Wyznania

Rękopis kodeksu „Wyznań”. Niemcy, pierwsza połowa XIII w.
Augustyn ze swą matką Moniką w Ostii – obraz autorstwa Ary Scheffer, 1846.

Wyznania (łac. Confessiones) – książka autorstwa św. Augustyna z Hippony, należąca do światowej klasyki literatury duchowej. Składa się z 13 ksiąg napisanych pomiędzy 397 a 401 r. n.e. i zawiera wiele akcentów autobiograficznych[1].

Charakter i znaczenie

Augustyn napisał swe dzieło niedługo po zostaniu biskupem (396 r.) prawdopodobnie na prośbę Paulina z Noli[2]. Wyznania nie są dziełem autobiograficznym w ścisłym, współczesnym sensie tego słowa. Jak zauważył John J. O’Meara, są książką, w której Augustyn użył „swego życia i wyznania wiary w Boga dla zilustrowania swej teorii człowieka” (antropologia). Augustyn opisał więc wydarzenia ze swego życia o tyle jedynie, o ile były użyteczne do tego celu[3]. Motywem stanowiącym tło tego opowiadania było więc pragnienie ukazania, że każdy człowiek od najmłodszych lat nosi w sobie dziedzictwo grzechu pierworodnego i remedium na nie jest łaska Chrystusa, którą się otrzymuje poddając swe życie Bogu przez sakramenty. O’Meara zauważył, że stąd właśnie wzięło się szczere oskarżanie się Augustyna z grzechów swej młodości, wśród których niektóre, jak kradzież gruszek sąsiadowi dla zabawy, mogą być uznane za niezbyt poważne:

Czytelnicy Wyznań z łatwością przypomną sobie nacisk, jaki Augustyn kładzie na moralne przewinienia w okresie swego dojrzewania i faktycznie aż do swego nawrócenia. Z tego nacisku na, jeśli nie nadmiernego zainteresowania kwestiami moralnymi, ludzie na ogół wyrobili sobie wyobrażenie, że Augustyn był w tych sprawach wielkim grzesznikiem, a moc łaski Bożej najlepiej widać w nagłej przemianie tego żarliwego zmysłowca w człowieka o prawie doskonałej czystości. W rzeczywistości jednak duży nacisk w Wyznaniach nie kładzie się na te sprawy wzięte same w sobie, lecz o tyle tylko, o ile stanowią one część jego teorii człowieka, i to każdego człowieka. W każdym razie, uważna lektura tekstu może skłonić nas do zapytania, czy sądząc po standardach jego czasu i miejsca, w ogóle był wielkim grzesznikiem[4].

Ten teologiczny charakter dzieła skłonił niektórych uczonych do powątpiewania w jego historyczność, sugerowali np., że opisane w księdze VIII,12.29 nawrócenie Augustyna z 386 r. było również jedynie figurą teologiczną. Opinie te obalił w 1950 r. Pierre Courcelle SJ[5]. Jego stanowisko podzielili tacy uczeni, jak Aimé Solignac, John J. O’Meara, Henry Chadwick i in.[6][7].

Układ i treść utworu

Układ książki jest bardzo trudny do odczytania. Uczeni, jak Stiglmayr, Landsberg i Le Blond próbowali odnaleźć motyw przewodni całej kompozycji dzieła, wskazując, że Augustyn opowiedział w niej o swej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wundt, O’Meara oraz Harmless ukazali związki z innym dziełem, które biskup Hippony pisał w tym samym czasie. Był to mały traktat o nazwie De catechizandis rudibus na temat prowadzenia katechezy dla tych, którzy zgłosili się do katechumenatu, by przygotować się do chrztu. W tym dziele katechetycznym Augustyn przekonywał, że zadanie katechisty będzie łatwiejsze, jeśli początkujący (łac. rudes) zostali przyprowadzeni do chrześcijaństwa poprzez napomnienia Boże, doświadczenie lęku pochodzącego od Boga, cuda i sny.

Rzeczywiście, wydaje się, że w dających się wyróżnić dwóch częściach Wyznań Augustyn opisał dwa główne tematy, które są pokrewne z tematyką De catechizandis. Wymienił je na początku księgi jedenastej (XI,2): interwencje Boże (księgi I-IX) oraz Słowo Boże (księgi XI-XIII) w życiu Augustyna. Księga X jest dodatkiem autobiograficznym. Układ Wyznań, jeśli się wyłączy tę dodatkową księgę X, będzie klarowny: pierwsza część (ks. I-IX) opisuje poszukiwanie Prawdy pod przewodnictwem Opatrzności, zaś druga część (ks. XI-XIII) opowiada o radości, rozkoszy obcowania z Prawdą w Piśmie świętym w jego bieżącym życiu.

Gdy chodzi o historię życia Augustyna, w Wyznaniach brakuje opowieści o blisko dziesięciu latach między jego chrztem i święceniami biskupimi. Pierwsza część dzieła kończy się na jego nawróceniu, chrzcie oraz śmierci jego matki Moniki (387 r.). Druga część dotyczy życia chrześcijańskiego Augustyna w czasie, gdy pisał Wyznania, niedługo po zostaniu biskupem Hippony (396 r.). Okres między tymi dwoma wydarzeniami nie został ujęty w Wyznaniach. Dlatego, jak podkreślił John J. O’Meara, książka ta nie może być rozumiana jako autobiografia. Jest raczej katechezą-świadectwem o działaniu Boga w życiu Augustyna – życiu rozumianym jako modelowe. Ma być bowiem zachętą, pouczeniem dla czytających o tym, jak może wyglądać ich własne życie chrześcijańskie, własna droga poszukiwania prawdy Bożej[8].

Księgi I-IX: historia interwencji Boga w życiu Augustyna

Tematem opisanym przez Augustyna w pierwszej części Wyznań, w księgach I-IX, jest historia interwencji Boga w jego życie, przygotowujących go do służby Bożej: „abym mógł głosić Twoje słowo i udzielać ludowi Twemu sakramentu Twego”. Opowiedzenie tej historii życia miało posłużyć jako model nawrócenia dla każdego, podobnie jak miała to czynić pierwsza część omówionej w De catechizandis katechezy dla początkujących. W Wyznaniach Augustyn opisał dokładnie działanie Boga prowadzące go do przemiany życia: „wszystkie z Twojej strony zachęty, wszystkie groźby i pociechy, i wskazówki (XI,2)” (łac. omnia hortamenta tua et omnes terrores tuos et consolationes et gubernationes).

Księgi XI-XIII: Słowo Boże w życiu Augustyna

Drugim tematem Wyznań, zawartym w księgach XI-XIII, było to, w jaki sposób Augustyn teraz rozumie Słowo Boże i jak ono kieruje jego życiem:

...rozważać Twoje Prawo i wyznać Ci, co o nim wiem, jak też gdzie moja wiedza zawodzi; przedstawić zaczątki udzielonego przez Ciebie oświecenia, jak też to, co we mnie jeszcze zostało z ciemności, dopóki siła słabości nie pochłonie (XI,2).

Ta druga część jest głównie komentarzem do początku Księgi Rodzaju. Augustyn wszedł w ten temat tak szczegółowo, że zdołał skomentować jedynie pierwszych trzydzieści wersów biblijnej księgi, mówiącej o stworzeniu świata. Sam w księdze XII wyraził zaniepokojenie, że będzie to trudne dla czytelników[8]:

Ale gdyby usta moje i pióro chciały opowiedzieć przed Tobą o wszystkich zawikłanych węzłach tej kwestii, jakie mi pozwoliłeś rozplatać – któryż czytelnik miałby cierpliwość to śledzić? Nie zaniedba jednak serce moje składania Tobie hołdu i śpiewania pieśni pochwalnych za to także, czego wyrazić tu słowami nie mogę (ks. XII,6.6, przekład Zygmunta Kubiaka).

Księga X jako dodatek autobiograficzny

Uczeni, np. Courcelle, Williger, O’Meara, zgodnie uznali, że księga X jest późniejszym dodatkiem. Została umieszczona w Wyznaniach już po pierwszej publikacji dzieła – jako odpowiedź na życzenie czytelników, by Augustyn napisał więcej o swym bieżącym życiu wiary. Spełniając prośbę, biskup opisał swe życie jako wznoszenie się ku duchowej więzi miłości z Bogiem oraz zmaganie się z potrójną pożądliwością, o której pisał w swym liście Jan Ewangelista: „pożądliwość ciała, pożądliwość oczu i pycha tego żywota” (1 J 2,16). Refleksje te stały się księgą X Wyznań. Znajduje się w niej słynne zdanie o umiłowaniu Boga, który jest Pięknem:

Późno Cię umiłowałem, Piękności tak dawna a nowa, późno Cię umiłowałem. W głębi duszy byłaś, a ja się błąkałem po bezdrożach i tam Ciebie szukałem, biegnąc bezładnie ku rzeczom pięknym, które stworzyłaś. Ze mną byłaś, a ja nie byłem z Tobą. One mnie więziły z dala od Ciebie – rzeczy, które by nie istniały, gdyby w Tobie nie były. Zawołałaś, rzuciłaś wezwanie, rozdarłaś głuchotę moją. Zabłysnęłaś, zajaśniałaś jak błyskawica, rozświetliłaś ślepotę moją. Rozlałaś woń, odetchnąłem nią – i oto dyszę pragnieniem Ciebie. Skosztowałem – i oto głodny jestem, i łaknę. Dotknęłaś mnie – i zapłonąłem tęsknotą za pokojem Twoim (X,27, przekład Zygmunta Kubiaka).

W księdze tej znajduje się też zdanie, które wzbudziło sprzeciw Pelagiusza i faktycznie dało początek kontrowersji pelagiańskiej: „Udziel tego, co nakazujesz – i co chcesz, nakazuj”. Zdanie to Augustyn wypowiedział w kontekście przezwyciężania trojakiej Janowej pożądliwości[8]:

Tylko w ogromie Twego miłosierdzia, Panie Boże, mogę pokładać nadzieję. Byleś dał łaskę do wypełnienia tego, co nakazujesz – nakazuj, co chcesz. Polecasz nam powściągliwość (łac. continentia). A ponieważ wiedziałem – mówi pewien autor – że nikt nie może być powściągliwy, jeśli Bóg mu tego nie udzieli, rzeczą mądrości było rozpoznanie, od kogo pochodzi ów dar (Mdr 8,21). Przez powściągliwość zbieramy i skupiamy w jedno miejsce to wszystko w nas, co się w różne strony rozpraszało. Mniej Ciebie kocha ten, kto oprócz Ciebie kocha coś innego jeszcze, co nie ze względu na Ciebie miłuje. O Miłości, która zawsze płoniesz, a nigdy nie gaśniesz! Ty, Miłości, o Boże mój, zapal mnie! Nakazujesz powściągliwość. Udziel tego, co nakazujesz – i co chcesz, nakazuj. Z pewnością nakazujesz, abym się powstrzymywał (łac. contineam) od pożądliwości ciała, od pożądliwości oczu i od pychy żywota (por. 1 J 2,16). Nakazałeś mi porzucenie konkubinatu, a chociaż nie zabraniałeś małżeństwa, wskazałeś mi coś lepszego nawet od małżeństwa (por. 1 Kor 7, 38). Dzięki łasce, udzielonej przez Ciebie, wypełniłem Twoje polecenie, jeszcze zanim się stałem szafarzem Twego sakramentu (X,29-30; przekład Zygmunta Kubiaka).

Wydania krytyczne oryginału

Polskie przekłady „Wyznań”

  • Augustyn z Hippony: Wyznania świętego Augustyna. Piotr Franciszek Pękalski (tłum.). Kraków: 1847.
  • w przekładzie Michała Bohusza Szyszki (1811-1877). Wydania: Wilno 1882, Warszawa 1892, drugie: 1912, wydanie współczesne: Warszawa : Hachette Livre Polska, 2008, s. 598, seria: Biblioteka Filozofów 5, ISBN 978-83-7575-177-2
  • w przekładzie Jana Czuja. Warszawa: Wydawnictwo PAX, 1955.
  • Wyznania. opracowanie zbiorowe. Kraków-Dębogóra: Wydawnictwo AA, 2008, s. 436. ISBN 978-83-61060-71-0.
  • W przekładzie Zygmunta Kubiaka, pierwsze wydanie w 1978 r. Wielokrotnie wznawiane w Instytucie Wyd. „Pax”, następnie od 1994 r. w krakowskim „Znaku”. Ostatnie wydanie wyszło w 2018 r. We wstępie Tłumacz tak wyjaśnił swoją wieloletnią pracę nad ulepszanym, wraz z każdym wydaniem, przekładem:

Każda z kolejnych edycji polskich Wyznań (po pierwszym wydaniu, 1978) jest głęboką rewizją tekstu. Rewiduję moje decyzje w wyborze takich czy innych lekcji tekstu łacińskiego, poprawiam, szlifuję. Szlifowanie wynika z uporu: z dążenia, aby w mojej mowie ojczystej dotrzeć bliżej do stylu św. Augustyna. A odtwarzając taki styl, zawsze się kroczy jak po sznurze nad przepaścią. Quod potui feci[9].

Przypisy

  1. ↑ Datowanie za Augustine's Works: Dates/Editions, oryginalne tabele oprac. William Harmless, S.J. Adaptacja i oprac. dla internetu Allan Fitzgerald, O.S.A.
  2. ↑ O’Meara 2001 ↓, s. XVIII.
  3. ↑ O’Meara 2001 ↓, s. XX oraz XXXIII.
  4. ↑ O’Meara 2001 ↓, s. 31.
  5. ↑ P. Courcelle: Recherches sur les Confessions de Saint Augustin. Wyd. 2. Paryż: De Bocard, 1968.
  6. ↑ G. Madec. Une Lecture de Confessions VII, ix,13-xxi27 (Notes critiques à proposd'une thèse de R. J. O’Connell). „Revue d'Etudes Augustiniennes”. 16 (1970). s. 79. 
  7. ↑ Harmless 2010 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c O’Meara 2001 ↓, s. XXVII-XXXIII.
  9. ↑ pol. Zrobiłem, co mogłem. Zob. Zygmunt Kubiak: Od Tagasty do Ostii. W: Wyznania. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 23. ISBN 978-83-240-5340-7.

Bibliografia

  • William Harmless: Confessions. W: Tenże: Augustine in his own words. Waszyngton (D.C.): The Catholic University of America Press, 2010, s. 1-38.
  • John J. O’Meara: Introductory Note. The Confessions. W: Tenże: The Young Augustine. Wyd. 2 (przejrzane i uzupełnione). Nowy Jork: Alba House, 2001, s. XV-XXXIV. ISBN 0-8189-0833-5.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Saint Augustine and Saint Monica.jpg
Painting of Augustine of Hippo and his mother Monica of Hippo
Augustine Confessiones.jpg
Augustine of Hippo: Confessions
Augustine. Confessiones. BPH Ms 83.

Manuscript on vellum. Germany, first half 13th century.

Augustine opposed the Manichaean view that there were two creations: a Realm of Light and a Realm of Darkness. In the 7th book of his Confessions he quotes his good friend Nebridius, who said the following about dualism:

That said nation of darkness, which the Manichees are wont to set as an opposing mass over against Thee, what could it have done unto Thee, hadst Thou refused to fight with it?' For, if they answered, it would have done Thee some hurt, then shouldest Thou be subject to injury and corruption: but if it could do Thee no hurt, then was no reason brought for Thy fighting with it; and fighting in such wise, as that a certain portion or member of Thee, or offspring of Thy very Substance, should he mingled with opposed powers, and natures not created by Thee, and be by them so far corrupted and changed to the worse, as to be turned from happiness into misery, and need assistance, whereby it might be extricated and purified.'

Confessiones VII, 2, 3, E.B. Pusey