Sinciang

Ten artykuł od 2013-11 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Region Autonomiczny Sinciang-Ujgur

ujg. ‏شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايون‎
Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni

Nazwa chińska Pismo uproszczone 新疆维吾尔自治区 Hanyu pinyin Xīnjiāng Wéiwú’ěr Zìzhìqū Nazwa skrócona 新 (Xīn)
region autonomiczny
Państwo	ChRL
Stolica	Urumczi
Kod ISO 3166-2	CN-65
Gubernator	Shohrat Zakir[1]
Powierzchnia	1 664 897 km²[2]
Populacja (2020) • liczba ludności	25 852 345[3]
• gęstość	16 os./km²
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba prefektur	14
Liczba powiatów	99
Liczba gmin	1005
Położenie na mapie Chin
Strona internetowa
Portal Chiny

Sinciang (chiń. upr. 新疆; pinyin Xīnjiāng, wym. [ɕínt͡ɕjɑ́ŋ]; pełna nazwa: Region Autonomiczny Sinciang-Ujgur^[4], ujg. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni) – region autonomiczny w Chinach. Jest to duży, rzadko zaludniony obszar, stanowiący ok. 1/6 terytorium kraju. Sinciang sąsiaduje z Tybetem od południa, z prowincjami Qinghai i Gansu od południowego wschodu, z Mongolią od wschodu, Rosją od północy, a Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Afganistanem, Pakistanem oraz kontrolowanymi przez Indie obszarami Kaszmiru od zachodu. Region Sinciang obejmuje większą część Aksai Chin – obszaru, który Indie uznają za część terytorium Ladakh.

Historia

„Xīnjiāng” (新疆; lub „Ice Jecen” w języku mandżurskim) oznacza dosłownie nowe kresy. Nazwa ta została nadana w 1759 roku, kiedy w wyniku podboju Dżungarii, terytorium to weszło w skład Chin.

W 1865 roku wybuchła rebelia przeciwko panowaniu chińskiemu, w wyniku której Sinciang uniezależnił się, a władzę nad regionem przejął Jakub Beg. W 1871 roku zawarł on umowę z Rosjanami, na mocy której zajęli oni dolinę rzeki Ili. W latach 1875–1877 Chińczycy zdołali odzyskać kontrolę nad prowincją, a na mocy podpisanego w 1881 roku traktatu, wycofali się także Rosjanie, choć zachowali Sinciang jako swoją strefę wpływów.

Region w przeszłości dwukrotnie ogłaszał niepodległość. W listopadzie 1933 jako Pierwsza Republika Wschodniego Turkiestanu. Oraz w listopadzie 1944, jako Druga Republika Wschodniego Turkiestanu^[5][6]. Obie zostały zlikwidowane przez Chińczyków w 1934 i 1946 roku. W okresie rządów chińskich ZSRR dystrybuował wśród mieszkańców kraju paszporty radzieckie, aby ułatwić im emigrację do Kazachskiej SRR^[7]. Po rozłamie między rządem ZSRR, a Chin wzmocniło się ponownie poparcie ZSRR dla tamtejszego ruchu separatystycznego^[8].

1 października 1955 roku dotychczasowa prowincja Sinciang stała się regionem autonomicznym.

W latach 90. odżyły tendencje separatystyczne, tym razem połączone z radykalnym islamizmem. Na czele ruchu stanął Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu, znajdujący się w latach 2003-2020^[9] na liście organizacji uważanych za terrorystyczne przez rząd Stanów Zjednoczonych, łączony z Al-Ka’idą, talibami i Islamskim Ruchem Uzbekistanu, który rozpoczął serię zamachów przeciwko władzom Sinciangu^[10]. W odwecie Chiny masowo łamią prawa człowieka w rejonie (zob. obozy reedukacyjne w Sinciangu).

Geografia

Ukształtowanie powierzchni i budowa geologiczna

Położony w centrum kontynentu azjatyckiego Sinciang ma bardzo urozmaiconą rzeźbę terenu. Ciągną się tu liczne łańcuchy górskie i wielkie kotliny, leżące między nimi. Chińska część systemu Tienszanu przebiega przez terytorium regionu w kierunku równoleżnikowym. W jego granicach, góry te składają się z pasm: Terskej Ałatau i Borohoro Shan, między którymi ciągnie się głęboka dolina górnego biegu rzeki Ili. Na przedłużeniu tych pasm wznoszą się góry Bogda Shan i Ha’erlike Shan.

Tienszan zbudowany jest z utworów paleozoicznych. Góry te uległy denudacji i następnie w trzeciorzędzie wtórnemu wypiętrzeniu. W rezultacie, powstały tu liczne kotliny tektoniczne, przede wszystkim Kotlina Turfańska, jedno z najgłębszych zapadlisk tektonicznych świata. Dno tej jedynej w swoim rodzaju „studni” leży w najniższym punkcie 154 m p.p.m., brzegi jej zaś znajdują się ponad 1000 m n.p.m.

Po obu stronach Tienszanu rozciągają się dwie wielkie kotliny: Kotlina Kaszgarska i Kotlina Dżungarska. Położona na północ od Tienszanu Kotlina Dżungarska sięga aż po granicę z Mongolią i góry Ałtaju Mongolskiego. Leżąca na południe od Tienszanu Kotlina Kaszgarska, zwana też Kotliną Tarymską, dochodzi do przedgórzy Pamiru, Karakorum i Ałtyn-Tagu. Granica z regionem autonomicznym Tybetu biegnie w głębi Wyżyny Tybetańskiej, wzdłuż pasma Gór Przewalskiego, wzniesionego w pasmie Ulug Muztag do 7723 m n.p.m. Ku wschodowi Kotlina Kaszgarska przechodzi w pustynną równinę, sięgającą do wschodnich granic okręgu i łączącą się z równiną Ałaszan.

Klimat

Klimat Sinciangu jest suchy i skrajnie kontynentalny. Średnie temperatury stycznia wynoszą od –7° na południu Kotliny Kaszgarskiej do –15° na północy. Temperatury lipcowe są natomiast wysokie; wszędzie poza wysokimi górami przekraczają 20°, na południu wynoszą od 25° do 27°, a w wyjątkowych warunkach Kotliny Turfańskiej aż 34°, z maksimum do 48°. Opadów jest mało. Maksymalne ich sumy roczne wynoszą poniżej 100 mm, a w Kotlinie Turfańskiej średnio tylko 30 mm – jedna z najniższych wartości na świecie. Lasów, oprócz zarośli saksaułu, drobnych fragmentów lasów świerkowych i modrzewiowych w wyższych częściach dolin górskich oraz zarośli nadbrzeżnych (tugajów) wzdłuż Tarymu i niektórych innych rzek w zasadzie nie ma. Zarośla te miejscami mogą tworzyć zespoły roślinne trudne do przebycia, zbliżone do dżungli tropikalnych. Dla rolnictwa nadają się tylko ziemie sztucznie nawadniane wzdłuż rzek.

Istnieją podstawy do przypuszczenia, że klimat Sinciangu był w czasach historycznych wilgotniejszy niż obecnie. Rzeki, spływające z Ałtyn-tagu, nie kończyły się ślepo, jak dziś, lecz wpadały do Tarymu. Świadczą o tym suche koryta rzek na pustyniach (z okresowym przepływem wody wiosną w najwilgotniejszych latach), a także zachowane w głębi pustyni ruiny miast, jak na przykład Chara Choto. W obecnych warunkach klimatycznych Sinciang należy do najsuchszych obszarów na kuli ziemskiej. Dotyczy to zwłaszcza pustyni Takla Makan, ogromnego kompleksu piasków, wypełniającego całą środkową część Kotliny Kaszgarskiej.

Sieć rzeczna

Sieć rzeczna jest uboga. Jest to niemal w całości obszar bezodpływowy, z wyjątkiem północnej Dżungarii w dorzeczu Czarnego Irtyszu, biorącego swój początek na terytorium chińskim. Główna rzeka Sinciangu, Tarym, o pokaźnej długości 2750 km, ale znikomym i bardzo zmiennym przepływie, ginie w piaskach pustyni w pobliżu jeziora Lob-nor. Mniejsze rzeki, spływające z gór, niekiedy zaopatrywane w wodę przez lodowce górskie (jak w paśmie Bogda Shan), są z reguły „ślepe”. Niektóre uchodzą do słonych jezior, jak na przykład Ulungur He w Dżungarii, wpadająca do jeziora Ulungur Hu.

Podział administracyjny

Mapa
Lp.	Nazwa	Siedziba	Ujgurski (kona yezik̡)	Latynizacja (yengi yezik̡)	Chiński	Hanyu pinyin
– Prefektury miejskie –
7	Hami	Dzielnica Yizhou	قۇمۇل ۋىلايىتى	Qumul Shehiri	哈密市	Hāmì Shì
3	Karamay	Dzielnica Karamay	قۇمۇل شەھىرى	Qaramay Shehri	克拉玛依市	Kèlāmǎyī Shì
6	Turfan	Dzielnica Gaochang	تۇرپان شەھىرى	Turpan Shehri	吐鲁番市	Tǔlǔfān Shì
2	Urumczi	Dzielnica Tianshan	ئۈرۈمچى شەھرى	Ürümchi Shehri	乌鲁木齐市	Wūlǔmùqí Shì
– Prefektury –
4	Altay podległa prefekturze autonomicznej Ili	Altay	ئالتاي ۋىلايىتى	Altay Wilayiti	阿勒泰地区	Ālètài Dìqū
5	Tacheng podległa prefekturze autonomicznej Ili	Tacheng	تارباغاتاي ۋىلايىتى	Tarbaghatay Wilayiti	塔城地区	Tǎchéng Dìqū
8	Kaszgar	Kaszgar	قەشقەر ۋىلايىتى	Qeshqer Wilayiti	喀什地区	Kāshí Dìqū
9	Aksu	Aksu	ئاقسۇ ۋىلايىتى	Aqsu Wilayiti	阿克苏地区	Ākèsū Dìqū
10	Hotan	Hotan	خوتەن ۋىلايىتى	Xoten Wilayiti	和田地区	Hétián Dìqū
– Prefektura autonomiczna zarządzana bezpośrednio przez władze regionu autonomicznego –
1	Ili	Yining	ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى	Ili Qazaq Aptonom Oblasti	伊犁哈萨克自治州	Yīlí Hāsàkè Zìzhìzhōu
– Prefektury autonomiczne –
11	Bortala	Bole	بۆرتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى	Börtala Mongghul Aptonom Oblasti	博尔塔拉蒙古自治州	Bó’ěrtǎlā Měnggǔ Zìzhìzhōu
12	Changji	Changji	سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى	Sanji Xuyzu Aptonom Oblasti	昌吉回族自治州	Chāngjí Huízú Zìzhìzhōu
13	Kizilsu	Atux	قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى	Qizilsu Qirghiz Aptonom Oblasti	克孜勒苏柯尔克孜自治州	Kèzīlèsū Kē’ěrkèzī Zìzhìzhōu
14	Bayingolin	Korla	بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى	Bayingholin Mongghul Aptonom Oblasti	巴音郭楞蒙古自治州	Bāyīnguōlèng Měnggǔ Zìzhìzhōu
– Miasta na prawach powiatu –
15	Shihezi (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Shihezi	شىخەنزە شەھرى	Shixenze Shehri	石河子市	Shíhézǐ Shì
16	Wujiaqu (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Wujiaqu	ئۇجاچۇ شەھرى	Wujachu Shehri	五家渠市	Wǔjiāqú Shì
17	Tumxuk (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Tumxuk	تۇمشۇق شەھرى	Tumshuq Shehri	图木舒克市	Túmùshūkè Shì
18	Aral (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Aral	ئارال شەھرى	Aral Shehri	阿拉尔市	Ālā’ěr Shì
19	Beitun (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Beitun	بېيتۇن شەھرى	Beytun Shehri	北屯市	Běitún Shì
20	Tiemenguan (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Tiemenguan	باشئەگىم شەھىرى	Bashegym Shehiri	铁门关市	Tiěménguān Shì
21	Shuanghe (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Shuanghe	قوشئۆگۈز شەھىرى	Qoshögüz Shehiri	双河市	Shuānghé Shì
22	Kokdala (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Kokdala	كۆكدالا شەھىرى	Kökdala Shehiri	可克达拉市	Kěkèdálā Shì
23	Kunyu (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Kunyu	قۇرۇمقاش شەھىرى	Qurumqash Shehiri	昆玉市	Kūnyù Shì
24	Huyanghe (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Huyanghe	توغىراق دەرياسى شەھىرى	Toghiraq Deryasi Shehiri	胡杨河市	Húyánghé Shì
25	Xinxing (zarządzane przez Korpus Produkcji i Budownictwa Sinciangu)	Xinxing	يېڭى يۇلتۇز شەھىرى‎	Yengi Yultuz Shehiri	新星市	Xīnxīng Shì

Demografia

Ludność, podobnie jak we wszystkich krajach pustynnych, jest skupiona niemal wyłącznie w oazach. Istnieje tu 5 głównych pasów oaz – południowej Kaszgarii wzdłuż Ałtyn-Tagu, północnej Kaszgarii wzdłuż Tarymu i południowych przedgórzy Tienszanu, Kuldżyńska wzdłuż Ili, Urumczi na północnym przedgórzu Bogda Shan oraz Hami na południowym przedgórzu pasma Ha’erlike Shan. W oazach gęstość zaludnienia przekracza 100 osób/km², pustynie zaś są bezludne (Takla Makan) bądź też zaludnione przez nielicznych koczowników. W Dżungarii powstało dużo osiedli związanych z wydobyciem ropy naftowej (Karamay).

Około 75% ludności Sinciangu mieszka w Kaszgarii, tj. na południe od gór Tienszan, około 25% zaś przypada na znacznie słabiej zaludnioną Dżungarię. Słabość rolnictwa powoduje, że Sinciang jest bardziej umiastowiony niż inne regiony Chin – nie wydaje się jednak, by udział ludności faktycznie miejskiej był wyższy od 20%.

Ujgurzy z Hotanu

Region Sinciang jest wielonarodowościowy. Do połowy XX w. Chińczycy byli w Sinciangu nieliczni. Niewielki ich napływ z głębi kraju zaznaczył się w okresie międzywojennym, zwłaszcza podczas klęsk głodowych w Shaanxi i Gansu. Skupiali się oni głównie w Dżungarii, zwłaszcza w Urumczi i Barkol; w większych miastach Kaszgarii istniały wyodrębnione dzielnice chińskie. W całym Sinciangu udział Chińczyków nie przekraczał w latach czterdziestych 5%. Dopiero doprowadzenie linii kolejowej do Urumczi w 1958 roku stworzyło warunki do napływu Chińczyków. Sinizacji uległa przede wszystkim wielojęzyczna Dżungaria, podczas gdy Kaszgaria, w której Ujgurzy stanowili większość, mogła jeszcze zachować ujgurski charakter etniczny.

Obecnie większość mieszkańców regionu stanowią wyznające islam ludy tureckie, z których najliczniejsi są Ujgurzy i Kazachowie. Liczną grupę etniczną stanowią Chińczycy Han. W północnej i wschodniej Dżungarii żyją w rozproszeniu Mongołowie. Podobnie jak Kazachowie, lud ten utrzymuje się głównie z pasterstwa koczowniczego. Podobny typ pasterstwa, tylko w warunkach wysokogórskich, jest podstawą egzystencji Kirgizów w graniczących z Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem częściach Pamiru i Tienszanu. W miastach żyją dość liczni Hui – głównie w Urumczi i Hami. W wieku XV i XIX osiedliła się w Dżungarii niewielka liczba Rosjan, głównie tzw. starowierców. Po rewolucji 1917 r. w Urumczi i Kuldży (Yining) osiedliła się niewielka grupa rosyjskich emigrantów politycznych.

Przypisy