Wojtek (niedźwiedź)

Wojtek
Ilustracja
Wojtek z polskim żołnierzem
kapral kapral
Data i miejsce urodzenia

1941
Hamadan, Iran

Data i miejsce śmierci

2 grudnia 1963[a]
Edynburg, Wielka Brytania

Przebieg służby
Lata służby

1942–1945

Siły zbrojne

Poland badge.jpg Polskie Siły Zbrojne

Jednostki

22 Kompania Zaopatrywania Artylerii

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa:

Wojtek (ur. 1941 w pobliżu Hamadan w Persji, zm. 2 grudnia 1963 w Edynburgu) – niedźwiedź syryjski[b] adoptowany przez żołnierzy 22 kompanii zaopatrywania artylerii w 2 Korpusie Polskim dowodzonym przez gen. Władysława Andersa. Wojtek brał udział w bitwie o Monte Cassino. W jednostce nadano mu stopień kaprala.

Historia Wojtka

Polski żołnierz z Wojtkiem w Iranie w 1942 roku
Wojtek zapoznaje się w Iranie z psem jednego z oficerów 2 Korpusu
Ulubionym sportem Wojtka były zapasy z żołnierzami 22 Kompanii

8 kwietnia 1942 roku polscy żołnierze maszerując wraz z uchodźcami cywilnymi z Pahlevi w Iranie do Palestyny spotkali perskiego chłopca niosącego małego niedźwiadka brunatnego. Matka niedźwiadka została najprawdopodobniej zastrzelona przez myśliwych. Niedźwiadek tak zachwycił 18-letnią Irenę (Inkę) Bokiewicz, że namówiła por. Anatola Tarnowieckiego, by jej go kupił. Kolejne trzy miesiące maluch spędził pod opieką Inki w obozie dla uchodźców niedaleko Teheranu[3]. W sierpniu 1942 roku niedźwiadek został podarowany 22 kompanii zaopatrywania artylerii. Niedźwiadek nie umiał jeszcze jeść i żołnierze karmili go zmieszanym z wodą skondensowanym mlekiem z butelki po wódce i skręconego ze szmat smoczka. Podobno z tego powodu Wojtkowi na zawsze pozostało upodobanie do napojów z takiej butelki. Zwierzę zostało oficjalnie wciągnięte na stan ewidencyjny 22 kompanii zaopatrywania artylerii, z którą to jednostką przeszedł cały szlak bojowy: z Iranu przez Irak, Syrię, Palestynę, Egipt do Włoch, a po demobilizacji do Wielkiej Brytanii. Ćwierćtonowy niedźwiedź odbył w marcu 1944 roku jedną podróż przez Morze Śródziemne na pokładzie motorowca „Batory” do Włoch. Podróż niedźwiedzia na sławnym liniowcu opisali m.in. J. K. Sawicki i S. A. Sobiś w książce Na alianckich szlakach (Wyd. Morskie, Gdańsk 1985, ss 203–205) oraz G. Rogowski w książce o „Piłsudskim” i „Batorym” (Pod polską banderą przez Atlantyk).

Niedźwiadkiem opiekowano się troskliwie. Jego ulubionymi przysmakami były owoce, słodkie syropy, marmolada, miód oraz piwo, które dostawał za dobre zachowanie. Jadał razem z żołnierzami i spał z nimi w namiocie. Kiedy urósł, dostał własną sypialnię w dużej drewnianej skrzyni, nie lubił jednak samotności i często w nocy chodził przytulać się do śpiących w namiocie żołnierzy. Był łagodnym zwierzęciem mającym pełne zaufanie do ludzi. Stwarzało to często zabawne sytuacje z udziałem obcych żołnierzy lub ludności cywilnej.

Jednym z bardziej pamiętnych wyczynów Wojtka była przytaczana we wspomnieniach wielu żołnierzy sytuacja zaistniała podczas stacjonowania Korpusu w Iraku. Niedźwiedź samodzielnie złapał wtedy arabskiego szpiega, który robił rozeznanie przed zaplanowanym atakiem dywersantów, chcących dokonać kradzieży broni. Lubiący bardzo kąpiele (o wodę w Iraku było trudno) niedźwiedź zobaczył otwarte drzwi od łaźni i natychmiast tam wszedł: jak się okazało, osaczył w środku penetrującego obóz szpiega. Ten, przerażony widokiem niedźwiedzia zaczął krzyczeć i poddał się bez oporu żołnierzom. Wojtek w nagrodę dostał łaźnię do dyspozycji na cały wieczór[4][5].

Żołnierze wspominają, że Wojtek uwielbiał jazdę wojskowymi ciężarówkami – w szoferce, a czasami na skrzyni, czym wzbudzał sporą sensację na drodze. Lubił też zapasy z żołnierzami, które na ogół kończyły się jego zwycięstwem: pokonany leżał na łopatkach, a niedźwiedź lizał go po twarzy. Pośród opowieści o Wojtku jest również taka, jak to podczas działań pod Monte Cassino kapral Wojtek pomagał pozostałym żołnierzom w noszeniu ciężkich skrzyń z amunicją artyleryjską i nigdy nie zdarzyło mu się żadnej upuścić.

Wojtek nie był szkolony do pracy przy przenoszeniu czterdziestopięciokilogramowych skrzyń z pociskami. Postępowania z ładunkami nauczył się poprzez obserwację żołnierzy. Wojtek bez zachęty łapał skrzynie i przenosił je w charakterystyczny dla siebie sposób: stojąc na tylnych łapach, rozkładał ramiona, w które żołnierze wkładali skrzynie z amunicją. Niedźwiedź przenosił je w pobliże stanowisk ogniowych, po czym wracał do ciężarówki po kolejną porcję ładunku. Żołnierze czasami zachęcali Wojtka do pomocy dając w zamian przysmaki, bowiem niedźwiedź sam decydował o tym kiedy i jak długo będzie pracował. Podczas bitwy o Monte Cassino kompania Wojtka dostarczyła następujące ładunki dla wojsk polskich i brytyjskich: 17300 ton amunicji, 1200 ton paliwa i 1100 ton żywności[6]. Od tamtej pory symbolem 22 Kompanii stał się niedźwiedź z pociskiem w łapach. Odznaka taka pojawiła się na samochodach wojskowych, proporczykach i mundurach żołnierzy.

Chorągiewka z wizerunkiem Wojtka 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii
Pamiątki związane z Wojtkiem w Instytutucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie

Po wojnie 22 kompania zaopatrywania artylerii jako część 2 Korpusu Polskiego Polskich Sił Zbrojnych została przetransportowana do Glasgow w Szkocji, a razem z nią niedźwiedź. Kompania stacjonowała w Winfield Park, a wkrótce kapral Wojtek został ulubieńcem całego obozu i okolicznej ludności. Stał się też tematem licznych publikacji prasowych. Miejscowe Towarzystwo Polsko-Szkockie mianowało go nawet swoim członkiem. Na uroczystości przyjęcia do towarzystwa, obdarzono nowego członka jego ulubioną butelką piwa.

Okres powojenny

Po demobilizacji jednostki wojskowej zapadła decyzja oddania niedźwiedzia do ogrodu zoologicznego w Edynburgu. Dyrektor zoo zgodził się zaopiekować kapralem Wojtkiem i nie oddać go nikomu bez zgody dowódcy kompanii majora Antoniego Chełkowskiego. 15 listopada 1947 roku był dniem rozstania z niedźwiedziem-kombatantem. Później dawni koledzy z kompanii już w cywilu wielokrotnie odwiedzali Wojtka i nie bacząc na obawy pracowników zoo przekraczali często ogrodzenie.

Wojtek spędził w ogrodzie zoologicznym 16 lat (od 1947 do 1963), żyjąc w klatce o powierzchni 10 metrów kwadratowych[7]. Próby socjalizacji go z innymi niedźwiedziami w tym ZOO nie przyniosły pozytywnych efektów, ponieważ Wojtek najbardziej lubił spędzać czas z ludźmi. Był zwierzęciem bardzo towarzyskim, kochał ludzi, którzy bardzo często odwzajemniali pozytywne uczucia[6]. Edynburskie zoo(ang.) zamieszcza na swoich stronach informację o pobycie u nich Wojtka[8]. Fotografia Wojtka za kratami[9] została opublikowana w „Przekroju” nr 723[10] z 15 lutego 1959 na stronie 16.

W końcu 1958 r. poznański oddział Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami, przy wsparciu Polskiego Tow. Zoologicznego oraz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, zwrócił się z interwencją do dyrekcji edynburskiego ZOO w sprawie warunków przetrzymywania Wojtka. Wysunięta została wówczas koncepcja sprowadzenia Wojtka do jednego z polskich ogrodów zoologicznych[11]. W ramach rozpoczętych starań z tym celem na początku lutego 1959 r. wyjechał do Edynburga przedstawiciel oliwskiego ZOO dla omówienia kwestii umieszczenia Wojtka w tamtejszej placówce zoologicznej. W związku z tym rozpoczęto tam budowę wielkiego wybiegu dla niego[12]. Działania te niestety spełzły na niczym. Źródła podają tu kilka powodów: fatalny stan zdrowia i postępującą przedwcześnie starość Wojtka, opór kombatantów 22. Kompanii, którzy wciąż traktowali niedźwiedzia jako depozyt. Sam opiekun zwierzęcia – mjr Chełchowski – oświadczył wprost, że reżimowy rząd warszawski stara się ze wszystkich sił sprowadzić niedźwiedzia do Polski, a zatem on jako szczery emigrant nie może oddać tak cennego symbolu komunistom”[13].

Niedobry stan psychiczny[14] Wojtka podkreśla też świadek, który widział Wojtka w zoo krótko przed śmiercią w 1963 roku.

Kombatant, kapral 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii Wojtek zmarł 2 grudnia[a] 1963 roku w wieku 22 lat[15]. O jego śmierci poinformowały wówczas brytyjskie stacje radiowe. W wieku dojrzałym ważył blisko 500 funtów (ok. 230 kg) i mierzył ponad 6 stóp (ponad 182 cm). Wojtek osiągnął przeciętny wiek, jak na przedstawiciela podgatunku syryjskiego niedźwiedzia brunatnego.

Aileen Orr – autorka książki „Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa”, podaje, że schorowany Wojtek został uśpiony 15 listopada 1963 roku, a jego ciało skremowano. Chodzą pogłoski, że niedźwiedź ma swój grób[6].

Upamiętnienia

Wojtek przez długie lata pozostawał w pamięci głównie polskich rodzin mieszkających w Wielkiej Brytanii. W Polsce jego historia była słabo znana, jednak od kilkunastu lat następuje zmiana. Coraz więcej młodych ludzi dowiaduje się i poznaje historię niedźwiedzia, który został żołnierzem w polskiej armii. Za sprawą pojawiających się anegdot o zwierzęciu oraz przeprowadzonych wywiadów, których bohaterami byli polscy weterani wojenni, pamiętający powojenny pobyt w Szkocji, historia Wojtka dociera do coraz większego grona odbiorców[6].

Pomniki

Wojtek po wojnie po demobilizacji na farmie Sunwick w Anglii
Pomnik Wojtka w krakowskim Parku Jordana.
Pomnik Wojtka w krakowskim Parku Jordana
Pomnik Wojtka przy ul. Misia Wojtka w Szczecinie

Polskiego niedźwiedzia-żołnierza upamiętniają:

Odsłonięcie pomnika Misia Wojtka w Sopocie przy ul. Bohaterów Monte Cassino, 1 września 2019 r.
  • drewniany pomnik Wojtka, który dźwiga artyleryjski pocisk w angielskim miasteczku Grimsby[16],
  • pomnik naturalnej wielkości (2,3 m), autorstwa artysty rzeźbiarza Wojciecha Batki w Krakowie w parku im. Henryka Jordana odsłonięty 18 maja 2014 roku, w 70. rocznicę zdobycia klasztoru Monte Cassino przez żołnierzy 2 Korpusu pod dowództwem gen. Andersa[17][18][19],
  • plakiety w Imperial War Museum w Londynie oraz w Kanadyjskim Muzeum Wojny w Ottawie,
  • rzeźba w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie,
  • 22 listopada 2011 uczniowie LO o profilu wojskowym przy Zespole Szkół Tekstylno-Handlowych w Żaganiu przejęli tradycje 22 kompanii zaopatrywania artylerii (kompanii, w której służył niedźwiedź Wojtek). Tradycje i symbole 22 kompanii (proporzec, oznakę i naszywkę z logo przedstawiającym niedźwiedzia niosącego pocisk) przekazał ostatni, żyjący w Polsce świadek historii Wojtka, prof. Wojciech Narębski (nazywany przez towarzyszy broni „małym Wojtkiem”) wraz z przedstawicielami dowództwa spadkobierców tradycji 2 Korpusu Polskiego – 2 Korpusu Zmechanizowanego w Krakowie[20].
  • zainspirowany historią niedźwiedzia angielski browar z Conglenton w 2012 r. wprowadził na rynek piwo pod nazwą „Wojtek”[21].
  • 7 czerwca 2013 na Placu Słowiańskim w Żaganiu odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Niedźwiedzia Wojtka[22]. Odsłonięcia monumentu, zaprojektowanego przez Wiolettę Sosnowską, dokonał w/w prof. Wojciech Narębski. Wykonawcą pomnika jest Stanisław Grzesiowski, a fundatorem – Starostwo Powiatowe w Żaganiu. Uroczystość uświetniła obecność Katy Carr – brytyjskiej piosenkarki polskiego pochodzenia[23][24].
  • 17 września 2013 w Szymbarku odsłonięto pomnik Niedźwiedzia Wojtka. Rzeźbę wykonała gdańska artystka Izyda Srzednicka-Sulkowska[25]. Wykonana z brązu figura ma 185 centymetrów wysokości – dokładnie tyle, ile miał Wojtek. Niedźwiedź w łapie trzyma pocisk, na głowie ma żołnierską czapkę, a na ramieniu biało-czerwoną przepaskę. Zdaniem fundatora, jest on w pewnym sensie symbolem losu polskiego żołnierza, który najpierw walczył za ojczyznę, aby umrzeć w niewoli[26].
  • Fundacja Na Rzecz Budowy Pomnika „Misia Wojtka” w Sopocie[27].
  • 19 kwietnia 2015 w Imoli odsłonięto pomnik Wojtka, który wspina się po kamiennych stopniach, aby osadzić na ich szczycie flagi Polski i Włoch[28].
  • 7 listopada 2015 w Princes Street Gardens w Edynburgu odsłonięto naturalnej wielkości pomnik niedźwiedzia, kaprala Wojtka, z żołnierzem (żołnierz: Piotr Prendys; rzeźbiarz: Alan Herriot)[29][30]
  • 24 kwietnia 2016 r. w partnerskim mieście Żagania, Duns w Szkocji został odsłonięty pomnik niedźwiedzia Wojtka jako dar od mieszkańców Żagania[31].
  • 30 maja 2017 r. odsłonięto pomnik i nadano imię „Misia Wojtka” Przedszkolu nr 99 w Warszawie przy ul. Siewierskiej 3[32].
  • 15 maja 2019 w Cassino odsłonięto pomnik Wojtka, który stoi na dwóch łapach. Wykonany został z cennego marmuru, pochodzącego ze złoży w pobliskiej miejscowości Coreno Ausonio[33].
  • 1 września 2019 r. w Sopocie z inicjatywy Fundacji Na Rzecz Budowy Pomnika „Misia Wojtka” w Sopocie.
Pomnik Wojtka w Edynburgu – Princes Street Gardens
  • 23 maja 2019 w Szczecinie postawiono pomnik Wojtka na powstającym skwerze jego imienia[34].
  • We wrześniu 2020 we Wrocławiu, w parku Andersa, postawiono figurkę misia Wojtka siłującego się z krasnalem[35]

Skwery

Muzyka związana z Wojtkiem

  • Piosenka angielska „VOYTEK THE SOLDIER BEAR” szkolnego zespołu SANGS AND CLATTER GROUP napisana przez Roberta Owena z muzyką Billy Stewarta[37].
  • Piosenka „Wojtek, the bear soldier” polskiej grupy Őszibarack z ich wydanego w 2011 roku albumu „40 surfers waiting for the wave”[38].
  • Piosenka „Wojtek” z albumu „Paszport” brytyjskiej piosenkarki polskiego pochodzenia Katy Carr[39],
  • „Piosenka o Wojtku” z albumu „Panny Wyklęte «Wygnane» Vol. 1” w wykonaniu Mariki i Maleo Reggae Rockers[40]
  • Piosenka „Kapral Wojtek” z albumu „Księżycówka” Jacka Stęszewskego[41].
  • Dempsey „Armia Andersa” z płyty „Bóg, Honor, Ojczyzna”

Filmy o żołnierzu i kombatancie

  • w 2008 powstał polski film dokumentalny pt. Piwko dla niedźwiedzia! w reż. Marii Dłużewskiej[42].
  • w 2011 w kooperacji telewizji BBC i TVP powstał na podstawie książki Wiesława Lasockiego, pt. Niedźwiedź Wojtek, polski bohater wojenny film dokumentalny w reż. Williama Hooda i Adama Lavisa pt. The bear that went to war (O niedźwiedziu co poszedł na wojnę)[43][44] Polska premiera filmu miała miejsce w 2 programie TVP 22 listopada 2011 roku o godz 22.50[45].
  • telewizja BBC w programie dla dzieci Blue Peter nadawała reportaże o Wojtku. Opowiada się również, że gdy Karol III zwiedzał muzeum w Londynie, zatrzymał się przy rzeźbie Wojtka, zaczęto mu opowiadać jego historię, ale ówczesny książę Walii przerwał, mówiąc że zarówno on i jego obydwaj synowie znają dobrze tę historię z programów radiowych i opowiadań.
  • w 2015 izraelska studentka Marianna Raskin w ramach pracy dyplomowej zrealizowała krótki film animowany pt. Wojtek – The Soldier Bear poświęcony Wojtkowi. Film udostępniony jest na portalu Vimeo[46].

Gry

  • W grze Hearts of Iron IV Wojtek staje się dostępny jako dowódca po spełnieniu określonych wymagań (m.in. Polska musi posiadać pewne tereny oraz stacjonować oddziałem w jednej z prowincji Włoch), który zapewnia premię artylerii znajdującej się pod jego dowództwem. Jego postać jest również związana z jedynym ukrytym osiągnięciem o nazwie „Bearer of artillery”[47]. Po zakupieniu DLC „No Step Back” można również ukoronować Wojtka dzięki easter egg'owi[48]
  • Edukacyjną grę planszową „Miś Wojtek”, wydaną przez IPN wymyśliły Ola i Magda Gąsiorek, uczennice SP nr 63 we Wrocławiu. Odwołujący się do realiów II wojny światowej „Miś Wojtek” ukazuje dzieje Polaków wywiezionych z terenów okupowanych przez Związek Sowiecki i ich długą wędrówkę z Rosji, przez Iran, Palestynę, Egipt i Włochy aż do Szkocji. Gra przeznaczona jest dla 2–5 graczy w wieku od 6 lat; przeciętny czas rozgrywki to ok. 30 min.[49]
  • W grze karcianej „Gwint – Wiedźmińska gra karciana” przy wyłożeniu karty „Treser Tuirseach”[50], czyli wojownika frakcji Skellige wspomagającego się niedźwiedziami możemy usłyszeć jedną z linii głosowej aktywowanej po zagraniu karty – „Wojtek, Zostań! (Ang: Voytek! Down!”[51]) oraz także „Bierz ich, Wojtek!” (Ang: Get 'im, Voytek!”[52]) co jest ukłonem w stronę żołnierza Wojtka przez twórców gry.

Inne

  • w Szczecinie w dzielnicy Krzekowo znajduje się ulica Misia Wojtka; nazwę tę nadano nowo wytyczonej ulicy w 2016 r.[53]
  • w Poznaniu przy ul. Kaprala Wojtka znajduje się Nowe Zoo - Ogród Zoologiczny.

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ a b Według niektórych źródeł np. Aillen Orr: „Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa” (Wyd. Replika, 2011) – 15 listopada 1963 roku.
  2. ↑ Niedźwiedź syryjski[1] (Ursus arctos syriacus) to jeden z podgatunków niedżwiedzia brunatnego (Ursus arctos), który występuje od Turcji na wschód do Iranu (wytępiony w Syrii) oraz w Kaukazie[2].

Przypisy

  1. ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 151-152. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  2. ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 436. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  3. ↑ „O niedźwiedziu, który był polskim żołnierzem”. W: Biuletyn Polonia Włoska numer 1–2 / 2013, p. 24., calameo.com [dostęp 2019-10-17].
  4. ↑ Franciszek Pałac, Okruchy Historii: Niedźwiedź Wojtek – Kolega z wojska, Okruchy Historii, 13 listopada 2015 [dostęp 2020-11-16].
  5. ↑ Wojciech Drewniak, Historia bez cenzury 2. Polskie koksy., Kraków: Wyd. Znak, 2019.
  6. ↑ a b c d Aileen Orr, Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa, wyd. IV, Replika, 2017, s.191, 211, 213, ISBN 978-83-7674-642-5.
  7. ↑ Cytat: Istotnie „kąt”, bo wielkości może dziesięciu metrów kwadratowych z mocnymi sztabami. Wasilewski 1959 ↓
  8. ↑ Our history, Edinburgh Zoo [dostęp 2021-09-22] (ang.).
  9. ↑ C. Michael Eliasz-Solomon, Wojtek the World War II Army Bear – Polish Soldiers Mascot, Stanczyk – Internet Muse™ [dostęp 2015-12-28] (ang.).
  10. ↑ Antoni Wasilewski, Witaj Wojtek, Marian Eile (red.), „Przekrój”, 723, Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa”, 15 lutego 1959, s. 16–17 [dostęp 2015-12-28] (pol.).
  11. ↑ Czy bohaterski „Wojtek” – uczestnik walk pod Monte Cassino – wróci do Polski?; [w:] „Głos Robotniczy”, 23.01.1959, nr 19, s. 1.
  12. ↑ Weteran wojenny, niedźwiedź „Wojtek” już niedługo w oliwskim ZOO; [w:] „Głos Robotniczy”, 17.02.1959, nr 40, s. 1.
  13. ↑ Forum: Historia najnowsza, czyli zakręty historii po wojnie, [w:] b, O misiu, który był żołnierzem, odkrywca.pl, 15 listopada 2012 [dostęp 2015-12-28] (pol.).
  14. ↑ Ryszard Antolak, Hero Voytek The Iranian soldier-bear of Monte Cassino, iranian.com, 8 sierpnia 2005 (ang.).
  15. ↑ Tweedsmuir Military Camp. [dostęp 2011-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-27)].
  16. ↑ Niedźwiedź Wojtek uhonorowany. swiat.newsweek.pl, 2011-11-16. [dostęp 2014-12-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-03)]. (pol.).
  17. ↑ W Krakowie powstanie pomnik niedźwiedzia Wojtka. krakow.wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-26)]..
  18. ↑ Pomnik niedźwiedzia Wojtka. radiomaryja.pl, 2014-05-18. [dostęp 2014-12-21]. (pol.).
  19. ↑ Niedźwiedź Wojtek stanął w Parku Jordana. krakow.pl, 2014-05-19. [dostęp 2015-05-18]. (pol.).
  20. ↑ Przejecie tradycji 22KZA. W: Strona internetowa Zespołu Szkół Tekstylno-Handlowych w Żaganiu.
  21. ↑ Wojtek Duch: Brytyjski browar wprowadził piwo „Wojtek”. historia.org.pl, 2012-09-02. [dostęp 2014-12-21]. (pol.).
  22. ↑ Pomnik niedźwiedzia Wojtka. fakty.interia.pl. [dostęp 2013-06-11]. (pol.).
  23. ↑ mt: Niedźwiedź Wojtek doczekał się pomnika!. gazetalubuska.pl, 2013-06-08. [dostęp 2014-12-21]. (pol.).
  24. ↑ ZSTH Żagań: Odsłonięcie pomnika niedźwiedzia Wojtka i nadanie Zespołowi Szkół Tekstylno-Handlowych w Żaganiu imienia gen. Władysława Andersa. powiatzaganski.pl, 23 maja 2013. [dostęp 2013-06-11]. (pol.). (arch.).
  25. ↑ l, CHWASZCZYNO.COM: obywatelski portal mieszkańców wsi Chwaszczyno, www.chwaszczyno.com [dostęp 2017-07-08] (ang.).
  26. ↑ dor: W Szymbarku stanął pomnik… niedźwiedzia, który walczył pod Monte Cassino. trojmiasto.gazeta.pl, 2013-09-19. [dostęp 2014-12-21]. (pol.).
  27. ↑ O Fundacji, miswojteksopot.org [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  28. ↑ Imola. ipn.gov.pl. [dostęp 2019-05-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-14)]. (pol.).
  29. ↑ Miś Wojtek z Armii Andersa uhonorowany. Legendarny polski „żołnierz” ma swój pomnik w Edynburgu. tvp.info, 2015-11-07. [dostęp 2015-11-07]. (pol.).
  30. ↑ Private Wojtek, the 35-stone ‘soldier bear’ which drank, smoked and battled the Nazis, remembered with £200,000 statue, Daily Mail, 14th October 2010 – Artykuł ze zdjęciami projektu pomnika Wojtka w Daily Mail.
  31. ↑ Powiat Żagański – Bliźniaczy pomnik żagańskiego niedźwiedzia Wojtka został odsłonięty w Duns (Szkocja), www.powiatzaganski.pl [dostęp 2016-05-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-01-17].
  32. ↑ Anna Szumowska: Miś Wojtek zagościł na Siewierskiej. Informator Ochoty i Włoch, 2017-08-30. [dostęp 2017-06-08]. (pol.).
  33. ↑ To już drugi pomnik Misia Wojtka we Włoszech!. niezalezna.pl. [dostęp 2019-05-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-14)]. (pol.).
  34. ↑ Bartłomiej Czetowicz: Miś Wojtek znalazł nowy dom (WIDEO, ZDJĘCIA). radioszczecin.pl. [dostęp 2019-05-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-23)]. (pol.).
  35. ↑ Tomasz Wysocki: Miś Wojtek – wojenny bohater armii Andersa – ma pomnik we Wrocławiu. visitwroclaw.pl. [dostęp 2020-09-19]. (pol.).
  36. ↑ Uchwała nr IX/173/2019 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 7 marca 2019 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego poz. 3631 [on-line]. 19 marca 2019. [dostęp 2019-10-18].
  37. ↑ Angielska piosenka o Wojtku na Youtube – „VOYTEK THE SOLDIER BEAR” – SANGS AND CLATTER GROUP – ROBERT OWEN.
  38. ↑ Informacje o albumie „40 surfers waiting for the wave”. oszibarack.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-07)].. (arch.).
  39. ↑ Utwór Katy Carr pt. „Wojtek” na Youtube.
  40. ↑ Piosenka o Wojtku. YouTube.com.
  41. ↑ Księżycówka Jacek Stęszewski. itunes.apple.com. [dostęp 2014-12-01]. (ang.).
  42. ↑ „PIWKO DLA NIEDŹWIEDZIA!” na filmpolski.pl.
  43. ↑ Wojtek, niedźwiedź, który poszedł na wojnę - program dokumentalny VOD, vod.pl, 7 czerwca 2014 [dostęp 2022-01-11] [zarchiwizowane 2014-06-07].
  44. ↑ Wojtek – the Bear that Went to War. Oficjalna strona filmu.. [dostęp 2011-11-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-10)].
  45. ↑ Świat bez fikcji: Wojtek, niedźwiedź, który poszedł na wojnę.
  46. ↑ „Wojtek – The Soldier Bear”.
  47. ↑ Hearts of Iron IV – Commander Vojtek The Secret Achievement. ASpec 2016-06-06. [dostęp 2017-07-22].
  48. ↑ https://www.reddit.com/r/hoi4/comments/r0pmvf/in_no_step_back_you_can_get_wojtek_as_king_of/?utm_name=iossmf
  49. ↑ Miś Wojtek, Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2020-11-09] (pol.).
  50. ↑ Treser Tuirseach, Gwint Wiki [dostęp 2019-08-12] (pol.).
  51. ↑ Dindi, Tuirseach_Bearmaster_5 [ogg], vignette.wikia.nocookie.net, 12 sierpnia 2019.
  52. ↑ Dindi, Tuirseach_Bearmaster_2 [ogg], vignette.wikia.nocookie.net, 12 sierpnia 2019.
  53. ↑ Ulica Misia Wojtka na Krzekowie – Region – Radio Szczecin, radioszczecin.pl [dostęp 2018-12-23] (pol.).

Bibliografia

  • Wiesław Antoni Lasocki: Wojtek spod Monte Cassino: opowieść o niezwykłym niedźwiedziu, Gryf Publications LTD, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Londyn 1968 (pol.)
  • Geoffrey Morgan, Wiesław Antoni Lasocki: Soldier bear, wyd. Gryf Publications, Londyn 1971, ISBN 0-00-211793-2 (ang.)
  • Wiesław Antoni Lasocki: Wojtek. Niedźwiedź-żołnierz, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn 1986 (pol.)
  • Gaye Hiçyılmaz, Annie Campling: And the Stars were Gold, wyd. Orion Children’s, Londyn 1997, ISBN 1-85881-481-2 – książka dla dzieci (ang.)
  • Wiesław Antoni Lasocki, Wojtek spod Monte Cassino: opowieść o niezwykłym niedźwiedziu, Irena Ludwig (ilust.), Londyn: Polska Fundacja Kulturalna, 2003, ISBN 0-9543805-3-3, OCLC 836301353 (pol.).
  • Janusz Przymanowski: Kanonier Wojciech, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1979, ISBN 83-210-0085-1, z serii zeszytów dla dzieci o zwierzętach, uczestnikach wojny (pol.)
  • Maryna Miklaszewska: Wojtek z Armii Andersa, Fronda, Warszawa 2007, ISBN 978-83-88747-26-7 (pol.)
  • Garry Paulin: Voytek – The Soldier Bear, ilustracje Sophie Stubbs, nakładem autora, 2008, ISBN 978-0-9558295-0-5.
  • Łukasz Wierzbicki: Dziadek i niedźwiadek. Historia prawdziwa, Pointa, Konstancin 2009, ISBN 978-83-924991-1-4 – książka dla dzieci (pol.)
  • Aileen Orr: Niedźwiedź Wojtek. Niezwykły żołnierz Armii Andersa, Replika, Poznań 2011, ISBN 978-83-7674-642-5; (wydania oryginalne: Wojtek the Bear: Polish War Hero, Birlinn Ltd, Edinburgh 2010, ISBN 978-1-84158-845-2; wydanie w języku angielskim w miękkiej oprawie, 2012, ISBN 978-1-84341-057-7)
  • Komiks „Jak niedźwiedź Wojtek został polskim żołnierzem” w 4 wersjach językowych: polskiej, włoskiej, angielskiej i francuskiej. Komiks powstał w ramach projektu eTwinning (2010–2011) realizowanego przez Zespół Szkół Tekstylno-Handlowych w Żaganiu pod kierunkiem Wioletty Sosnowskiej i Paolini-Cassiano, Imola, Włochy; pod kierunkiem Angeli Riccomi. Autorką rysunków jest Anna Kret.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Poland badge.jpg
Poland badge. Second World War period Polish Army (post-1939 Free Polish Army) shoulder title.
Troops of the Polish 22 Transport Artillery Company watch as one of their comrades play wrestles with Wojtek their mascot bear.jpg
Troops of the Polish 22 Transport Artillery Company (Army Service Corps, 2nd Polish Corps) watch as one of their comrades play wrestles with Wojtek (Voytek) their mascot bear.
Wojtek the bear.jpg
Wojtek sits in front of a soldier.
Niedziwedz Wojtek pomnik park jordana krakow.JPG
Autor: Skabiczewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Niedźwiedzia Wojtka w krakowskim Parku Jordana
Naramiennik Kapral.svg
Naramiennik kaprala Wojsk Lądowych RP.
Miś Wojtek w Sopocie.jpg
Autor: 606485484, Licencja: CC BY-SA 4.0
Odsłonięcie pomnika Misia Wojtka w Sopocie 1 września 2019
Wojtek memorial statue, West Princes Street Gardens, Edinburgh, Scotland, 28th May 2022.jpg
Autor: DsMaxwell, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wojtek memorial statue in memory of Wojtek and the men and women of Poland who fought for freedom in the Second World War. Located in West Princes Street Gardens, Edinburgh, Scotland. Photo taken on 28th May 2022.
Wojtek at Winfield Aerodrome on Sunwick Farm, near Hutton in Berwickshire after the war.jpg
Wojtek (Voytek) the Syrian bear adopted by the 22 Artillery Support Company (Army Service Corps, 2nd Polish Corps) relaxing at Winfield Aerodrome on Sunwick Farm, near Hutton in Berwickshire, the unit's temporary home after the war.
Wojtek meet the new friend.jpg
In the Middle East a soldier of the 22nd Transport Artillery Company (Army Service Corps, 2nd Polish Corps) watches as a dog warily eyes up an unusual recruit, Wojtek (Voytek) a Syrian bear. The bear was the unit's mascot.
The badge of the 22nd Artillery Support Company of the 2nd Polish Corps.jpg
The badge of the 22nd Artillery Support Company of the 2nd Polish Corps. The unit made a design of Wojtek (Voytek) the bear carrying a heavy artillery their emblem after his work in such a role during the campaigns in the Middle East and Italy.
Polish Soldier in Iran wojtek.jpeg
Polish Soldier in Iran with Wojtek bear.
Szczecin Pomnik Misia Wojtka.jpg
Autor: Kapitel, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Misia Wojtka na Skwerze Misia Wojtka w Szczecinie (autor: Bohdan Ronin-Walknowski)