Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)

Województwo sandomierskie
Palatinatus Sandomirensis
województwo
XIV wiek – 1795
Herb
Herb
Sentencja: Stellati clypei fulgor[1] „Splendor okrągłej tarczy z gwiazdami”
Państwo

 I Rzeczpospolita

Prowincja

małopolska

Data powstania

XIV wiek

Siedziba wojewody

Sandomierz

Wojewoda

zobacz: wojewodowie sandomierscy

Siedziba sejmiku

Opatów

Popis

pod Pokrzywnicą[2]

Powierzchnia

23 860 km²

Populacja (1790[3])
• liczba ludności


381 623

Podział administracyjny
Liczba powiatów

6

Liczba reprezentantów
Liczba senatorów

2

Położenie na mapie Rzeczypospolitej
Położenie na mapie Polski
Portal Polska

Województwo sandomierskiejednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów istniejąca od XIV wieku do 1795 r., część prowincji małopolskiej. Obejmowała powierzchnię 23 860 km² posiadając 7 powiatów. Siedzibą wojewody był Sandomierz, a sejmiki ziemskie odbywały się w Opatowie.

W Nowym Mieście Korczynie w woj. sandomierskim odbywały się sejmiki generalne dla prowincji małopolskiej.

Terytorium

Na północy sandomierskie graniczyło z województwem mazowieckim, w części poprzez rzekę Radomkę i Łukawkę. Pilica odgraniczała je od województwa rawskiego, łęczyckiego i sieradzkiego[4]. Od południowego zachodu sandomierskie sąsiadowało z woj. krakowskim, a dalej od południowego wschodu z województwem ruskim. Od wschodu poprzez Wisłę i Wieprz graniczyło z województwem lubelskim[5].

Po 1474 r. województwo sandomierskie obejmowało obszar o powierzchni 467,25 mil kwadratowych. W XVI wieku w województwie było 374 parafii, 100 miast i miasteczek oraz 2586 wsi. Te ostatnie miały 11465 łanów kmiecych, szlachty zagrodowej było 261[6].

Powiaty województwa sandomierskiego wg Adolfa Pawińskiego[7]
PowiatPowierzchnia w mil²Powierzchnia w km²
powiat sandomierski114,236290,05
powiat wiślicki44,142429,83
powiat pilzneński72,864011,08
powiat chęciński54,062977,00
powiat opoczyński44,582454,71
powiat radomski105,025782,56
powiat stężycki32,331780,83
Razem (województwo)467,2525726,76

Historia

Sandomierz w XVII wieku

Należące do Małopolski woj. sandomierskie wywodziło się z dawnej piastowskiej dzielnicy książęcej, której trzon wyznaczyła wzmiankowana na przełomie XI/XII w. prowincja sandomierska. Do niej w 1173 r. przyłączono księstwo wiślickie[8]. Za rządów Konrada Mazowieckiego prowincja łęczycka została odłączona od dzielnicy senioralnej (w skład której wchodziła prowincja sandomierska) i jako księstwo łęczyckie przyłączone do Mazowsza w ok. 1231 r.; nieco później w 1239 r. lub 1243 r. księstwo łęczyckie utraciło na rzecz prowincji sandomierskiej trzy kasztelanie zlokalizowane po wschodniej stronie Pilicy: małogoską, żarnowską i skrzyńską (na skutek klęsk Konrada Mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską)[9][10][11][12].

Woj. sandomierskie obejmowało obszary graniczące na północy z Mazowszem na dolnej Radomce (Radomierzy) i równoleżnikowym odcinku Pilicy, pozostawiając tzw. Zapilcze (Zapilicze) po stronie mazowieckiej. Granicę z woj. łęczyckim i sieradzkim wyznaczała Pilica, a z woj. krakowskim na północ od Wisły – Nidzica[4]. Na południu woj. sandomierskie obejmowało zawiślańską część dawnej ziemi wiślickiej i dawny pow. tarnowski (później pilzneński), w skład którego wchodził dekanat dębicki zwany leśnym. Na południowym wschodzie granica z ziemiami sanocką i przemyską biegła szerokim pasem prastarej Puszczy Sandomierskiej. Na wschodzie woj. sandomierskie niemal do schyłku średniowiecza przekraczało Wisłę i obejmowało obszerną ziemię lubelską oraz łukowską. Dopiero w r. 1474 po utworzeniu woj. lubelskiego (wydzielonego z sandomierskiego) granicę województwa sandomierskiego od ujścia Sanu do ujścia Kurówki ustalono na Wiśle. Ze względu na rozległość województwa sandomierskiego za Kazimierza IV Jagiellończyka w 1471 na prawym brzegu Wisły utworzono nowe województwo – lubelskie. W województwie sandomierskim pozostała leżąca za Wisłą lesista i ówcześnie nieskolonizowana ziemia stężycka.

W ramach I rozbioru Polski (1772) województwo sandomierskie straciło obszary na prawym brzegu Wisły – Austria zajęła w całości powiat pilzneński oraz prawobrzeżne części wiślickiego i sandomierskiego. W latach 1795–1809 do Austrii należały także tereny na lewym brzegu Wisły; w 1809 r. weszły one w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. W wyniku rozbiorów Sandomierz stał się miastem przygranicznym, tym samym dla obszarów należących do Królestwa Polskiego funkcje stołeczne przejęte zostały przez Radom i Kielce.

Powiaty

W 1397 r. część woj. sandomierskiego na lewym brzegu Wisły podzielona została na trzy powiaty: sandomierski, radomski i chęciński[6].

Później na podstawie ksiąg poborowych uważa się, że jeszcze na początku XVI wieku województwo sandomierskie składało się z 9 powiatów: sandomierskiego, wiślickiego, chęcińskiego, opoczyńskiego, radomskiego, szydłowskiego, stężyckiego, pilzneńskiego i tarnowskiego. Dwa z nich: tarnowski i szydłowski, w ciągu XVI wieku wcielone zostały do sąsiednich: tarnowski do pilzneńskiego, a szydłowski do wiślickiego i sandomierskiego[6].

Lucjan Tatomir podał, że woj. sandomierskie dzieliło się na 7 powiatów: sandomierski, wiślicki, pilźnieński, radomski, stężycki (ziemia stężycka), opoczyński, chęciński[5]. Podział ten podał wcześniej Kasper Niesiecki w swoim herbarzu, zaznaczając 6 powiatów i ziemię stężycką[13].

Zygmunt Gloger opierając się na taryfie do podymnego (w księdze podatkowej) przedstawił, że woj. sandomierskie dzieliło się na 6 powiatów: sandomierski, wiślicki, chęciński, opoczyński, stężycki i pilzneński, oraz siódma „ziemia radomska”. Gloger dowodził że ziemia radomska była 3 razy większa od ziemi stężyckiej, położonej na wschodnim brzegu Wisły[6].

Urzędy

Sandomierskie miało dwóch senatorów większych – wojewodę i kasztelana sandomierskiego. Mniejszych senatorów było siedmiu, byli to kasztelanowie: wiślicki, radomski, zawichojski, żarnowski, małogoski, połaniecki i czechowski. Każdy z powiatów miał swoich urzędników ziemskich, jedynie podkomorzy był jeden dla całego województwa. W sandomierskim było 6 starostw grodowych: sandomierskie, radomskie, chęcińskie, opoczyńskie, nowomiejskie (korczyńskie) oraz stężyckie. Do starostw niegrodowych należały m.in.: wiślickie, pilzneńskie, stopnickie, soleckie, zawichojskie, szydłowskie, przedborskie, ropczyckie, ryczywolskie, radoszyckie, małogoskie, ryckie i zwoleńskie[6].

Na obszarze województwa działały trzy sądy ziemskie. W Sandomierzu sądzono sprawy z powiatów: sandomierskiego, wiślickiego i pilzneńskiego. W Radomiu z powiatów: radomskiego, opoczyńskiego i chęcińskiego. W Stężycy natomiast z powiatu stężyckiego. Sejmiki województwa sandomierskiego odbywały się w Opatowie. Wybierano na nich siedmiu posłów (po jednym z każdego powiatu) na sejm koronny[6].

Zobacz też

Przypisy

  1. Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
  2. Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648-1772), Kraków 1889, s. 4.
  3. Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
  4. a b Skoczylas M. M. Historia medycyny a potencjał turystyczny Nadpilicza Środkowego. W: red. Magowska A., Pękacka-Falkowska K., Owecki M. Wybrane problemy historii medycyny. W kręgu epistemologii i praktyki. Poznań: Wydawnictwo Kontekst, 2020, s. 53–75. ISBN 978-83-65275-95-0, treść on-line.
  5. a b Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, 1868, s. 156.
  6. a b c d e f Część II: Podział na prowincje i województwa, Województwo Sandomierskie. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: 1903.
  7. Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.
  8. Jacek Z. Pająk, Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego., [w:] Jacek Wijaczki (red.), Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, Kielce 2001.
  9. Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
  10. Paweł Zięba, Przynależność administracyjno-terytorialna Przedborza na przestrzeni wieków, www.przedborz.com.pl [dostęp 2019-09-16].
  11. Żarnów: Historia miejscowości, sztetl.org.pl (Wirtualny Sztetl) [dostęp 2019-09-16].
  12. MAŁOGOSZCZ – miasto królewskie, Dawne Kieleckie, 13 listopada 2011 [dostęp 2019-09-16].
  13. Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.. T. I. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1846, s. 137.

Bibliografia

  • Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Sandomierskie
  • Sebastian Piątkowski, Radom – zarys dziejów miasta, Radom: Społeczny Komitet Ratowania Zabytków, 2000, ISBN 83-914912-0-X.
  • Jarosław Swajdo, Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: Agencja „JP”, 2005, ISBN 83-88874-89-6, OCLC 830701128.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Herbarz Kaspra Niesieckiego Сандомирское.svg
Autor: Лобачев Владимир, Licencja: CC BY-SA 4.0
Воеводство Сандомирское, герб. Из гербовника Каспера Несецкого. Издание 1839 года
Chorągiew królewska króla Zygmunta III Wazy.svg
Autor: Olek Remesz (wiki-pl: Orem, commons: Orem), Licencja: CC BY-SA 2.5
Chorągiew królewska z okresu panowanie dysastii Wazów (1587-1668) w Polsce
Braun and Hogenberg Sandomierz.png
Sandomierz in XVII century