Wolbórz

Wolbórz

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Pałac Biskupów Kujawskich w Wolborzu
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	piotrkowski
Gmina	Wolbórz
Prawa miejskie	1273–1870; 2011
Burmistrz	Andrzej Jaros
Powierzchnia	15,18[1] km²
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	2328[2] 153,4 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 44
Kod pocztowy	97-320
Tablice rejestracyjne	EPI
Położenie na mapie gminy Wolbórz Wolbórz
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Wolbórz
Położenie na mapie województwa łódzkiego Wolbórz
Położenie na mapie powiatu piotrkowskiego Wolbórz
51°30′03″N 19°49′56″E/51,500833 19,832222
TERC (TERYT)	1010114
SIMC	0556648
Strona internetowa

Wolbórz – miasto w centralnej Polsce, położone w województwie łódzkim, w powiecie piotrkowskim, w gminie Wolbórz. Miejscowość jest siedzibą gminy Wolbórz. Do 1953 roku miejscowość była siedzibą gminy Bogusławice. W latach 1273–1795 miasto biskupów włocławskich^[3] w powiecie piotrkowskim województwa sieradzkiego w końcu XVI wieku^[4].

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Wolbórz zamieszkiwało 2328 osób^[2].

Nazwa Wolbórz pojawiła się na dobre w dwudziestoleciu międzywojennym XX w., wcześniej miejscowość nazywano Woybor, Voibor, Woibor, Wojbor, Olbórz, a w XVI w. pojawiły się nazwy Woyborz i Wolborz.

Położenie

Miejscowość położona jest w rozwidleniu rzek Wolbórki i Moszczanki, przy drodze ekspresowej S8 z Warszawy do Katowic i Wrocławia, pomiędzy Tomaszowem Mazowieckim a Piotrkowem Trybunalskim.

Wolbórz leży w historycznej ziemi sieradzkiej^[5]. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa piotrkowskiego.

Historia

Leszek Czarny wystawia przywilej na lokację na prawie niemieckim m. Wolborza i wsi w jego okręgu, 1273 r.

Monument upamiętniający wymarsz wojsk Władysława Jagiełły pod Grunwald przed Pałacem Biskupów Kujawskich

Plac im. Władysława Jagiełły w centrum miasta

Szkoła podstawowa im. Władysława Jagiełły

Prace wykopaliskowe pokazują, że na terenie dzisiejszego Wolborza osadnictwo istniało już 4 tysiące lat temu. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Wolborzu pojawiła się w falsyfikacie mogileńskim antydatowanym na 1065 r. Wolbórz był wtedy centrum opola, a później został przekształcony w kasztelanię.

Wolbórz był miastem rezydencjonalnym biskupów włocławskich. W XIII w. był już znaczącą osadą, co potwierdziło uzyskanie praw miejskich (na prawie średzkim) w 1273 r. (16 lat po Krakowie) z nadania Leszka Czarnego. Lokacja została potwierdzona w 1357 r. (tym razem na prawie magdeburskim), a miasto stało się centrum okolicy. Miasto miało komorę celną i własne władze samorządowe. Rozwijał się handel, rzemiosło i oświata. Wolborzanie jeździli do Krakowa, by kształcić się w tamtejszej Akademii lub korzystali z jej filii zorganizowanej w Wolborzu. Pracowało w niej siedmiu profesorów. Miała prawo nadawania stopni naukowych bakałarza filozofii i nauk wyzwolonych.

9 września 1409 r. Władysław Jagiełło wydał w Wolborzu odezwę skierowaną do duchowieństwa, panów świeckich i książąt chrześcijańskich, przedstawiającą 29 artykułów obwiniających zakon krzyżacki. Miasto było również miejscem koncentracji dla rycerstwa z Małopolski i wschodnich ziem Korony zarówno przed bitwą pod Grunwaldem, jak i przed kolejnymi wyprawami króla Jagiełły przeciwko Krzyżakom^[6].

Wiek XV i XVI to dalszy rozwój Wolborza, głównie gospodarczy. Miasto posiadało około 100 warsztatów sukienniczych, liczne warsztaty piwowarskie, rozwijały się inne cechy, zbudowano 6 młynów. Okręg powiększył się terytorialnie o kilka wsi, którym przyznawano prawa lokacyjne.

W 1521 r. Wolbórz posiadał 5 kościołów:

• kościół farny św. Mikołaja
• kościół św. Krzyża
• kościół szpitalny św. Leonarda nad Wolbórką (szpital istniał w mieście od 1446 r.)
• kościoły św. Trójcy i św. Ducha (przy obu istniały szpitale)

W późniejszym czasie wybudowano jeszcze kościół św. Anny. Wszystkie świątynie, oprócz kościoła farnego, były małe i drewniane - niektóre dokumenty nazywają je kaplicami.

W 1536 i 1548 r. miasto było niszczone przez pożary. Jego odbudowę ułatwiły zwolnienia z podatków dotyczące zarówno miasta jak i jego mieszkańców, a także zapomogi przekazywane przez lenników królewskich (m.in. księcia pruskiego Albrechta). W 1538 r. kościół św. Mikołaja stał się prepozyturą, a później (w 1544) kolegiatą.

W latach 1553–1569 wójtem Wolborza był wybitny polski pisarz polityczny okresu renesansu i sekretarz króla Zygmunta I Starego (w latach 1547–1553) – Andrzej Frycz Modrzewski.

Po II rozbiorze Wolbórz znalazł się w granicach Królestwa Pruskiego, w którym pozostawał aż do 1807, kiedy to znalazł się w Księstwie Warszawskim. Gdy kongres wiedeński w 1815 zdecydował o powstaniu Królestwa Kongresowego, Wolbórz znalazł się w jego granicach.

W 1819 r. zaborczy rząd carski, żeby ukarać wolborzan za ich patriotyzm, odebrał świątyni św. Mikołaja tytuł kolegiaty, który odzyskała dopiero w 2008 r.^[7]

Mieszkańcy Wolborza brali czynny udział w powstaniu styczniowym, za co karą była utrata praw miejskich. Miasto objął ukaz carski z 30 maja 1870 zmniejszający liczbę miast w guberniach Kraju Priwiślańskiego. Ukaz działał wstecz i odbierał prawa z dniem 23 stycznia przyłączając jednocześnie Wolbórz do gminy Bogusławice.

We wrześniu 1939 walki z wojskami hitlerowskimi znane jako bitwa pod Piotrkowem Trybunalskim^[8]. Podczas okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej Niemcy mordowali Polaków a także wywieźli do łódzkiego getta wszystkich miejscowych Żydów.

W dniu 1 stycznia 2011 r., po 140 latach, Wolbórz odzyskał prawa miejskie^[9].

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Wolborza w 2014 roku^[10].

Zabytki

Kolegiata św. Mikołaja w Wolborzu

Miejski Ośrodek Kultury im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego

• Zespół parkowo-pałacowy biskupów kujawskich
• Kolegiata pod wezwaniem świętego Mikołaja, w pierwotnej, drewnianej, formie; jej budowę ukończono w 1148 r.
• Bożnica z drugiej połowy XIX wieku – po wojnie użytkowana jako łaźnia, obecnie służąca od wielu lat jako dom mieszkalny, zatraciła niemal wszystkie cechy stylowe.
• Cmentarz żydowski w Wolborzu – relikty kirkutu.
• Cmentarz parafialny (rzymskokatolicki)
• Kaplica św. Rocha z 1915 r.
• Kaplica cmentarna św. Anny (koniec XIX wieku).
• Kamieniczki w rynku (XIX wiek).
• Relikty murowanego zamku biskupiego z XIV wieku, spalonego w 1766 roku, obecnie przykryte ziemią (prace archeologiczne prowadzone w 1972 roku pod kier. M. Gąsiora) – dostęp do nich utrudniony jest ze względu na położenie (obszar dawnego zamku oraz zamkowych ogrodów znajduje się na terenie kilku działek należących do różnych właścicieli). Nieistniejący już zamek stanowił siedzibę biskupów kujawskich przed wybudowaniem przez nich nowego pałacu, istniejącego do dzisiaj.

Interesujące^[11] jest zabytkowe i nieczęsto spotykane założenie urbanistyczne starej części Wolborza – w formie tak zwanej owalnicy umiejscowionej w widłach dwóch rzek, Moszczanki i Wolbórki, między którymi położona jest najstarsza część Wolborza.

Placówki o charakterze muzealnym

• Pożarnicze Centrum Historyczno-Edukacyjne Ziemi Łódzkiej
• Izba Tradycji Zespołu Szkół im. A.F. Modrzewskiego

Sport

• Szczerbiec Wolbórz – założone w 1921 roku Towarzystwo Sportowe Szczerbiec Wolbórz
• LUMKS Wolbórz Ludowy Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy w Wolborzu

Przypisy

Bibliografia

• Stefan Siniarski, Kalendarz z dziejów Wolborza 1065-1982, Warszawa 1984.
• red. Zenon Puchała, „Wolbórz w latach 1983-2007. Kalendarium, Wolbórz 2009.
• Halina Irena Szumił, Wolbórz na przestrzeni wieków, Wolbórz-Lublin 2003. ISBN 83-7300-290-1
• Władysław Ziółek, Dekret w sprawie przywrócenia kościołowi św. Mikołaja w Wolborzu tytułu kolegiaty, Łódź 6 lipca 2008 r. Abp 022-776/08

Linki zewnętrzne

• Zamek w Wolborzu na stronie Zamki i Pałace Województwa Łódzkiego
• Pałac w Wolborzu na stronie Zamki i Pałace Województwa Łódzkiego. zamkilodzkie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-12)].
• Gmina Wolbórz
• Wolborz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 822 .