Wojsko kwarciane

Wojsko kwarciane – zaciężne oddziały wojskowe autoramentu narodowego istniejące tylko w Koronie od ustanowienia w 1563 roku kwarty przez Zygmunta II Augusta. Wywodziło się ono z formacji obrony potocznej powstałej w końcu XV wieku, będącej systemem obrony kresów południowo-wschodnich przed najazdami wojsk państw bezpośrednio z nimi sąsiadującymi, głównie Tatarami. Stanowiły one stałe siły zbrojne w odróżnieniu od pospolitego ruszenia czy oddziałów powoływanych doraźnie. Podlegali oni całkowicie władzy hetmana^[1].

Przez całą historię swojego istnienia wojsko kwarciane działało na trzech głównych teatrach wojennych:

• południe, okolice Kamieńca Podolskiego
• wschód (walki z Moskwą)
• północ (wojny ze Szwecją)

Odebranie nieprawnie zagarniętych królewszczyzn zwiększyło dochody skarbu królewskiego, co z kolei umożliwiło m.in. stałe finansowanie armii. Wymuszone przez ruch egzekucyjny uporządkowanie zarządu królewszczyznami, umożliwiło uchwalenie na sejmie w 1564 roku specjalnego funduszu, pochodzącego z ćwierci dochodów uzyskiwanych w dobrach królewskich. Była to tzw. kwarta (łac. quarta pars – czwarta część). W roku 1632 wprowadzono nową kwartę (duplę), która została przeznaczona na utworzenie artylerii królewskiej.

Fundusze zebrane na utrzymanie wojska kwarcianego były przechowywane od 1569 na zamku w Rawie Mazowieckiej jako tzw. skarb rawski. Od 1616 r. do skarbu w Rawie wpływały również dochody ze składów winnych oraz tzw. trzeci grosz od sprzedaży ołowiu. Oficjalnie, z płacenia kwarty były zwolnione starostwa: łuckie, włodzimierskie, krzemienieckie (województwo wołyńskie) oraz bracławskie i winnickie (województwo bracławskie). Taki stan prawny obowiązywał od 1569r. natomiast ich starostowie zgodzili się od 1590r. płacić je dobrowolnie.

Wojsko to liczyło zwykle od tysiąca do sześciu tysięcy ludzi. W czasie pokoju ich liczba była ograniczana. Kwarciani, chociaż nieliczni, stanowili kręgosłup obrony organizowanej w razie agresji nieprzyjaciela. W krótkim czasie, po dołączeniu do nich oddziałów prywatnych oraz Kozaków rejestrowych, potrafiono stworzyć armię liczącą nawet kilkanaście tysięcy żołnierzy, zdolną odeprzeć niemal każdy najazd. Uzupełnieniem dla nich było wojsko suplementowe – zawodowi żołnierze powoływani w momentach poważniejszego zagrożenia^[2].

Wojsko kwarciane złożone było głównie z jazdy, oraz niewielkich ilości piechoty i artylerii. W jej oddziałach można było znaleźć formacje:

• husaria,
• jazda kozacka (lekka jazda),
• pancerni,
• rajtaria,
• piechota węgierska,
• dragonia (od 1626)
• jazda wołoska.

W 1652 r. kwarcianych połączono z wojskiem suplementowym i utworzono wojsko komputowe.

Skład wojska

W roku 1648 roku stan wojsk kwarcianych wynosił

Według K. Górksiego

1. Husarzy 1040
2. Pancernych 1170
3. Dragonów 900
4. Piechoty polskiej 300

Według Jana Wimmera:

1. 14 chorągwi husarii - 1051 koni
2. 22 chorągwie jazdy kozackiej - 1110 koni - z tego 7 małych chorągwi (po 50 koni) było przydzielonych do pułkow Kozakow rejestrowych
3. 2 chorągwie wołoskie - 110 koni
4. 2 regimenty i 9 chorągwi dragonow - 1315 porcji - z tego 7 małych choragwie (po 25 porcji) przydzielonych do pułkow Kozakow rejestrowych, jedna chorągiew dragonii (40 porcji) stała w Pucku i Kazimierzowie, jeden regiment stał jako garnizon w Kudaku, drugi regiment i jedna chorągiew stacjonowały jako garnizony innych zamkow ukraińskich
5. piechota polska - 450 porcji - chorągwie hetmanow (po 150 porcji) stały (jako straż przyboczna) w ich rezydencjach, oprócz tego chorągiew 150 porcji stała w Pucku i Kazimierzowie

Zarobki i finansowanie

Finansowanie

Sejm uchwalał podatki na wojsko. Od 1563 roku stałym podatkiem była kwarta, 1/4 dochodów z dóbr królewskich^[3].

W porównaniu z innymi wojskami, około 1648 roku, na kwartał

• Żołd piechoty cudzoziemskiej (wojsko suplementowe) - 36zł. (291,6 gr. srebra)
• Żołd piechoty polskiej (wojsko suplementowe) - 18zł. (145,8 gr. srebra)
• Żołd husarzy (wojsko suplementowe) - 50zł. (405 gr. srebra)
• Żołd rajtarów (wojsko suplementowe) - 50zł. (405 gr. srebra)
• Żołd kozaków (wojsko suplementowe) - 40zł. (324 gr. srebra)
• Żołd żołnierza wojska kwarcianego – 41zł. (332,1 gr. srebra)^[4]

Stawki roczne dla wojska kwarcianego w 1648 roku (w oparciu o rozliczenia z wojskiem rozbitym pod Korsuniem)

• husaria - 164 zł
• jazda typu kozackiego - 124 zł
• jazda wołoska - 124 zł
• dragonia - 132 zł
• piechota polska - 120 zł^[5]

Rotmistrzowie wojska kwarcianego

• Aleksander Koniecpolski (zm. 1609)
• Samuel Łaszcz
• Jan Odrzywolski
• Janusz Tyszkiewicz Łohojski
• Teodor Woronicz

Regimentarze wojska kwarcianego

• Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski
• Mikołaj Ostroróg
• Stanisław Lanckoroński
• Andrzej Firlej (wojewoda sandomierski)

Wybrane bitwy wojska kwarcianego

• Bitwa pod Oryninem (28 września 1618) - 3,3 tys. żołnierzy kwarcianych^[6]
• Bitwa pod Cecorą (18 września – 6 października 1620) - 3 tys. wojska kwarcianego^[7]
• 26 maja 1648 - Bitwa pod Korsuniem
• Bitwa pod Kumejkami - Wojsko kwarciane w kilku chorągwiach składało się z 17 chorągwi husarskich, 16 kozackich (nie mylić z Kozakami Zaporoskimi) i 9 kompanii dragonów i liczyło szacunkowo ok. 4400 ludzi^[8]
• Bitwa pod Korsuniem
• Bitwa pod Guzowem
• Bitwa pod Batohem

Zobacz też

• skarb rawski

Bibliografia

• Studia i Materiały do Historii Wojskowości, T. 7, cz. 1 (1961)
• "Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej", Zdzisław Spieralski, Jan Wimmer, zeszyt 5 str. 141-143
• Jan Wimmer: Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.
• Wojsko - polityka - społeczeństwo. Studia z historii społecznej od antyku do współczesności", red. J. Jędrysiak, D. Koreś, G. Strauchold, K. Widzyński, Wrocław 2013
• Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968

Przypisy