Yorck von Wartenburg (ród)

Herb hrabiów Yorck von Wartenburg
Johann Ludwig Yorck von Wartenburg

Yorck von Wartenburg – niemiecki ród hrabiowski, pochodzący od Johanna Ludwiga Yorcka von Wartenburg, pruskiego feldmarszałka z okresu wojen napoleońskich, który w 1814 roku uzyskał dziedziczny tytuł hrabiego, nadany przez Fryderyka Wilhelma III, króla Prus. Określenie von Wartenburg upamiętnia zwycięstwo nad wojskami francuskimi odniesione przez korpus dowodzony przez Johanna Ludwiga Yorcka w 1813 roku w rejonie wsi Wartenburg nad Łabą (obecnie część niemieckiego miasta Kemberg).

Przodkowie

Jan Ciechanowicz podaje, że przodkami rodu Yorck von Wartenburg była pomorska rodzina szlachecka nosząca nazwisko Gustkowski lub Jarken-Gustkowski (na Litwie Gustkauskas)[1]. Według Zbigniewa Leszczyca Jarken-Gustkowscy stanowili jedną z gałęzi polskiej rodziny szlacheckiej o nazwisku Jarken, notowanej na Pomorzu w 1607 roku[2]. Członkowie rodziny Jarkenów, pochodzenia kaszubskiego[3], posługujący się polskim herbem szlacheckim Gryf (w herbie oprócz gryfa znajdowała się srebrna poprzeczna belka), używali również nazwisk Jorken, Joricki, Gorka, Gurk, Jork, York, Skorken, Schurikon, Scuircken[2]. Znane są także odmiany Jark, Jorek, Gorck, Gorcken, Gurck[4], Jarcka, Jarcken, Joricke i Yorck; według Marka Dzięcielskiego pierwotna kaszubska wersja nazwiska brzmiała Jark[3]. Przemysław Pragert podaje, że Jarkowie to kaszubska rodzina, której przynależą herby własne: Gostkowski (Drzewica odmienny), albo Jark. Od wsi Gostkowo przybrali nazwisko odmiejscowe Jark-Gostkowski[5].

Dziadkiem Johanna Ludwiga Yorcka von Wartenburg był Johann Jarken (Jan Jarka, Johannes Jarke, Johann Jarcke) Gustkowski (ok. 1684–1736), w latach 1713–1736 kaznodzieja protestancki (pastor) w Rowach (niem. Rowe) koło Ustki[6], wsi rybackiej zamieszkanej przez Słowińców[7]. Wygłaszał on kazania w języku kaszubskim[3]. Badacze nie znają dokładnego miejsca jego pochodzenia i przypuszczają, że mógł się urodzić w Gostkowie Wielkim koło Bytowa[8]. Nazwisko rodziny pastora występuje w źródłach także jako Gostkowski i Jork-Gostkowski[4], a Gostkowo Wielkie to po niemiecku Groß Gustkow; w Gostkowie Wielkim znajdował się majątek rodziny Jarcken (niem. Jarckenhof)[3]. Według Jana Stanisława Bystronia formy Jork i Jark były skróceniami imienia Jerzy (niem. Georg, Jörg, Jürgen, Jörgen); wspomina on o Jerzym Jark Gostkowskim, notowanym w 1643 roku, i pisze, że Gostkowscy byli drobną szlachtą z powiatu bytowskiego (ziemia lęborsko-bytowska)[4]. Dzisiejsi potomkowie feldmarszałka uważają, że pastor pochodził z Siemirowic (niem. Schimmerwitz) koło Lęborka[3].

Ojcem Johanna Ludwiga Yorcka von Wartenburg był David Jonathan von Yorck, urodzony w 1721 roku w Rowach, zmarły w 1784 roku w Królewcu[3], kapitan gwardii w armii Fryderyka Wielkiego[9]. Zmienił on nazwisko z Jarken na von Yorck i zrezygnował z używania nazwiska Gustkowski[9]. Na dawnym cmentarzu ewangelickim w Rowach, na tzw. Wzgórzu Cmentarnym, znajdowały się nagrobki kilku członków rodziny Jarke, w tym pastora Johanna Jarke (bez daty urodzenia i śmierci) oraz kapitana Adama Samuela Jarke (ur. 26 lutego 1719 w Rowach, zm. 1775), lecz obecnie ślady ich mogił są zatarte[10].

Obelisk upamiętniający Johanna Ludwiga Yorcka von Wartenburg na dawnym polu bitwy w Wartenburgu (Saksonia-Anhalt)

Istnieją również podania o pierwotnie brytyjskim pochodzeniu rodu Yorck von Wartenburg, łączonego z angielskim rodem hrabiów Hardwicke, o nazwisku Yorke[3], którzy uzyskali dziedziczny tytuł hrabiowski w 1754 roku (nadano go baronowi Philipowi Yorke). W dziewiętnastowiecznych biografiach feldmarszałka podawano, że zgodnie z tradycją rodzinną protoplastami rodu Yorck von Wartenburg mieli być angielscy zwolennicy Stuartów, którzy opuścili Anglię w czasach Olivera Cromwella, po czym przybyli na Pomorze jako żołnierze w służbie szwedzkiej[11]. Nazwisko rodu było niekiedy zapisywane jako York; takiej formy użył na cokole pomnika w Oleśnicy Małej syn Johanna Ludwiga Yorcka von Wartenburg (w dokumentach hrabiostwa, datowanych 3 lipca 1814 roku, występuje pisownia Yorck)[12]. Przypisywanie rodowi Yorck von Wartenburg brytyjskiego pochodzenia nie znajduje potwierdzenia w źródłach historycznych[3], choć rodzina miała związki z Anglią – jedna z sióstr ojca feldmarszałka była matką aptekarza Gottlieba Leslie w Londynie[12].

Johann Ludwig Yorck von Wartenburg to jeden z licznych pruskich wojskowych i generałów pochodzenia kaszubskiego wywodzących się z ziemi bytowskiej; był wśród nich również gen. por. Albert Aleksander Otton von Gostkowski (1830–ok. 1900)[13], którego ojciec pochodził z Gostkowa[14].

Herb i dewiza rodu

Herb hrabiowski rodu Yorck von Wartenburg składa się z pięciu pól i jest tzw. herbem złożonym. Opis herbu: W polach I i IV, srebrnych, orzeł pruski; w polach II i III, złotych, miecze srebrne, otoczone wieńcami laurowymi zielonymi. W polu sercowym, srebrnym, krzyż świętego Andrzeja. Tarczę, podtrzymywaną przez lwa i jednorożca (podobnie jak w herbie Wielkiej Brytanii), zwieńcza korona hrabiowska, nad którą znajdują się trzy hełmy z klejnotami. Klejnot I: głowa lwa srebrna na wprost, klejnot II: orzeł pruski w lewo, klejnot III, miecz srebrny otoczony wieńcem laurowym. Labry na hełmie I błękitne, podbite srebrem, na hełmie II czarne, podbite srebrem, na hełmie III zielone, podbite złotem. Dewizą rodu, umieszczoną w herbie, jest łacińska sentencja: NEC CUPIAS, NEC METUAS ("Nie pożądaj i nie lękaj się")[15].

Motyw krzyża świętego Andrzeja i dewiza herbowa nawiązują do herbu angielskich hrabiów Hardwicke[11] (mają oni w herbie krzyż świętego Andrzeja i taką samą dewizę[16]).

Siedziba rodu (1814–1945)

Pałac w Oleśnicy Małej na Dolnym Śląsku, dawna siedziba rodu Yorck von Wartenburg

W latach 1814–1945 główną siedzibą rodu Yorck von Wartenburg był pałac w Oleśnicy Małej na Dolnym Śląsku, wzniesiony w miejscu dawnej komandorii templariuszy (w późniejszym okresie joannitów). W 1822 roku Johann Ludwig Yorck von Wartenburg utworzył z posiadanych dóbr dwa klucze majątków, stanowiące własność niepodzielną (fideikomis)[3]. Pierwszy klucz (3158 ha) obejmował dobra Oleśnica Mała, Biskupice Widawskie, Kantschwitz, Zborowice, Gułów, Ośno, Kurów, Witowie, Niemil i Jędrzychowice[3]. W skład drugiego klucza (1235 ha) wchodziły Śliwice, Piecowice i Bielawa[3]. Synowie feldmarszałka z pierwszego małżeństwa zostali założycielami dwóch linii rodu: oleśnickiej i śliwickiej[3].

W Oleśnicy Małej znajduje się mauzoleum rodowe, zaprojektowane przez Karla Friedricha Schinkela, gdzie pochowano 19 członków rodu, w tym Johanna Ludwiga Yorcka von Wartenburg[17].

Ważniejsi przedstawiciele rodu

Wśród członków rodu Yorck von Wartenburg byli m.in.:

  • Johann Ludwig Yorck von Wartenburg (1759–1830), pruski feldmarszałek
  • Ludwig Yorck von Wartenburg (1805–1865), członek pruskiej Izby Panów
  • Hans Ludwig David Paul Yorck von Wartenburg (1835–1897), prawnik, pisarz i filozof
  • Maximilian Yorck von Wartenburg (1850–1900), pruski oficer, dyplomata i historyk
  • Heinrich Yorck von Wartenburg (1861-1923), pruski landrat w powiecie Groß Wartenberg i Oławie, członek Izby Panów
  • Wolfgang Yorck von Wartenburg (1899–1944), polityk NSDAP, oficer Wehrmachtu
  • Paul Yorck von Wartenburg (1902–2002), dyplomata, członek ruchu oporu w hitlerowskich Niemczech
  • Peter Yorck von Wartenburg (1904–1944), prawnik, członek ruchu oporu w hitlerowskich Niemczech, jeden z założycieli Kręgu z Krzyżowej, skazany na śmierć za uczestnictwo w zamachu 20 lipca
  • Marion Yorck von Wartenburg z d. Winter (1904–2007), prawniczka, członkini Kręgu z Krzyżowej
  • Irene Yorck von Wartenburg (1913–1950), niemiecka lekarka, członkini Kręgu z Krzyżowej

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ J. Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, tom VI, Rzeszów-Wilno 2006, str. 109 [1]
  2. ↑ a b Z. Leszczyc, Herby szlachty polskiej, t. 1, Poznań 1908, str. 108
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l M. Dzięcielski, Pomorskie sylwetki, Toruń 2002, str. 48–49, 202
  4. ↑ a b c J. S. Bystroń, Nazwiska polskie, Warszawa 1993, str. 175
  5. ↑ P. Pragert, Herbarz szlachty kaszubskiej, tom 2, Gdańsk 2007, str. 112
  6. ↑ S. Szenic, Polacy w życiu Niemiec XVIII i XIX wieku, Warszawa 1973, str. 67 [2]
  7. ↑ B. Stelmachowska, Słowińcy i ich kultura, Poznań 1963, str. 11
  8. ↑ M. Dzięcielski, "Edukacja młodzieży szlacheckiej z ziemi lęborsko-bytowskiej w czasach nowożytnych", [w:] Cywilizacja i polityka 7/2009, str. 168 [3]
  9. ↑ a b O. W. L. Richter, "Notizen über den richtigen Familiennamen und die Abstammung des Verstorbernen Feldmarschalls Grafen Yorck von Wartenburg", [w:] Vaterländisches Archiv für Wissenschaft, Kunst, Industrie und Agrikultur, t. 20, 1838, str. 157–162 [4]
  10. ↑ J. Dąbrowski: Ewangelickie cmentarze w powiecie słupskim – Rowy. republika.pl. [dostęp 2011-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-08)]. oraz J. Dąbrowski: Ewangelickie cmentarze w powiecie słupskim – wykaz zmarłych, litera J. republika.pl. [dostęp 2011-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  11. ↑ a b J. G. Droysen, Des Leben des Feldmarschalls Grafen York von Wartenburg, Berlin 1851, tom 1, str. 5 [5]
  12. ↑ a b Feldmarszałek Hrabia Hans Ludwig Dawid Yorck von Wartenburg. olesnicamala.info. [dostęp 2011-05-25].
  13. ↑ H. P. Kosk, Generalicja polska, tom 1, Pruszków 1998, str. 158
  14. ↑ A. Szutowicz, "Generalski matecznik", [w:] Naji Gòchë: dwumiesięcznik społeczno-kulturalny, nr 41, lato 2009 [6]
  15. ↑ Przemysław Pragert: Herbarz szlachty kaszubskiej T.3. Gdańsk: Wydawn. BiT, 2009, s. 64-68, 223. ISBN 978-83-927383-6-7.
  16. ↑ Herb Philipa Yorke, pierwszego hrabiego Hardwicke w zbiorach sztychów New York Public Library. digitalgallery.nypl.org. [dostęp 2011-05-26].
  17. ↑ Mauzoleum rodziny Yorck von Wartenburg . olesnicamala.info. [dostęp 2011-05-24].

Bibliografia

  • Genealogisches Handbuch des Adels, Adelslexikon, Band XVI, Band 137 der Gesamtreihe, str. 438, C. A. Starke Verlag, Limburg (Lahn) 2005, ISSN 0435-2408

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Wartenburg Yorck memorial.jpg
Autor: Doris Antony, Berlin, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Yorck memorial in Wartenburg in Saxony-Anhalt, Germany
Ludwig Yorck von Wartenburg.jpg
Hans David Ludwig Yorck von Wartenburg (* 26th September 1759 in Potsdam; † 4th October 1830 at Gut Klein-Öls, Landkreis Ohlau, Niederschlesien)
Olesnica Mala.jpg
Autor: Paweł Grzywocz, Licencja: CC BY-SA 2.5
Dawna komandoria Templariuszy w Oleśnicy Małej (woj. dolnośląskie, gmina Oława).