocześnie dzięki Meleckiemu odkryto dotąd nieopublikowane wiersze Wojaczka, wydane w tomiku Reszta krwi – wiersze nieznane równolegle z momentem premiery filmu w Mikołowie. Siwczyk podsumowywał w 2019, że film Majewskiego odegrał niebagatelną rolę w kształtowaniu się prężnej kultury literackiej Instytutu Mikołowskiego: „Minęło 20 lat – 170 wydanych książek, niezliczona ilość spotkań autorskich, sesji literackich. W bardzo małym mieście, w bardzo zmieniającej się rzeczywistości”^[5].

Nagrody

Przypisy

Bibliografia

• IwonaI. Grodź IwonaI., „Zaprawdę powiadam ci, poetą się jest…”. Wojaczek Lecha Majewskiego z 1999 roku, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” (34), 2019, s. 209–220, DOI: 10.14746/pspsl.2018.34.10, ISSN 2450-4947 [dostęp 2021-08-07] .
• WojciechW. Otto WojciechW., Czytanie poety – widzenie poezji. O Wojaczku Lecha Majewskiego, „Przestrzenie Teorii” (32), 2019, s. 285–300, DOI: 10.14746/pt.2019.32.15, ISSN 2450-5765 [dostęp 2021-08-07] .

Linki zewnętrzne

• Wojaczek w bazie IMDb (ang.)
• Wojaczek w bazie Filmweb
• Wojaczek w bazie filmpolski.pl